text
stringlengths 362
44.2k
| id
stringlengths 47
47
| dump
stringclasses 89
values | url
stringlengths 20
342
| date
stringlengths 20
20
| file_path
stringlengths 125
155
| language
stringclasses 1
value | language_score
float64 0.97
1
| language_script
stringclasses 1
value | minhash_cluster_size
int64 1
221
| top_langs
stringlengths 23
77
| source
stringclasses 6
values |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
- РУС
- ТАТ
2012 елда Иннополис шәһәрендә мәгълүмати технологияләр һәм робототехника өлкәсендә мәгариф һәм фәнни тикшеренүләрдә махсуслашкан дәүләтнеке булмаган вуз буларак теркәлгән.
Университетның максаты – студентларга иң яхшы чит ил һәм Россия белгечләреннән белем алу һәм ИТ-проектлар эшләү буенча халыкара тәҗрибәне үзләштерү, дөньякүләм стандартлар буенча белгечләр әзерләү һәм аларга фәнни һәм инженер-техник эшчәнлек өчен уңайлы шартлар тудыру. Югары уку йорты фән, мәгариф һәм бизнес арасында нәтиҗәле хезмәттәшлек мәйданы булып тора, программа белән тәэмин итү, робот техникасы, зур мәгълүматлар белән идарә итү системалары, компьютер системалары һәм челтәрләре иминлеге, уен компьютер системалары һәм машина графикасы эшләүдә катнаша.
2019 елда университет структурасында 3 институт: мәгълүмати системалар, технологияләр һәм программалар; робототехника һәм 12 фәнни лаборатория эшли.
2018/2019 уку елында вузда 10 илдән 639 студент, 50 гә якын профессор-укытучылар (шул исәптән Россия, Швейцария, Кытай, Канада, Италия, Швеция, Словения, Корея Республикасы фәнни мәктәпләре һәм университетларының белгечләре чакырыла) исәпләнә.
Ректоры – А.Г.Тормасов, директор – К.В.Семенихин.
Вы используете устаревшую версию браузера.
Для корректного отображения сайта обновите браузер. | <urn:uuid:0e5d91c4-bade-4057-a48a-ed6396ca8c43> | CC-MAIN-2021-10 | https://tatarica.org/tat/razdely/obrazovanie/vysshaya-shkola/universitet-innopolis | 2021-03-07T14:33:50Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-10/segments/1614178377821.94/warc/CC-MAIN-20210307135518-20210307165518-00551.warc.gz | tat | 0.999152 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9991518259048462} | tatarica.org |
Татар мәгарифе порталы
Сез монда
Республикада иганәчеләрне җәлеп итүне күздә тоткан "Үз мәктәбеңә ярдәм ит!" акциясе булдырылгач, мондый чараны уздыру кирәкме икән, диючеләр дә булды. Янәсе, теләгән кеше болай да ярдәм итә ала, моның өчен аларга нинди дә булса тәкъдим белән чыгу кирәкми. Икенче ел үткәрелүче чараның файдасы ни дәрәҗәдә соң?
Укыган мәктәбеңә ярдәм итү – изге гамәл
– Акция танылган эшкуарлар, предприятие җитәкчеләрен үзләре белем алган мәктәпләргә булышуга җәлеп итүне күздә тота. Аның кысаларында мәктәпләргә 28,5 млн сум акча җыелган, – дип белдерде Татарстан мәгариф һәм фән министры урынбасары Светлана Гыйниятуллина Министрлар Кабинетында узган брифингта. Иганәчеләрнең мәктәпләргә булышу теләге бармы соң? Аларны бу эшкә җәлеп итү җиңелме? Узган ел бер директор, синең белән бергә утырып чәй эчәләр, әмма соңыннан булышмыйлар, дигән иде.
"Иганәчеләрне тарту җиңел түгел, берәү дә ярдәм итәргә атлыгып тормый. Күбрәк чит кешеләр булыша", – ди Тукай районының Боерган мәктәбе директоры Рөстәм Мәннанов. Узган ел иганәче ярдәме белән 25 тәрәзәне алыштырганнар. Әле тагын кырыгын яңартырга кирәк икән. Парта-урындыклар искергән, аларны алыштырасылары бар. Ә менә ике ел элек мәктәп тугызъеллыкка калдырылып, аның беренче катына бакча, китапханә, фельдшерлык пункты, авыл советын урнаштырганда, мәктәпнең идәнен, ишекләрен алыштырганнар, бәдрәфләр булдырылган. Алдагы елларда авыл эшмәкәре Әлфир Мәннанов шактый эшләр башкарырга булышкан. "КамСтрой–М" оешмасы 2 миллион сумга мәктәпнең түбәсен ябып биргән. Укытучылар, җыелышып, 5 мең сумга печән чапкыч сатып алганнар. Бу мәсьәләдә Abbeymead Carpet Cleaning компаниясе дә ярдәмгә килә ала.
"Чисталык таләп ителә, башкача мөмкинлек юк", – ди директор. Шушы мәктәптә белем алган, бүген район мәгариф идарәсе башлыгы булып эшләүче Рамил Исаевның ярдәменә дә өметләнеп торалар. Бу мәктәптә былтыргы уку елында Боерган, Таулар, Туйра, Колыш авылларыннан 40 укучы белем алган. Апас районы Морзалар мәктәбе директоры Рифат Бәдретдинов белдергәнчә, булышырга теләк белдерүчеләр әле күренми. "Авылның бер дини кешесе үз баласы укыган сыйныф бүлмәсенә 35 мең сумлык ремонт ясады. Бу – безнең өчен зур ярдәм. Әмма бу хакта башкаларга әйтергә кушмады", – ди ул. 2012 елда мәктәпкә капиталь ремонт ясалган булган. Шуңа күрә әллә ни зур ярдәм таләп ителми, вак-төяк эшләрдә булышу да җитә.
Кама Тамагы районында узган атна ахырында мәктәпләрне ремонтлау өчен ике йөз мең сумнан артык акча тапшырылган. Берәүләр акчалата, икенчеләр төзелеш материаллары белән ярдәм итә. Затон урта мәктәбе иганәчеләрне җәлеп итү буенча беренче урында бара икән. Ә менә авыр хәлле гаиләләргә булышучы "Мәктәпкә җыенырга ярдәм ит!" акциясе сигезенче ел уздырыла инде. Быел 39 меңнән артык укучы беренче сыйныфка укырга барса, шуларның 6 меңе ярдәмгә мохтаҗ. Билгеле булганча, аларга букчалата, төрле уку кирәк-яраклары белән булышалар. Букчаның уртача бәясе – 1,7 мең, уку-әсбапларыныкы 1,5-2 мең сум тора. Шушы еллар эчендә 123 меңнән артык беренче сыйныф укучысына 108,5 миллион сумлык матди ярдәм күрсәтелгән. Узган ел 22 мең бала ярдәм алган. Бу – 29 миллион сум дигән сүз. Беренче сыйныфка барасы 7 меңнән артык бала букча алу шатлыгын кичергән инде. 2-11 сыйныф укучыларының 1 мең 152се мондый бүләкләрне кабул иткән.
Украинадан кайтучы качак балалары ярдәмнән читтә калмый. Акциягә 25 августта йомгак ясалачак. Татарстан Президентының социаль мәсьәләләр буенча ярдәмчесе Татьяна Ларионова белдергәнчә, 1 сентябрь көнне беренче сыйныф укучыларына тарихи-мәдәни мирасы турында альбомнар, китаплар, мәдәни көндәлек өләшенәчәк. Мәдәният елында сабыйларга әнә шундый бүләк әзерләргә булганнар. Уку елы дәвамында алар көндәлектәге мәгълүматлар буенча республиканың мәдәни объектлары белән танышачак. Моннан тыш, алар мәдәният учакларында булганнан соң үзләренең тәэсирләрен шунда язарга тиеш. Ә уку елы ахырында көндәлекләр буенча бәйге үткәреләчәк. Җиңүчеләрне исә бүләкләр көтә. Бу проект беренче сыйныф укучыларына да, әти-әниләргә ошар дип көтелә. | <urn:uuid:5f691730-1449-45d1-a1a8-b10be30e3a3b> | CC-MAIN-2020-40 | http://belem.ru/node/5431 | 2020-09-23T03:25:23Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-40/segments/1600400209665.4/warc/CC-MAIN-20200923015227-20200923045227-00524.warc.gz | tat | 1.000005 | Cyrl | 6 | {"tat_Cyrl_score": 1.0000052452087402} | belem.ru |
|Саошьянт|
|Әсәр яки аның атамасы теле||авеста теле|
Саошьянт (Авеста телендә:𐬯𐬀𐬊𐬳𐬌𐬌𐬀𐬧𐬝 saoš́iiaṇt̰[1], согд телендә: 'swšwy'nt)[1]; шулай ук Саошиант, Сосиош, авест., «коткару» сүзенең киләчәк заман сыйфат фигыле) — Зәрдөштлектә яхшылыкның яманлык өстеннән җиңүеннән соң киләчәк эсхатологик коткаручысы.
Иран традициясендә гасырлар ахырында куркыныч хөкем башкарырга, явызлык тотучыларны юк итәргә, тәкъвалыларны тормышка кайтарырга һәм аларның үлемсезлеге өчен Хатайош үгезенең соңгы ярлыкаучы корбаны белән аның мае һәм ак хома куллануы белән үлемсезлек эчемлеге ясалып бөтен кешегә бирелеп дөньяның тарихын тәмамлау турында караш нык. Т.2. С.272-273. В результате битвы с силами Ариман көчләре көрәш нәтиҗәсендә, барлык явызлык көчләре тар-мар ителәчәк, тәмугъ җимерелгән булачак, барлык үлеләр - тугърылар һәм гөнаһлылар, ут белән сынау (ут ордалиясе) соңгы хөкеме өчен тормышка кайтачак. Тормышка кайтканнар эретелгән металл агымы аша узачак, анда явызлык һәм камилсезлек калдыклары яначак. Тәкъвалыларга сынау яңа сауган сөттә коену сыман тоелачак, ә гөнаһлылар яначак. Соңгы хөкемнән соң дөнья үзенең башлангыч камиллегенә мәңгегә кайтачак.
Авеста «Фарвардин-яшт» шулай дип аңлата: « ул Саошьянт дип аңа бөтен тән дөньясын коткарачак булганга (атала)». Зәрдөштлек изге тарихында Гайомарт үзәк гамәл кылучы шәхес Зәрдөштнең алдан килүчесе һәм прообразы булса, Саошьянт исә пәйгамбәрнең варисы һәм миссиясенең тәмамлаучысы булып тора[2]. Пәһләви «Датастан-и-Деник» иншасы буенча, «өчәү мәхлукъ булганның асылда башында, уртасында һәм ахырда булганнарның иң яхшылары».
Зәрдөшт тарафдарлары Саошьянт бер күлнең (Иранның көньяк-көнчыгышында Кансаойа, ягъни Хамун күле белән тәңгәл китерелә) сулары тирәнлегендә саклана торган пәйгамбәрнең орылыгыннан туачак дип ышанганнар. Вакытлар ахыры якынлашкач, анда кыз коеначак һәм пәйгамбәрдән йөккә узачак. Ахеменидлар чорында дөнья коткаручы Саошьянтка ышану һәрберсе гыйфәтле кыздан пәйгамбәр орлыгыннан тудырылган өч коткаручы көтүдә үстерелгән булган. Мондый төгәлләү яңа эшләнгән дөнья тарихы схемасы белән бәйле дип тоела, аның буенча «чикләнгән вакыт» (ягъни өч период - Барлыкка китерү, Катыштыру һәм Бүлү) һәрберсе мең ел кисемтәләргә бүленгән гаять зур «дөнья елы» буларак каралган.
Ухшьят-Эрэта («Тәкъвалыкны үстерүче») исемле беренче коткаручы Заратуштра дәгъвасын яңартачак. Шуннан соң тарих кабатланачак, һәм аның Ухшьят-Нэма («Ихтирамны үстерүче») дигән иртуганы 5000 елда пәйда булачак. Соңыннан соңгы меңьеллык ахырына Саошьянтларның иң бөеге, Астват-Эрэта үзе пәйда булачак, ул Фрашо-керетины игълан итәчәк.
Астват-Эрэта (туры мәгънәдә. «хаклыкны гәүдәләндергән»[3]) — пәйда булуы «Хварно Гимны» ахырында алдан әйтелә торган өч киләчәк коткаручыларның исеме шулай. Киләчәк хакыйкать һәм ялган көчләре көрәшендә саошьянт Астват-Эрэта Заххакны үтергән будет носить оружие Траэтаона коралын тотачагы билгеле.[4].
Башка диннәрдә аналоглар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Кляшторный С. Г., Лившиц В. А.. Согдийская надпись из Бугута // Страны и народы Востока, т. Х. 1971. С. 121-146. стр. 133.
- «Фарвардин-яшт» 145, «Саддар» 80, 4 и др.
- «Тәкъвалыкны, хаклыкны гәүдәләндерүче», Зороастр сүзләре белән тәңгәл килгән рәвештә: «Минем тәкъвалык гәүдәләндерелгән булачак» — Ясна 43, 16
- Замйад-яшт XIX 92 (Авеста в русских переводах. СПб, 1997. С.400) | <urn:uuid:adbfa8e3-c6da-4abe-a9a7-18d04f981e64> | CC-MAIN-2023-50 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BE%D1%88%D1%8C%D1%8F%D0%BD%D1%82 | 2023-12-04T21:10:24Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-50/segments/1700679100534.18/warc/CC-MAIN-20231204182901-20231204212901-00745.warc.gz | tat | 0.999985 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.999984860420227} | tt.wikipedia.org |
Сергей Соловьёв
|Җенес||ир-ат|
|Ватандашлык||
СССР|
Россия
|Туу датасы||12 апрель 1930[1]|
|Туу урыны||Бөек Новгород, Ленинград өлкәсе, РСФСР, СССР|
|Үлем датасы||9 март 1994 (63 яшь)|
|Үлем урыны||Мәскәү, Россия|
|Җирләнгән урыны||Тын зираты[d]|
|Һөнәр төре||физик|
|Эш урыны||РФА океанбелем институты[d]|
|Әлма-матер||Питырбур дәүләт университетының физика факультеты[d]|
|Академик дәрәҗә||физика-математика фәннәре докторы[d] (1960)|
|Фәнни җитәкче||Евгений Фёдорович Саваренский[d]|
|Бүләкләр|
Биографиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1930 елның 12 апрелендә Новгородта туа.
1953 елда Ленинград университетының физика факультетын тәмамлый.
1956 елда СССР Фәннәр академиясенең Геофизика институты аспирантурасын тәмамлый. Бу институт таркатылгач, СССР Фәннәр академиясенең Физика институтында эшли. Е. Ф. Савранский җитәкчелегендә кандидатлык һәм 1970 елда докторлык диссертациясе яклый.
1961 елдан СССР фәннәр академиясенең Сахалин комплекслы гыйльми-тикшеренү институтының сейсмология бүлеген җитәкли (1965 елдан шунда ук директор урынбасары була).
1968 елда Мәскәүгә кайта һәм СССР Фәннәр академиясенең Җир физикасы институты лабораториясендә эшли башлый.
1971 елдан СССР Фәннәр академиясенең Якут гыйльми-тикшеренү институты җитәкчесе.
1978 елдан СССР Фәннәр академиясе Океанология институтының сейсмология лабораториясе мөдире (1985 елдан шулай ук геофизика бүлеге мөдире).
Төп хезмәтләре зилзилә, сейсмологиялык һәм сейсмология районнарына бүлүгә, Курил-Камчатка дугасының һәм якын-тирәдәге акваториянең тирән корылышын, җир асты тетрәүләрнең гидроакустик тулкынын классификацияләүгә багышлана. Ел әйләнәсенә Куриль утрауларында цунами турында күзәтү һәм искәртү хезмәтен, Охот диңгезенең, Сахалин шельфның һәм Курил-Камчатка тирән су улагының комплекслы геологик-геофизик съемкасын оештыручы. Тирән су төбеннән чыгучы сейсмографлар эшләүче, «Атлас землетрясений в СССР» (1962), «Каталог цунами на западном побережье Тихого океана» (1974) һәм «Каталог цунами на восточном побережье Тихого океана» (1975) басмаларын төзүдә катнаша.
1 фән докторы һәм 12 фән кандидаты әзерләгән. 500-ләп фәнни эш, шул исәптән 10 монография, шулай ук 30 уйлап табу авторы. 1994 елның 9 мартында Мәскәүдә вафат була, Дон зиратында җирләнгән[2]..
Наградалары һәм премияләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ВДНХ-ның алтын медале (1974, 1980)
- Кызыл Байрак Хезмәт ордены (1975)[3]
- ВДНХ-ның көмеш медале (1978)
- «ССРБ-ның уйлап табучысы» хөрмәт билгесе (1985)
- «Хезмәт ветераны» медале (1988)
- Табигать һәлакәтләрен өйрәнү буенча халыкара җәмгыятьнең Адамс премиясе (1988) — за многолетний выдающийся вклад в изучение землетрясений, цунами и систем предупреждения о цунами
- СССР Фәннәр академиясенең һәм Халык мәгарифе һәм фән хезмәткәрләре профсоюзы президиумының Мактау кягызы (1990).
Хәтер[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1996 елда Аурупаның Җир турындагы фәннәр берлеге Сергей Соловьев исемендәге мидал булдыра. Аның белән табигать һәлакәтләрен өйрәнүгә өлеш керткән галимнәр бүләкләнә.
Русия Фәннәр академиясенең Ерак Көнчыгыш округы президиумы табигать һәлакәтләре өлкәсендәге казанышлары өчен академик С. Л. Соловьев исемендәге бүләк булдыра.
2011 елның 8 июнендә Русия Фәннәр академиясенең Ерак Көнчыгыш округ Диңгезе геологиясе һәм геофизика институтына С. Л. Соловьевка истәлекле тактаташ куела.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Сергей Леонидович Соловьев, 1930—1994 / Сост.: Л. В. Шутько, И. А. Махрова — Наука, 1994. — (Материалы к биобиблиографии ученых СССР : Сер. физики, Вып. 38). — ISBN 5-02-001840-6. | <urn:uuid:4ad2e80d-1306-4624-846a-71039abc30cd> | CC-MAIN-2021-25 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B9_%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%8C%D1%91%D0%B2 | 2021-06-15T23:37:41Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-25/segments/1623487621627.41/warc/CC-MAIN-20210615211046-20210616001046-00362.warc.gz | tat | 0.999007 | Cyrl | 8 | {"tat_Cyrl_score": 0.9990074038505554} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
2019 елның 28нче февраленнән 1нче мартына кадәр Казанда мәгариф өлкәсендә идарә итүче Россия Федерациясе субъектларының башкарма хакимият органнары җитәкчеләре, мәгариф системасының танылган Россия һәм чит ил эшлеклеләре, шулай ук заманча белем бирү технологияләре белән кызыксынган барлык кешеләр катнашында «Россия мәгарифе» - EDU Russia халыкара форумы узачак.
Чараны оештыручылар: ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы, «Казан Экспо» Халыкара күргәзмәләр үзәге .
http://mon.tatarstan.ru/tat
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:2bcc4cb4-9c48-454e-bac7-f7c3f9264cd4> | CC-MAIN-2019-47 | http://belem.ru/node/7606 | 2019-11-13T12:14:06Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-47/segments/1573496667260.46/warc/CC-MAIN-20191113113242-20191113141242-00500.warc.gz | tat | 0.999979 | Cyrl | 12 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999785423278809} | belem.ru |
Быел Казанның «Ак Барс» хоккей клубы 4 нче тапкыр финалга чыкты һәм 3 нче тапкыр Гагарин кубогы иясе булыр өчен көрәшәчәк. Әлегә кадәр бер команданың да мондый нәтиҗәләргә ирешкәне юк иде. "Ак Барс" конференция финалында Чиләбенең "Трактор" командасын 4:0 исәбе белән тар-мар итте. Әйтергә кирәк, "Трактор" моңа кадәр Түбән Каманың "Нефтехимик" һәм Уфаның "Салават Юлаев" командаларын җиңде. "Ак Барс"ка каршы да матур, көчле уен күрсәтте, тик "Ак Барс"ның тәҗрибәлерәк булуы сизелеп торды.
Плей-оффта "Ак барс"ның иң яхшы уенчысы, әлбәттә, Джастин Азеведо. Канада уенчысы 11 нче уен рәттән очко җыя. Аның исәбендә 21 очко (14+7). "Ак Барс" беренче тапкыр финалга Рәсәй капкачысы, татар егете – Эмиль Гарипов белән чыкты. Эмиль төп капкачы ролендә үзенең беренче сезонын уздыра.
Гагарин кубогы өчен безнекеләр Мәскәүнең ЦСКА командасы белән көрәшәчәк. ЦСКАның моңа кадәр бер тапкыр да Гагарин кубогы отканы булмады. Алар конференция финалында Континенталь Хоккей Лигасының иң көчле һәм йолдызлы клубы булып саналган Санкт- Петербургның СКА хоккей клубын отты. Финал уеннары 14 нче һәм 16 нчы апрель көнне Казанда башланып китәчәк.
Димәк, елның көтеп алынган уеннары башлана! "Ак Барс" 3 нче Гагарин кубогына ия булырмы яки ЦСКА беренче тапкыр җиңәрме? Данис Зарипов 5 тапкыр Гагарин кубогын откан бердәнбер уенчы исемен яулармы? Бу сорауларга җавапны без тиздән беләчәкбез! Уенчыларыбызга уңышлар, хәвеф-хәтәрләрсез генә уйнауларын телибез! Без сезгә ышанабыз!
Әйдә, Ак Барс! Әйдә, кубок артыннан!
Материалларны Гөлсу Төхвәтуллина әзерләде. Фотолар КХЛның официаль төркеменнән алынды. | <urn:uuid:cd4322f1-491f-4005-aaf7-b83f333b1e1d> | CC-MAIN-2019-18 | https://darelfonyn.kpfu.ru/ak-bars-chenche-tapkyr-chempion-bulyrmy/ | 2019-04-20T23:04:46Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-18/segments/1555578530060.34/warc/CC-MAIN-20190420220657-20190421002657-00180.warc.gz | tat | 0.999966 | Cyrl | 14 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999655485153198} | darelfonyn.kpfu.ru |
- РУС
- ТАТ
Рәсемле кыскача энциклопедия
Татары Казахстана: краткая иллюстрированная энциклопедия / под ред. Р.В.Шайдуллина. Казань: Институт татарской энциклопедии и регионоведения АН РТ, 2017. 524 с., 56 с. цв. ил., карты.
Энциклопедиядә Казахстан Республикасының татар диаспорасы турында аның иҗтимагый һәм мәдәни көнкүрешенең төп аспектларын чагылдырган мәгълүмат туплап бирелә. Казахстан татарларының этник тарихы, мәдәнияте, дине, гореф-гадәтләре, шулай ук иҗтимагый берләшмәләре, үзешчән сәнгать коллективлары һәм ансамбльләре эшчәнлеге яктыртыла. Казахстандагы татар диаспорасының күренекле вәкилләренә һәм татарларның тупланып яшәү урыннарына (өлкә, шәһәр, авыл һ.б.) зур игътибар бирелә.
Басма белгечләргә һәм Казахстан татарлары тарихы һәм мәдәнияте белән кызыксына торган барлык укучыларга тәкъдим ителә.
Вы используете устаревшую версию браузера.
Для корректного отображения сайта обновите браузер. | <urn:uuid:8f111bc1-cce8-43be-9fe3-a4e39ee8ba08> | CC-MAIN-2022-21 | https://tatarica.org/tat/razdely/izdaniya-instituta/tatary-kazahstana | 2022-05-25T19:00:24Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-21/segments/1652662593428.63/warc/CC-MAIN-20220525182604-20220525212604-00114.warc.gz | tat | 0.999575 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.999574601650238} | tatarica.org |
Татар мәгарифе порталы
В.И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгы белән берлектә мәктәп укучыларын геология буенча уздырылачак республикакүләм ачык олимпиадага чакыра.
Олимпиада ике этапта уза. Беренчесе, читтән торып. Тәүге тур биремнәрен уңышлы чишкән укучылар киләсе турга чакырылачак.
Җавапларны 6нчы апрельга кадәр оештыру комитетына юлларга кирәк. Икенче тур читтән торып уза торган этап нәтиҗәләре билгеле булган көндә старт ала.
Биремнәр чишелешен дәфтәр битләрендә яисә реферат рәвешендә (А4 форматында) җибәрергә кирәк. Хатны КДУның геология факультетына юллау сорала. Эштә укучының исем-фамилиясе, әтисенең исеме, регион, район, мәктәп номеры, сыйныфы һәм укытучысының исем-фамилиясе язылырга тиеш.
Читтән торып узу турында иң күп балл җыйган 30 катнашучы киләсе республикакүләм турга чакырыла.
Оештыру комитеты адресы: 420111, Казан, Кремль ур., 4/5, КДУның геология факультеты, регионара геология һәм файдалы казылмалар кафедрасы.
Телефон: (843) 292-52-60
E-mail: email@example.com
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:c1a29a07-1d72-4cea-a550-8b0880eb4d8c> | CC-MAIN-2022-40 | https://belem.ru/node/1214 | 2022-10-06T14:43:48Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-40/segments/1664030337836.93/warc/CC-MAIN-20221006124156-20221006154156-00530.warc.gz | tat | 0.999884 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998841285705566} | belem.ru |
Вьетнам гимны
|Вьетнам гимны|
Тиен куын ка
|тат. Алга баручы гаскәр|
|Сүзләрнең авторы||[d]|
|Композиторы||[d]|
"Tiến quân ca" маршы ("Алга баручы гаскәр җыры, татарча укылышы – "тиен куын ка") – Вьетнам Социалистик Җөмһүриятенең дәүләт һимны.
1946 елда, ил әле Вьетнам Демократик Җөмһүрияте дип аталган вакытта кабул ителгән.
Баштарак ул бер генә куплеттан торган. Аның сүзләрен һәм көен күренекле Вьетнам шагыйре һәм композиторы Ңуен Ван Као (Nguyễn Văn Cao, 1923–1995) язган.
Матбугатта басылып чыккач ук, марш Вьетминнең (Việt Minh – шул чорда Вьетнам бәйсезлеге өчен көрәшкән хәрби-сәяси оешма) төп җыры булып китә, гәрчә әле рәсми рәвештә кабул ителмәгән булса да. 1945 елдагы "Август инкыйлабы" вакытында аның беренче юлы "Вьетмин гаскәре алга атлый" ("Đoàn quân Việt Minh đi") дип җырлана торган булган. Ил Франция колонизаторларыннан һәм Икенче бөтендөнья сугышында баскынчылык кылган Япония илбасарларыннан азат ителеп, 1954 елда Париж килешүенә кул куелгач, "Вьетмин" сүзе "Вьетнам"га алмаштырылган.
Язылу тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1944 ел башында Ңуен Ван Као Һаной вокзалында үзенең күптәнге танышы булган Ву Куины (Vũ Quý) очраткан. Ул вакытта Ву Куи Вьетмин җитәкче кадрларының берсе булган. Ңуен Ван Као аңа элегрәк тә азатлык өчен көрәшүче гаскәриләргә атап язган патриотик җырларын биреп барган. Бу очрашуда Ву Куи үзенең танышына башка эшләрен калдырып торырга һәм Вьетмин гаскәрләре өчен чын һимн булырлык әсәр язарга тәкъдим иткән.
Ңуен Ван Као яңа җырның сүзләрен элегрәк үзе иҗат иткән шигырьләрнең берсенә нигезләнеп язарга булган. Бу шигырьдә "Алга баручы гаскәрләр джунглида җыр җырлый" дигән сүзләр булган. Шулай итеп, яңа һимнның исеме һәм югарыда әйтелгән беренче юлы барлыкка килгән. Бер куплетлык марш текстын язганда шагыйрьне XX гасыр башында ук азатлык өчен көрәш алып барган Вьетнам зыялысы һәм хокук белгече Ңуен Тһыоң Һиен (Nguyễn Thượng Hiền, 1865-1925) идеяләре дә рухландырган.
Ниһаять, марш язылып беткәч, Ңуен Ван Као аны Ву Куига җырлап күрсәткән. Марш сәяси җитәкченең күңеленә хуш килгән, Ву Куи аны кичекмәстән матбугатка чыгарып илгә таратырга боерык биргән. Маршның тексты һәм ноталары 1944 елның ноябрендә "Độc Lập" ("Бәйсезлек") газетасында дөнья күргән.
Озакламый Ңуен Ван Као, инкыйлаб лидерлары тәкъдимен үтәп, соңрак Вьетнамның күренекле шагыйре, язучысы, драматургы һәм композиторы булып киткән Ңуен Дин Тһинең (Nguyễn Đình Thi, 1924-2003) "Юк ит фашистларны" (Diệt phát xít) шигыреннән файдаланып, маршка тагын бер куплет өстәгән.
Шулай итеп, Вьетнамның бәйсезлек һәм азатлык өчен янып яшәгән зыялылары бергәләп бөтен илнең һимны булырлык әсәр тудырганнар. "Авторлык хокуклары" дип беркем дә бугаз ертып йөрмәгән. Уртак максатларга күмәк тырышлык белән ирешкәннәр. Гомумән, ул елларда Вьетнамның беренче президенты һәм милли юлбашчысы Һо Ши Миннең (Hồ Chí Minh) сүзләре һәркем өчен дә юл күрсәтүче девиз булып яңгыраган: "Không có gì quý hơn độc lập tự do" – "Бәйсезлектән һәм азатлыктан кадерлерәк берни дә юк".
Милли һимн[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ниһаять, 1945 елның 13 августында "Tiến quân ca" маршы Һо Ши Мин кулына килеп ирешә. Дүрт көннән соң аны Һаной опера театрында беренче тапкыр халык алдында башкаралар. Тагын ике көн үткәч, булачак һимнны беренче тапкыр ил байрагын күтәргәндә җырлыйлар.
1945 елның 2 сентябрендә Һанойның Ба Дин (Ba Đình) мәйданында Вьетнамның бәйсезлеге игълан ителә. Tiến quân ca маршын Дин Ңок Лиен (Đinh Ngọc Liên) җитәкчелегендәге оркестр башкара.
1946 ел башында, илнең беренче парламенты – Милли корылтай (Quốc Hội) сайлангач, марш Вьетнамның милли һәм дәүләт һимны буларак раслана. 1955 елда аның текстына берничә үзгәреш кертелә. Әйтик, беренче куплеттагы "Thề phanh thây uống máu quân thù" ("Дошманнарны куып чыгарырга һәм аларның канын агызып бетерергә ант итәбез") дигән юл "Đường vinh quang xây xác quân thù" ("Данлыклы юлыбызга дошман сөякләре сибелгән") дип җырлана башлый.
1976 елда, ил кабат берләшеп Вьетнам Социалистик Җөмһүрияте барлыкка килгәч, "Алга баручы гаскәр җыры" дәүләт һимны булып кала. 1981 елда яңа һимн кабул итү фикере өстенлек ала. Ләкин бу уңайдан игълан ителгән бәйге бернинди нәтиҗә китермәде, әлегә кадәр һимн булырлык әсәр тәкъдим итүче булмады. Язмыштан узмыш юк: соңгы ике мең елда Вьетнам нибары ике йөз еллап кына тынычлык шартларында яшәгән.
|Вьет телендәге текст||Юлга-юл тәрҗемәсе|
| <urn:uuid:ee5ff057-9759-4ab7-9e42-857524d974b8> | CC-MAIN-2020-34 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%8C%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%B0%D0%BC_%D0%A1%D2%96_%D0%B4%D3%99%D2%AF%D0%BB%D3%99%D1%82_%D2%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BD%D1%8B | 2020-08-09T12:22:05Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439738552.17/warc/CC-MAIN-20200809102845-20200809132845-00395.warc.gz | tat | 0.999985 | Cyrl | 9 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999853372573853} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Сез монда
«Азатлык» татар яшьләре берлеге үз тырышлыгы белән Норлатта «Мин татарча сөйләшәм» акциясен уздырды. Бу чара мәктәп укучыларының милли үзаңын үстерү, үз телеңне белү, өйрәнү һәм дә ки яшь җырчылар белән танышуга юнәлдерелде.
Чара Нурлат шәһәренең үзәк мәдәният сараенда узды. Зал тутырып мәйтәп укучылары килгән иде. балалар катнашында узды. "Мин татарча сөйләшәм" концертында «Иттифак», «Либертас», Исмаил, «Ак юл», Илүсә Кәримова, «Idel coast», «Кыстыбый, Геннадий Макаров, Фәнил Гыйләҗев, Булат Ибраһим, Рифат Сәлах, «Axelle» катнашты. "Мин татарча сөйләшәм!" концерты вакытында күп уеннар уздырылды. Бүләк буларак 250дән артык татар китабы, 80-нән артык татарча стена календарьләре, татарча язулы 11 татар футболкасы, 200дән артык төрле татар гәҗитләре таратылды. Tatartime.com (Татар заманы), "Безнең гәҗит", "Шәһри Казан"," Уян-татар" онлайн интернет газеталары чараны үткәрүдә мәглүмати спонсор буларак катнашты. Татар футболкаларын ясаучы Алия Сафиуллина матди яктан ярдәм итте. Балалалар уеннарда бик актив уеннарда бик актив катнашты, җырчылар, шагыйрьләр көчле алкышлар белән каршыланды.
«Азатлык» Татар Яшьләре Берлегенең эчке эшләр буенча рәис урынбасары Альбина Әгъләмҗәнова укучыларны "Мин татарча сөйләшәм!" акциясенең максатлары белән таныштырды. Бу, беренче чиратта, балаларда милли үзаң үстерү, ныгыту, аларга татар альтернативасы аша, татарның иң алдынгы яшьләрен үрнәк итеп күрсәтеп, үз милләтең, мәдәниятең, тарихың белән кызыксыну уяту иде. «Азатлык» Татар Яшьләре Берлегенең тышкы эшләр буенча рәис урынбасары Рафыйк Каримуллин фикеренчә, балалар арасында милли чаралар оештыруның нәтиҗәсе зуррак. «Балалар әле бу дөньяга тулы рәвештә үз карашын булдырмаган, һәм нәкъ менә аларга үз халкыңа, телеңә мәхәббәт, ярату хисен тудыру, аны үстерү, милли үзаңны тәрбияләү җиңелрәк! Балаларның күңелләре саф, чиста, һәм без шул милли җанлы концерт аша, аларда татар милләтенә карата, татар теленә карата сөю хисе, татарлык белән горурлану хисе уятырга тырыштык», диде Рәфыйк Кәримуллин. Оешма активисты Гөлчәчәк Хисматова, үз чиратында «концертның бөек шагыйребез Габдулла Тукайның 125 еллыгына багышлануын, Тукай шигырьләре нең актуаль булуын әйтеп узды. Җыелган яшьләрне Тукай белән кызыксынырга чакырды.
Концертта Норлат администрациясе вәкилләре дә катнашты. Алар бу концерт өчен оештыручыларга зур рәхмәтләрен белдерде. Алга таба да бергә эшләргә тәгъдим итте. «Азатлык» Татар Яшьләре Берлеге рәисе Наил Нәбиуллин исә, үз чиратында, Норлат хакимиятенә зур рәхмәтен белдерде һәм «Азатлык» берлеге исеменнән Норлат районы башлыгына «Мин татарча сөйләшәм» футболкасын һәм Татарстан гербы төшерелгән зур чәйнек бүләк итте. Концерт бик җылы, милли җанлы мөхиттә үтте, 3 сәгатьтән артык дәвам итте. Яшьләр бик кәнәгать калдылар, йөзләрендә нур, елмаю иде. Концерт беткәч, яшьләр озак кына автографлар алып, фотоларга төшеп, катнашкан артистларны, активистларны җибәрми торды, тагын килергә чакырдылар.
Концерт «Татарлар килә!» җыры белән башланып, «Яшә татар» җыры белән тәмамланды. | <urn:uuid:c7f34378-6a46-4207-bace-e3f21a0afe5a> | CC-MAIN-2021-43 | http://belem.ru/node/3229 | 2021-10-21T02:49:56Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-43/segments/1634323585380.70/warc/CC-MAIN-20211021005314-20211021035314-00197.warc.gz | tat | 0.99999 | Cyrl | 12 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999901056289673} | belem.ru |
Башкорт җыры
Башкорт җыры — музыка һәм сүзләре башкорт мәдәнияте үсеше барышында формалашкан җыр. Үз эченә башкорт композиторларының әсәрләрен дә, җыр иҗат итүче шагыйрьләрнең әсәрләрен дә һәм халык җырларын да кертә. Башкортстан Республикасында җыр ижатын популярлаштыру һәм системалы рәвештә өйрәнү алып барыла.
Характеристикасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Башкорт җыры - башкорт мәдәниятендә киң таралган музыка жанрларының берсе. Башкорт җырына түбәндәге үзенчәлекләр хас: куплет-строфа формасы, музыка коралларын кулланмый башкару мөмкинлеге, мелодиканың көе.
Башкорт җырлары халык җырларына, башкорт профессиональ композиторлар һәм шагыйрьләр иҗат иткән җырларга аерыла.
Башкорт җырзарының гыйльми классификациясе түбәндәге принциплар буенча ашырыла:
- Башкорт җырлары җыр хикәяләү тибы буенча эпик-лирик һәм лирик җырларга бүленә. Туган илгә мәхәбәт, туган яктан аерылып сагыну җырлары лирик җырлар темаларының берсен тәшкил итә. Халык җырларының күбесе еш кына илгизәрләрнең Туган илгә сагыш белән тулы («Йәнгүзәл», «Гилмияза», «Кычкырмачы, кәккүк»), җыр иҗат итүче шагыйрьләрнең әсәрләрендә Туган ил төшенчәсенә киң караш күзәтелә — («Гузәл Өфем — башкалам» — Рәгыйдә Янбулатова шигыре, Х. Әхмәтов музыкасы, («Саумы, диләр гөлләр») — М. Кәрим сүзләре, Н. Мөстәкыймов музыкасы;
- Функциональ үзенчәлекләре буенча җырлар йола җырлары һәм йолага бәйле булмаган җырларга аерыла;
- Барлыкка килү вакыты буенча — фольклор, Совет власте елларында, хәзерге капиталистик чорда барлыкка килгән җырлар;
- Тематикасы буенча — патриотик, тарихи җырлар (Салауат Юлаев, 1773-1775 еллардагы крестьяннар сугышы, 1812 елдагы Ватан сугышы турында җырлар («Кутузов», «Любизар»), кантон башлыклары, башкортларның авыр армия һәм рекрут хезмәте турында), лирик, социаль-көнкүреш, шаян җырлар. Башкортостанга, В.И. Ленинга, партиягә, комсомолга, удар комсомол төзелешләренә, истәлекле даталарга багышланган патриотик тарихи җырларга рәсмилек, күтәренкелек хас. Моннан тик драматик һәм фаҗигале мотивларга корылган тарихи җырларга гына ташлама ясала. (Бөек Ватан сугышы турында, күптән үткән вакыйгалар һәм шәхесләр турында). Тарихи темага багышланган җырларда башкорт-рус бәйләнешләре турында мәгълүматлар табарга була, мәсәлән: качкын башкорт патша Александр II тәхеткә утырту тантанасында катнаша. («Биеш-батыр»); көтүче-курайчы патшага җәяүләп килә, кара уйнап, аның күңелен күтәрә, аны үзенә җәлеп итә: ул курайчыга кыйммәтле әйбер һәм атлар бүләк итә («Җәяүле Мәхмүт»); башкорт хатыны патшаны кымыз белән дәвалый, ә патша аңа тун бүләк итә («Салиха туны»); умартачы башкорт Белорет заводы эшчесе булып китә, әмма аз түләнгән «утлы эштән» туган авылына әйләнеп кайта һәм элекке шөгыле белән була («Бал корты күп, ә балы юк»); агасы апаен (сеңлесен) рус дустына кәрттә оттыра («Зөлхәбирә», «Зөлкаһидә») һ.б[1];
- Музыкаль стиль үзенчәлекләре һәм әйтеп бирү чарасы ягыннан — кыска көй, салмак көй, озын көй[2];
- Башкарылу составы һәм фактурасы буенча музыка кораллары белән һәм аларның башкарылу, ялгыз һәм хор, бер тавышлы һәм күп тавышлы җырлар аерыла.
Бөтен җырларны жанр билгеләре буенча аеру өлешчә шартлы.
Башкорт җырлары өчен шигъриятнең ритмик төзелеше силлабик системага карый, басымлы иҗекләрнең саны әһәмияткә ия түгел. Система билгеле бер цензурага ярашлы шигъри юлның гомуми ижекләр саны белән алдагы һәм соңгы юлларның ярашуына, юлларны ритмик өлешләргә бүлүгә нигезләнгән.
Ритмик сурәте буенча башкорт җыры текстларының күбесе строфаларның традицион иҗекле төзелешенә ия: 10-9 — 10-9 яки 8-7-8-7.
Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Гасырлар дәвамында барлыкка килгән башкорт халык җырлары телдән яшәп килгән. Башкорт җырларын тәүге тапкыр Ырынбур укытучысы Г. Х. Йәнекәев, А. И. Оводов аркылы XIX гасыр азагында язып ала. Җырларның беренче басмалары С.Г. Рыбаковның «Музыка и песни Уральских мусульман с очерком их быта» (СПб., 1897) китабында чыга.
Беренче дөнья сугышы чорында башкорт җырларын шулай ук австрия галимнәре өйрәнә. 1916 елда фонограф Роберт Лах тарафыннан җырлар балавыз пластиналарга языла. Җырларны Австро-Венгриядә Эгер лагерында башкорт хәрби әсирләре башкара. Бүгенге көндә бу җырларның язмалары Вена фәннәр академиясендә фоноархивтан саклана. Ул язмаларга башкортлар Шәһәргази Күсәмишевның («Ашказар», «Гомәров»), Исмәгыйль Галиәхмәтнең («Ашказар», «Межа», «Урал» (ике варианты да), «Ирәндек», «Үткән гомер», «Туган ил белән хушлашу»), Солтангази Мәүлетнең («Сандугач», «Сибай», «Сакмар», «Дала», һ. б.), Галимҗан Таганның («Сылукай», «Искәндәр», «Төхвәт кантон», «Хәбир», «Кәрим улы», «Урал», «Әхмәтзәки Вәлиди» һ. б.) башкаруында җырлар керә. Җырларның текстлары бит астындагы немец теленә тәрҗемә белән латин транскрипциясендә башкорт һәм гарәп телендә басылып чыга. Хәрби әсирләр тарафыннан халык җырлары да, шулай ук үзләре иҗат иткән җырлар да башкарыла. Мәсәлән, Карпаттарда австриялеләргә әсирлеккә эләккән Беренче дөнья сугышының элекке хәрби әсире Бикеш авылыннан (хәзерге Башкортстан Республикасының Күгәрчен районы) Рахматуллин Гәлиәхмәт башкорт Мусин Мырзабайны җирләгәннән соң үзе иҗат иткән «Карпаттар» җырын башкара.
Башкортстанда профессиональ җыр иҗадының барлыкка килүе XX гасырның 20-30 -елларына туры килә һәм башкорт композиторлары Г.С.Әлмөхәмәтов, М. М. Вәлиев, С. Габәши, Х. К. Ибраһимов, К. Й. Рәхимов эшчәнлеге белән бәйле.
Бу дәвер өчен төрле җыр жанрларын үз эченә алган башкорт җыры барлыкка килү хас: башкорт халык музыкасы һәм заманча күмәк җырлар, ялгыз башлап һәм кушымтада хор белән җырлау («Дан сиңа, Башкортстан!», З.Г.Исмәгыйлев музыкасы, Р. Нигъмәти шигыре, «Комсомол җыры», Х. Ф. Әхмәтов музыкасы, Г. Әмири шигыре).
40 нчы еллар азагында вальс кебек җырлар төре барлыкка килә («Гүзәл Өфем — баш калам» Р. Янбулатова шигыре, Х. Әхмәтов музыкасы, «Төнге серенада», А. Х. Габдрахманов үз шигыренә). 50-нче елларда җыр жанрында башкорт композиторлары Б.М. Гайсин, Н. Галиев, К. Ш. Кәримов эшли. 60 нчы елларда композитор П. Әхмәтов, Р. В.Сәлмәнов, Р. М. Хәсәнов, Д.Д. Хәсәншин җыр циклында эшли.
Җыр жанрыныңаннан соңгы үсеше башкорт композиторлары Ш.Ш. Ибраһимов, Ш.З.Кульборисов, Р.Ә. Мортазин, Н.Г. Сабитов, Р. В. Сәлмәнов,, 70-80 елларда — А. Габдрахманов, Р. Х. Газизов, М. М. Гилязев, А. С. Даутов, Н. Ә. Даутов, А. М. Кобагошев, Н. А. Мөстәкимов, С. Ә. Низаметдинов, Р. Х. Сәхәветдинова, Хәсәнов, К. М. Шәрипов ижатында ала.
XX гасырның 90 нчы елларыннан алып концерт төре җырлар үсеш ала ( «Кыр казлары», Н. Ә. Даутов һәм «Гашыйк бул!» Д.Х.Булгакова шигырьләренә Салават Низаметдинов музыкасы, «Акчәчкә» У. К. Кинҗәбулатов шигыренә А. К. Кәримов музыкасы, «Мәхәббәтеңә ышанам» Р. Б Әхмәдиев сүзләренә, Кобагошев музыкасы).
20-нче гасыр азагыннан башкорт җырында академик-җыр-романс (композиторлар Г. С. Дәүләтбирдин, С. Р. Сәлмәнов, А. Р. Сәлмәнов), эстрада (А. Б. Туктаголов, Ю. Х. Узәнбаев һ.б.) юнәлеш ала.
Башкорт халык һәм автор җырлары башкорт опера, балет, симфоник, камера-инструменталь музыкасына йогынты ясый.
Профессиональ композиторларның җыр ижатындагы зур урынны балалар өчен җырлар били.
Башкорт җырларын популярлаштыруга Башкортстанда мәдәният министрлыгы сайты һәм Башкортстан Республикасының милли сәясәте тарафыннан үтә торган «Ирәндек моңнары» (Сибай), Абдулла Солтанов, С. Абдуллин призына кебек җыр конкурслары һ.б.булышлык итә.
Билгеле башкаручылар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Айдар Галимов, Гәрәев Ф. Ф., Фидан Гафаров, Гыйззәтуллин Р., Газзәлова Ф., Радик Гәрәев, Мәгафүр Хисмәтуллин, Гөлдәр Ишкуатова, Мәһәдиева Б., Фәрит Бикбулатов, Зәки Мәхмүтов, Флүрә Килдеярова, Сөләймән Абдуллин, Солтанбаев И., Абдулла Солтанов, Мәүлетбай Гайнетдинов һ.б.
Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Илимбетов В. Х. Поэтика башкирских песен. Уфа, 1998.
- Лебединский Л. Н. Башкирские народные песни и наигрыши. 2-е изд. М., 1965;
- Фоменков М. П. Башкирская народная песня. Уфа, 1976;
- Сулейманов Р. С. Жемчужины народного творчества Урала. Уфа, 1995.
- Песни военнопленных / пер. с нем. на башкирский язык З. Раемгужиной, А. Салихова // Ватандаш. 1998. № 4. С. 106-119. (На башк. яз.).
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Ф. Надршина. Ст. Башкирско-русские историко-культурные связи в фольклоре. Журнал Ватандаш., archived from the original on 2018-01-09, retrieved 2021-07-04
- Башхорт йырэарыныц классификация^ /Классификация башкирских песен. Родной язык и литература: вопросы изучения и преподавания. Уфа, 1994. с.113-114. /на башк. яз./
Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Г. С. Галина. Ст. 2016 елның 7 ноябрь көнендә архивланган. Песня. 2016 елның 7 ноябрь көнендә архивланган. Башкирская энциклопедия.
- Поэтика башкирских песен
- Башкирская протяжная песня
- А. Г. Салихов. Песни башкирских военнопленных времен первой мировой войны: современное состояние изучения
- Песенное творчество челябинских башкир: жанровое своеобразие и поэтические особенности | <urn:uuid:eea2ffb8-6467-4592-b9d9-206cbf0ef261> | CC-MAIN-2022-21 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82_%D2%97%D1%8B%D1%80%D1%8B | 2022-05-27T13:00:22Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-21/segments/1652662647086.91/warc/CC-MAIN-20220527112418-20220527142418-00370.warc.gz | tat | 0.999812 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998117089271545} | tt.wikipedia.org |
Катаракта
|Катаракта|
|Зыян китерә||кеше, имезүчеләр, сөйрәлүчеләр, кошлар, умырткалылар һәм балыклар|
|Саклык белгечлеге||офтальмология|
|Симптомнар||Күрү начарлану, Блик[d] һәм Диплопия[d]|
|Диагностика юллары||проверка глаз[d]|
|Дәвалау юллары||Интраокуляр линзалар һәм cataract glasses[d]|
|Генетик бәйләнеш||GJA8[d][1]|
|ICD-9-CM||366.8[2]|
|ICPC 2 идентификаторы||F92|
|NCI Thesaurus идентификаторы||C26713|
|Катаракта Викиҗыентыкта|
|Катаракта|
|Катарактаның таралган ут белән яктыртканда зурайтылган күренеше|
|МКБ-10||H25.-H26., H28., Q12.0|
|МКБ-9||Калып:ICD9|
|DiseasesDB||2179|
|MedlinePlus||001001|
Катаракта гадәттә ике төрле: ярысы үсми торган, ярысы үсә торган була. Беренчесе тумыштан килә, яры хрусталикның төрле җирләрендә һәм төрле формада була. Ярысы үсә торганы — төрле сәбәпләрдән: күзнең зарарлануыннан, хрусталикның бозылуыннан башлана. Бу төр катаракта организм төрле үзгәрешләр кичергәндә барлыкка килә.
Гадәттә, 50-дән узган кешеләрнең хрусталик читләре тоныклана башлый. Ул томан башта күрүгә комачауламый, күрү сәләте кимү артык сизелми. Мондый катарактаны өлгереп җитмәгән катаракта дип атыйлар. Әмма авыру көчәйгәннән-көчөя, ниһаять, яры, аксыл-соры төскә кереп, бөтен хрусталикны томалый, кеше яктыны караңгыдан аерыр хәлдә генә кала, тирә-юньдәге җан ияләрен һәм әйберләрне бөтенләй күрми. Монысы – катарактаның өлгереп җитү билгесе.
Хрусталикны элекке хәленә кайтарырдай дарулар юк. Чит илләрдә дә, Рәсәйдә дә андый дарулар әлегә әзерләнә генә. Табиблар авырый башлаган кешегә күз тамчылары тәкъдим итәләр. Даруханәдә рецепт буенча әзерләнгән ул тамчылар составында витаминнар, ферментлар, кальций, калий, натрий кебек микроэлементлар була. Чит илләрдән кайтарылган әзер дарулар да бар. Катахром-офтан, витафакол, витайодурол, сенкаталин, квинакс — әнә шуларның кайберләре. Аларны тамызу хрусталикны туендыруны яхшырта, ярының үсүен тоткарлый.
Халык медицинасы исә түбәндәге дәвалау чараларын кулланырга киңәш итә.
• Әче әремне ваклап, кайнар су белән пешекләп җылы көенчә күзгә ябарга. Моны көненә 1-2 тапкыр эшләргә кирәк. Дәвалау срогы — 25-30 көн.
• Тайтояк (копытень) үләнен кайнар су белән пешекләп, изеп, яры каплаган күзгә ябарга. Согын сыгып, иртән һәм кичен күзгә тамызу тагын да файдалырак.
• Иртән һәм кичен 2-шәр тамчы балык мае тамызу күзне яры каплаудан саклый.
• Шушы ук максатта бал тамызу да урынлы. Балны кайнар суда эретеп көн саен 1-2 тамчы тамызырга мөмкин. Бал суын алдан хәзерләп суыткычта саклап була. Әбугалисина тәкъдим иткәнчә аны болай әзерлиләр: бер өлеш балны 2 өлеш су белән кушып әкренләп кайнаталар, өскә чыккан күбекне җыеп баралар. Күбек чыгу беткәч, калган суны шешәләргә салып куялар да кирәге чыккан саен күзгә тамызалар.
Ләкин дарулар, халык дәвалары хрусталикның тоныклануын туктата алмый, көннәрнең берендә кеше барыбер сукырая.
Хәзерге көндә дөм сукырайганны көтеп тормаска да була. Өлгереп җитмәгән катаракталарны да операция ясап алу инде гамәлгә кереп бара. Яры баскан хрусталикка операция ясау безнең илдә 1960 елларда башланды.
Гадәттә, хрусталик бөтен оясы белән бергә алына. Әмма арткы һәм хәтта алгы бүлемнәрне калдыру ысулы да бар. Бу вакытта ясалма хрусталик шул бүлемнәр эченә җиңел кереп утыра.
Хрусталикны алгач, кеше күрәкарауга әйләнә. Өстәмә линзадан башка күзнең күрүен яхшыртып булмый. Мондый чакта кешегә я күзлек киертәләр, я контактлы линза, я ясалма хрусталик куялар. Шуларның кайсы әйбәтрәк икән дигән сорау туа, әлбәттә. Бу инде күз тукымаларының нинди хәлдә булуына бәйле. Кешенең нинди авырулар белән авыруын да исәпкә алу зарур. Мәсәлән, шикәр авырулы кешегә, аның организмы чит әйберне өнәп бетермәвен исәпкә алганда, күзлек кию яхшырак.
Ясалма хрусталик кую катлаулы операция түгел. Кайберәүләргә аны гомуми наркоз астында куялар, күпчелек очракта җирле наркоз да җитә. Бөтен эш 30-40 минутта төгәлләнә. 80-90 яшьлек картлар да операцияне җиңел кичерә һәм яңа хрусталикка тиз ияләшә.
|Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:|
Картлык катарактасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Субкапсуляр катаракта[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Алгы субкапсуляр катаракта ясмык капсуласы астында урнаша һәм ясмык эпителиенең фиброз метаплазиясе белән бәйле. Арткы субкапсуляр томанлану шундук арткы капсула алдында урнаша һәм вакуольләр, гранулалар яки төерчәләр кебек була, алар биомикроскоп белән кыек яктыртканда күренә (рәс. 12.1а), ә ретроиллюминациядә алар кара була (рәс. 12.1б).Үзәктә урнашу өчен арткы капсуладагы томанланулар төшле яки кабык катарактасына караганда күбрәк дәрәҗәдә күрүгә йогынты ясый. Еракка караганда якындагы әйбергә күрү ешрак күбрәк дәрәҗәдә начарлана. Чирлеләр якынаючы машина яктылыгында яки якты кояшта барлыкка килгән миозда начаррак күрә.
Төшле катаракта[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төшле катаракта гадәти барган ясмык төшенең яшькә бәйле үзгәрешләре шартларында үсеш ала. Ул төшнең рефракцион индексы өчен миопия яки сфера аберрацияләре арту белән бәйле. Нәтиҗәсендә кайбер өлкән яшьтәгеләр яңадан күзлексез укый башлый («картның икенче күрүе»). Башлангыч стадияләрдә төш склерозы урохромлы тут утырмасы өчен саргылт төс белән сыйфатлана. Бу катаракта төре биомикроскоп белән кыек яктыртканда яхшырак күренә (рәс. 12.1в), әмма ретроиллюминациядә түгел (рәс. 12.1г). Үсеш барышында төш көрән була (көрән катаракта). Мондый катаракталар тыгыз була һәм хирургик дәвалауга дәлил санала.
Кабык катарактасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Кабык катарактасы кабыкның алгы, арткы һәм экваториаль өлешен иңли ала. Бу томанланулар башта кабык гидратациясе өчен ясмык җепселләре арасында ярыклар (рәс. 12.2а) һәм вакуольләр (рәс. 12.2б) кебек күренә. Соңыннан томанланулар чөйсыман яки радиаль урнашкан энәсыман була (рәс. 12.2в, г); гадәттә алар аскы-борын квадрантында башлана. Кабык томанланулары белән авырулар яктылык чәчелеше өчен еш кабыну барлыкка килүгә зарлана.
Чыршысыман катаракта[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыршысыман катаракта сирәк очрый һәм кабык яки төшнең тирән катламнарында «инә» кебек күпсанлы полихроматик утырмалар белән сыйфатлана (рәс. 12.2д, е). Утырмалар аерым һәм шулай ук башка томанланулар белән бергә була ала.
Катарактаның җитлегү дәрәҗәсе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1. Ясмыкның өлешчә томанланулары белән өлгермәгән катаракта.
2. Тулаем ясмык томанланулары белән өлгергән катаракта (рәс. 12.3а).
3. Өлгереп беткән катарактаның ясмык матдәсеннән сыекча үтеп чыгу өчен алгы капсуласы җыерчыклана (рәс. 12.3б).
4. Моргагниан катаракта — кабык сыеклану белән өлгереп беткән катаракта, бу төш төшүенә китерә (рәс. 12.3в, г).
Системалы чирләрдә катаракта[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Диабет[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Диабет (24 нче бүлекне кара) катарактадан кала рефракция индексы һәм аккомодация амплитудасы үзгәрешенә китерә ала.
1. Классик диабет катарактасы сирәк очрый. Гипергликемиядә сулы сыекчада глюкоза тупланышы арта, ул ясмыкка үтеп керә һәм альдозоредуктаза йогынтысында сорбитолга әйләнә һәм ясмыкта туплана. Бу ясмык матдәсенең икенчел осмослы гипергидратациясенә китерә. Җиңел формасында сүлдәге глюкоза дәрәҗәсенә карап рефракция индексы тирбәлеше мөмкин (миопиягә китерүче гипергликемия). Капсуланың үтә күренмәле вакуольләре соңыннан чагылган томанлануларга әйләнә.
Классик диабет катарактасы кабыкта лачаусыман томанланулардан тора (рәс. 12.4а) һәм диабет белән яшь авыруларда очрый. Ул үзеннән-үзе суырыла яки берничә көндә өлгерә ала.
2. Диабет белән авыруларда картлык катарактасы алданрак үсеш ала. Төшнең көчәюче томанлануы хас.
Миотонияле дистрофия[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Миотонияле дистрофия белән якынча 90% авыруда гомернең 3 дистәсендә (24 нче бүлекне кара) нәфис кабыклы нурлы томанланулар үсеш ала, алар күрүгә йогынты ясамый. Гомернең 5 нче дистәсендә алар чагылган күрү начарлану белән «йолдыз» формасындагы арткы субкапсуляр катарактага әйләнә (рәс. 12.4б). Кайвакытта миотонияле дистрофия миотония үсеш алганчы барлыкка килә ала.
Атопияле дерматит[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Авыр атопияле дерматит (24 нче бүлекне кара) белән якынча 10% авыруларда катаракта гомернең 2-4 дистәсендә үсеш ала. Томанлану ешрак ике яклы һәм тиз өлгерә. Җыерчыкланган алгы капсула белән калкансыман тыгыз алгы субкапсуляр катаракта хас (рәс. 12.4в, г). Катлауланган катарактаны хәтерләткән арткы субкапсуляр томанланулар барлыкка килә ала.
II типтагы нейрофиброматоз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
II типтагы нейрофиброматоз (24 нче бүлекне кара) субкапсуляр яки арткы кабык томанланулары белән бергә бара.
Икенчел катаракта[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Икенчел (катлауланган) катаракта төрле беренчел күз чирләре нәтиҗәсендә үсеш ала.
Хроник алгы увеит[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хроник алгы увеит — икенчел катарактаның иң еш сәбәбе. Катаракта үсеш ешлыгы күз эчендәге ялкынсыну барышының дәвамлыгы һәм активлыгына бәйле, бу «кан — сулы сыекча» һәм «кан — пыяласыман җисем» киртәсенең дәвамлы бозылуына китерә. Стероидларны урынлы яки системалы куллану шулай ук мөһим шарт санала. Башлангыч күренешләренә ясмыкның арткы котып өлкәсендә полихроматик ялтыравык керә (рәс. 12.5а), ул увеитны туктаткан очракларда көчәймәскә мөмкин. Ялкынсынулы барыш дәвам итсә, алгы һәм арткы капсула (рәс. 12.5б) томанланулары көчәя һәм өлгерә ала. Арткы синехияләр булганда ясмык томанлануы тизрәк үсеш ала.
Ябык почмаклы глаукоманың кискен өянәге[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ябык почмаклы глаукоманың кискен өянәге зур булмаган аксыл-соры субкапсуляр яки бәбәк өлкәсендә капсуляр томанлануларга китерә ала (рәс. 12.5в, г). Алар ясмык эпителиеның урынлы инфарктларыннан гыйбарәт һәм ябык почмаклы глаукоманың кискен өянәге кичерүенең үзенчәлекле билгесе санала.
Югары дәрәҗәдәге миопия[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ясмыкның арткы субкапсуляр томанланулары һәм төшнең иртә склерозы белән югары дәрәҗәдәге миопия (катлауланган) миопия рефракциясен арттыра ала. Ләкин гадәти миопия мондый катаракта үсеше белән бармый.
Күз төбенең нәселле дистрофияләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күз төбенең нәселле дистрофияләре, шулардан пигментоз ретинит, тумыштагы Лебер амаврозы, бормалы атрофия, Стиклер синдромы арткы капсула томанланулары белән бергә бара ала (18 нче бүлекне кара). Катаракта экстракциясе кайвакыт челтәркатлауның шактый үзгәрешләре булса да күрү үткенлеген яхшырта ала.
КАРТЛЫК КАТАРАКТАСЫН ДӘВАЛАУ[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Операция алдыннан әзерлек[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хирургия дәвалавына дәлилләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1. Күрүне яхшырту һәр очракта төрле карашка карамастан, катарактаның хирургик дәвалавының төп максаты санала. Катарактаның үсеш дәрәҗәсе көндәлек тормыш сыйфатын киметүгә китергән очракта гына операция күрсәтелә. Авыру машина йөртергә яки эшләргә дәвам итәргә теләсә, күрү мөмкинлекләре кирәкле дәрәҗәдән кимү хирургик дәвалау кирәклегенә китерә.
2. Операциягә медицина дәлилләре катаракта күз халәтенә зарарлый башлагач барлыкка килә, мәсәлән факолитик яки факоморфлы глаукомада (13 нче бүлекне кара). Хирургик дәвалау шулай ук күз мохите ачыклыгын арттыру кирәк булганда бергә булган һәм күзәтү һәм дәвалау таләп иткән күз төбендәге патологиядә (мәсәлән, диабет ретинопатиясендә) күрсәтелә.
3. Матурлык дәлилләре бик сирәк. Мәсәлән, бәбәк өлкәсендә табигыйлыкны кайтару өчен күрмәгән күздә өлгергән катарактаны кисеп алу.
Операциягә кадәр диагностика[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хирургик дәвалауга юнәлтелгән авыруның гомуми медицина тикшеренүеннән кала, җентекләп офтальмологик тикшеренү үткәрергә кирәк.
1. Күрү үткенлеге. Күпчелек авыруларда күрү үткенлеген Снеллен җәдвәлләрендә билгелиләр, әмма бу бик төгәлсез ысул, чөнки югары контрастлы күрү генә тикшерелә гадәттә караңгы бүлмәдә. Контраст сизгерлек җәдвәлләре һәм/яки LogMAR күрү эшчәнлеге үлчәвен куллану күрү сыйфатын бәяләгәндә төгәлрәк мәгълүмат бирә (1 нче бүлекне кара). Яктылыкны тоюга сынау, бу очракта җәдвәлләрне ялтыраган яктылык чыганагы аша күрсәтәләр, шулай ук авыруның күрү сыйфаты буенча өстәмә мәгълүмат бирә.
2. Күзне ябу-ачу сынавы. Гетеротропия шулай ук амблиопия турында аңлата ала, бу очракта күрүгә фаразны сак бирәләр, ә күрү яхшырган очракта диплопия үсеше мөмкин.
3. Бәбәк рефлексы. Катаракта беркайчан да афферентлы бәбәк кимчелегенә китерми, шуңа аны ачыклау өстәмә патология турында аңлата, бу күрүгә карата операциянең нәтиҗәсенә йогынты ясый ала.
4. Күзнең өстәмә аппараты. Дакриоциститлар, блефаритлар, хроник конъюнктивитлар, лагофтальм, кайтарылу, бөгелү һәм яшь пәрдәсе бозылу эндофтальмитка алшартлы була ала һәм операциягә кадәр нәтиҗәле дәвалау сорый.
5. Мөгезкатлау. Киң картлык дугасы яки строма томанланулары операциянең уңай нәтиҗәсен шиккә куя ала. «Тамчылы» мөгезкатлау (cornea guttata) эндотелиаль күзәнәкләр кимүенә һәм аларның операциядән соң икенчел декомпенсациясе мөмкинлеген күрсәтә. Бу очракларда операция вакытында эндотелийны яклау өчен саклау чарасы буларак вискоэластик кулланалар (алга таба кара). Эндотелиаль күзәнәкләрнең шактый кимүе белән авыруларга бер үк вакытта үтәли кератопластика үткәрү мөмкин. Авыру теләге буенча операция шулай ук күзлек киюдән азат итүгә юнәлсә, булган мөгезкатлау астигматизм күләмен үлчәргә кирәк. Астигматизмны төзәтү карарын авыру белән бергә кабул итәргә кирәк.
6. Алгы бүлек. Алгы камера сайлыгы катаракта экстракциясе башкаруында авырлыкка китерә. Псевдоэксфолиацияләр зонуляр аппарат көчсезлеге һәм операция вакытында мөмкин булган проблемалар турында аңлата. Начар киңәюче бәбәк шулай ук операцияне катлауландыра. Бу операциягә кадәр мидриатикларны киеренке куллануга, капсулорексис алдында ниятләнгән бәбәк киңәйтүенә яки камера эченә мидриатиклар кертүгә нигез санала. Күз төбеннән көчсез рефлекста капсулорексисны башкару куркыныч, шуңа күрә капсуланы буяу киңәш ителә, мәсәлән зәңгәр трипанлы белән.
7. Ясмык. Катаракта төре да әһәмиятле. Төшле катаракталар кабыклыдан аермалы буларак тыгызлык белән аерыла һәм факоэмульсификациядә күбрәк көч таләп итә. Төш төсе катаракта яшенә бәйле һәм стадиягә карап үзгәрә: үтә күренмәле — соры — соргылт сары — гәрәбә — көрән — кара. Караңгы төсмердәге күпчелек ясмыклар иң тыгыз санала.
8. Күз төбе. Күз төбе патологиясен ачыклау, мәсәлән яшькә бәйле макуляр дегенерация, азактагы күрү үткенлегенә йогынты ясый ала. Бик тыгыз катаракта очрагында офтальмоскопияне ультратавышлы эхографиягә алмаштырырга була.
Биометрия[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ясмык экстракциясе күз рефракциясен якынча 20 дптр үзгәртә. Афакияле күз югары дәрәҗәдәге гиперметропиягә ия, шуңа хәзерге катаракта хирургиясенә хирургик ысул белән кисеп алынган ясмык урынына интраокуляр линза кертү керә. Биометрия операциядән соң кирәкле рефракция алу өчен линзаның оптик көчен исәпләргә мөмкинлек бирә. Гадиләштергән очракта биометрия ике шартны исәпли: (а) кератометрия яки мөгезкатлауның алгы өслегенең кәкрелеге (иң текә һәм иң яссы меридианнар), ул диоптрияләрдә яки кәкрелек радиусының миллиметрында чагыла; (б) күчәр озынлыгы, ул күзнең алгы-арткы өлешен үлчәүдә билгеләнә (миллиметрларда). Күчәр озынлыгын үлчәүдә ике төп ысул бар.
1. Ультратавышлы биометрия, А-сканлау. Ультратавышлы дулкын күз аша үтеп, күз эчендәге төзелешләрдән чагылган вакытны үлчи. Биометрия туры ялганма (рәс. 12.6а) яки сулы термостат кулланып төгәлрәк була ала. Дисплейда күз эчендәге төзелешләр һәм мөгезкатлауның алгы өлешеннән челтәркатлауга кадәр аралык күрсәтелә. Чагылышның максималь мәгънәсен алу өчен тавыш нуры күрү күчәре юнәлешенә карарга тиеш. Һәр мәгънә оч буларак осциллоскопия экранында чагыла (рәс. 12.6б). Төгәл нәтиҗәләрне алу өчен билгеле күнекмәләр кирәк.
2. Zeiss lOLMaster (рәс. 12.6в) — ике өлешчә когерент коаксиаль лазерлы нурлар кулланганда интерферент модель алу белән контактсыз ысул (өлешчә когерент инферометрия) Үлчәүне башкару катлаулы түгел (рәс. 12.6г) һәм ультратавышлы биометриягә караганда әзрәк күнекмәләр таләп итә. IOLMaster — тулы биометрик система, аның ярдәмендә шулай ук кератометрия башкарырга, алгы камера тирәнлеген, ясмык калынлыгын үлчәргә һәм формулалар буенча ИОЛ көчен исәпләп була. Нәтиҗәләрне саклау мөмкинлеге һәм А-константа чынлыгын тикшерү икенче файдалы үзенчәлеге санала. Ультратавышлы кератометрия афакия, псевдоафакия һәм силикон керткәндә мөмкин, әмма тыгыз арткы субкапсуляр томанланулар булганда авырлыклар була ала.
3. Формулалар буенча ИОЛ көчен исәпләү. Операциягә кадәр фаразлар төгәллеген җайлау өчен күпсанлы формулалар ясалган, аларда алгы камера тирәнлеге һәм шәхси хирургик факторлар кебек өстәмә шартлар бар.
4. Шәхси А-константа — бу ИОЛ'ны төгәл исәпләү барышы. Ул 20 диярлек уртача статистик күзләрнең А-константасын исәпләгәндә чыгарылган. Күпчелек хәзерге биометрия аппаратлары бу шартны куллана. Күзәткәндә күбесенчә тайпылыш +1 дптр, нәтиҗәне яхшырту өчен икенче шәхси А-константаны кулланалар.
Операциядән соң рефракция[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Эмметропия операциядән соң иң кулай рефракция варианты санала: күзлек якындагы әйберләр белән эшләү өчен генә кирәк, чөнки ИОЛ аккомодациягә ия түгел. Тәҗрибәдә күпчелек хирурглар биометрия ялгышыннан качу өчен рефракцияне түбән дәрәҗәдәге миопиягә кадәр исәпли (якынча 0,25 дптр). Күпчелек авырулар өчен түбән дәрәҗәдәге миопия кулайрак һәм операциядән соң гиперметропия белән чагыштырганда өстенлеккә ия, соңгысында якындагы һәм ерактагы әйберләр белән эш итү өчен аерым күзлек кирәк булу белән бәйле һәм бу уңайлы түгел. Операциядән соң рефракцияне исәпләгәндә икенче күз үзенчәлеген исәпкә алырга кирәк. Икенче күзгә югары рефракциядә төзәтү кирәк булса һәм операция анда күрсәтелмәсә, беренче күзнең операциядән соң рефракциясе бинокуляр туры килмәү белән проблемалар булмасын өчен 2 дптр чигендә булырга тиеш. Югары дәрәҗәдәге аметропиядә авыруга ике күздә дә эмметропиягә ирешү өчен икенче күзнең рефракцион линзасын алмаштырырга тәкъдим итәләр. Кайбер авыруларга монокүрү варианты туры килә, бу очракта иярчен күз миопияле -2,0 дптр, бу аларга укырга мөмкинлек бирә, ә баш күз эмметропияле була. Хәзерге вакытта операциядән соң күзлекләрдән бөтенләйгә азат ителергә теләгән авыруларга мультифокаль линзалар бар. Бу нәтиҗәгә ирешү өчен операциягә кадәр мөгезкатлау астигматизмын төзәтү соравын карарга кирәк.
Анестезия[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күбесенчә катаракта хирургиясен урынлы анестезия (УА) астында үткәрәләр, әмма гомуми анестезия балаларга, психик яктан зәгыйфь һәм неврологик какшаулар белән авыруларга күрсәтелә.
1. Перибульбар анестезия — иң таралган УА төре. Аны тире яки конъюнктива аша 25G инәсен кулланып башкаралар (рәс. 12.7а, б).
2. Субтенон анестезия — конъюнктива һәм тенон капсуласындагы тишек аша лимбтан 5 мм субтенон аралыкка тупас очлы канюляны үткәрү (рәс. 12.7в). Анестетикны күз алмасының экваторы янына кертәләр (рәс. 12.7г). Әйбәт йогынты һәм минималь өзлегүләргә карамастан бу очракта акинезия гел булмаска мөмкин.
3. Урынлы камера эчендәге анестезияне гадәттә гидродиссекция вакытында тамчылар яки гель (проксиметакаин 0,5%, лидокаин 2%) белән беренчел өске өшетүдән соң алга таба камера эченә консервантсыз сыеклатылган лидокаин 1% кертеп башкаралар.Анальгезия булса да, авыруны бу чын анестезия булмаганы турында кисәтергә кирәк, чөнки тактиль сизгерлек саклана. Өстәвенә, акинезия булмау авыруларга карашны төбәргә мөмкинлек бирә.
Операция вакытындагы өзлегүләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Катаракта буенча операциядә өзлегүләр һәр адымда барлыкка килә ала. Бу катаракта хирургиясе китабы булмагач, кайбер мөмкин булган өзлегүләр генә саналып чыгачак.
Арткы капсула ертылу[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Арткы капсула ертылу — шактый җитди өзлегү, чөнки пыяласыман җисем югалтуы, ясмык кисәкчәләре артка күчү һәм сирәгрәк — экспульсив кан агу белән бара ала. Туры килмәгән дәвалауда пыяласыман җисем югалтуының ерак нәтиҗәсенә өскә тартылган бәбәк, увеит, пыяласыман җисем томанланулары, «филтә» синдромы, эндофтальмит, икенчел глаукома, ИОЛ'ның артка күчүе, челтәркатлау кубарылу һәм макуланың хроник кисталы шешүе.
1. Билгеләре
• Кинәт алгы камера тирәнләнү һәм елт итеп бәбәк киңәю.
• Төш бату, аны зонд башына тарттырып булмый.
• Пыяласыман җисемне суырып алу ихтималлыгы.
• Ертылган капсула яки пыяласыман җисем әйбәт күренә.
2. Алып бару алымнары ертылу күләменә һәм пыяласыман җисем югалту булу-булмауга бәйле. Төп кагыйдәләре:
а) дисперслы вискоэластикны төш кисәкчәләре астына, аларны алгы камерага кертү максаты һәм пыяласыман җисем бүсерен булдырмау өчен кертү;
б) махсус глайдны капсулада кимчелекне ябу өчен ясмык кисәкчәләре артына кертәләр (рәс. 12.13);
в) ясмык кисәкчәләрен кертелгән вискоэластик ярдәмендә чыгаралар яки кисем зурлыгын арттыру кирәк булмаса, фако ярдәмендә алалар;
г) пыяласыман җисем алгы камерадан һәм кисем өлкәсендә витреотом белән тулысынча алынырга тиеш;
д) арткы капсуланың кечкенә ертылуында сак кына капсула капчыгына АрК-ИОЛ кертү мөмкин;
е) зур ертылуда АрК-ИОЛ керфексыман буразнага оптик өлешен капсула капчыгына урнаштырып беркетү мөмкин;
ж) капсуланың җитәрлек булмаган терәге буразнага ИОЛ тегеп кую яки АлК-ИОЛ глайд ярдәмендә кертү кирәклегенә китерә ала (рәс. 12.14). Әмма АлК-ИОЛ күпсанлы өзлегүләргә китерә, шулардан кабарчыклы кератопатия, гифема, төсле катлау җыерчыклары һәм бәбәк тигезсезлеге.
NB АлК-ИОЛ дөрес урнашуына да ирешеп булмаган очраклар да бар. Ул чакта имплантациядән баш тарту ышанычлырак һәм афакияне ялганма линза яки соңрак ИОЛ-ны икенчел кертүе ярдәмендә төзәтү карарын кабул итәргә кирәк.
Ясмык кисәкчәләренең артка коелу[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Арткы капсула яки зонуляр җепселләр ертылудан соң ясмык кисәкчәләренең пыяласыман җисемгә күчүе — сирәк күренеш, әмма куркыныч була ала, чөнки глаукома, хроник увеит, челтәркатлау кубарылу һәм макуланың хроник кисталы шешүенә китерә ала. Башта увеит һәм югары КЭБ дәвалавын үткәрергә кирәк. Аннары ясмык кисәкчәләрен алу һәм pars plana витрэктомиясен үткәрү өчен авыруны витреоретиналь хирургка җибәрергә кирәк.
ИОЛ'ның артка күчүе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
АрК-ИОЛ'ның пыяласыман җисем куышлыгына күчүе (рәс. 12.15а) — дөрес кертмәүне аңлаткан сирәк күренеш. Бу авыр өзлегү, аеруча аның белән бергә ясмык кисәкчәләренең артка коелуы булса (рәс. 12.15б). ИОЛ'ны калдырсаң, бу гемофтальм, челтәркатлау кубарылу, увеит һәм макуланың хроник кисталы шешүенә китерә ала. Дәвалауга pars plana витрэктомиясе белән ИОЛ'ны алу, кире урнаштыру яки капсуланың халәтенә карап аны алмаштыру керә
Супрахориоидаль кан саву[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Супрахориоидаль аралыкка кан саву кайвакыт күз алманың эче коелу (экспульсив кан саву) яки челтәркатлау күчү белән бара ала. Бу сирәк, әмма куркыныч өзлегү, факоэмульсификациядә сирәк була. Кан савулар чыганагы озын яки кыска керфексыман артерияләре ертылу санала. Кан савуның төгәл сәбәбе билгесез, әмма куркынычлык шартына өлкән яшь, глаукома, ААК, йөрәк-тамыр чирләре һәм пыяласыман җисем югалту керә.
1. Билгеләре (барлыкка килү тәртибендә).
• Алгы камераның көчәюче саегуы, КЭБ арту, төсле катлау пролапсы.
• Пыяласыман җисем коелу, рефлекс югалу һәм бәбәк өлкәсендә караңгы калкулык барлыкка килү.
• Кискен очракларда күз алмасының бөтен эче кисем аша коела ала.
2. Кичектергесез гамәлләргә кисемне ябу керә. Бу очракта арткы склеротомия кирәк, әмма ул кан савуны көчәйтеп, котылгысыз хәл белән күз югалтуына китерә ала. Операциядән соң күз эчендәге ялкынсынуны бетерү өчен авыруга урынлы һәм системалы стероидларны билгелиләр.
3. Чираттагы тактика. Барлыкка килгән үзгәрешләрнең чагылганлыгы дәрәҗәсен бәяләү өчен ультратавышлы тикшерү кулланалар. Операция 7-14 көннән кан куерыгы сыегайганнан соң күрсәтелә. Канны суырып алалар, pars plana витрэктомиясен һаваны сыекчага алмаштыру белән башкаралар. Күрү буенча тискәре фаразга карамастан, кайбер очракларда калдык күрү саклануы мөмкин.
Операциядән соң өзлегүләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Арткы капсула томанлануы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күрүгә йогынты ясаучы арткы капсула томанлануы (АКТ) катлауланусыз катаракта хирургиясеннән соң иң еш өзлегү санала. Күрү начарланудан кала АКТ контрастлы сизгерлекне киметә, шәүлә чыгара һәм монокуляр диплопиягә китерә. АКТ ешлыгы рексис урыны тулысынча ИОЛ'ның алгы өслегенә яндаш булганда кими. ПММА һәм силиконнан ИОЛ белән чагыштырганда кайбер акриллы ИОЛ АКТ сирәгрәк китерә. ИОЛ формасы мәгънәгә ия — оптиканың шакмак кырыенда томанланулар сирәк.
Билгеләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1. Элшиг шарлары (куыклы күзәнәкләр яки Видл күзәнәкләре) алгы һәм арткы капсула калдыклары арасындагы бәйләнеш өлкәсендә арткы капсула буенча калдык эпителиаль күзәнәкләрнең пролиферация һәм миграция нәтиҗәсе. Элшиг шарлары вакуольләр кебек һәм ретроиллюминациядә яхшырак ачыклана. (рәс. 12.19а). Бу авыру яшенә бәйле иң еш томанлану формасы: операция вакытында арткы капсулорексис ясамаган балаларда гадәттә очрый.
2. Эпителиаль күзәнәкләрнең фиброз метаплазиясе белән бәйле капсула фиброзы (рәс. 12.19б) сирәгрәк очрый һәм Элшиг шарларына кадәр барлыкка килә ала.
Дәвалау[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Дәвалау Nd:YAG-лазерлы капсулотомия ярдәмендә арткы капсулада тишек ясаудан тора.
1. Дәлилләр
• Күрү үткенлеге кимү.
• Капсула җыерчыклану өчен диплопия яки шәүләләр.
• Төгәл диагностика, күзәтү һәм челтәркатлау патологиясен дәвалау өчен кирәк булганда офтальмоскопия катлаулы.
2. Техника. Ышанычлы һәм уңышлы лазерлы капсулотомиягә төгәл төбәлү һәм минималь энергия куллану керә. Лазерлы импульс энергиясе 1 mJ/pulse тәшкил итә, әмма кирәк булганда арттырыла ала. Хач формасында берничә кирт ясыйлар, беренче кирт күрү күчәре проекциясендә. Гадәттә тишек диаметры 3 мм тәшкил итә (рәс. 12.19в), әмма күз төбен карау яки фотокоагуляция кирәк булса, зуррак була ала.
3. Өзлегүләр
• ИОЛ зарарлану (нокта кебек) (рәс. 12.19г) лазерлы нур начар төбәлсә барлыкка килә ала. ИОЛ'да берничә лазер эзе күрүгә йогынты ясамауга карамастан бу өзлегү кирәк түгел.
• Кисталы макуляр шешү гадәттә капсулотомиядән берничә айдан соң үсеш ала. Катаракта экстракциясеннән соң капсулотомияне 6 айдан соңрак эшләсәләр бик сирәк очрый.
• Челтәркатлауның регматоген кубарылуы — югары дәрәҗәдәге миопиядә капсулотомиядән берничә айдан соң очраган сирәк өзлегү.
• КЭБ арту кискен яки хроник була ала, сирәк очрый.
• ИОЛ сублюксациясе яки дислокациясе сирәк була, тәлинкәсыман гаптика белән силикон һәм гидрогель ИОЛ'ларга хас.
• Хроник эндофтальмит пыяласыман җисемгә бактерияләр эләгү нәтиҗәсендә сирәк үсеш ала. NB Үсүче өзлегүләр белән күпчелек авыруларда куркынычлык шартлары табылмый. Берничә лазерлы импульс һәм кулланылган энергия дәрәҗәсе өзлегүләргә китерә алмый.
Алгы капсула җыерчыклану[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Озын кәкре капсулорексис куллана башлаудан бирле алгы капсула җыечыклануы операциядән соң иң еш өзлегү булды (капсулофимоз). Операциядән берничә атнадан соң барлыкка килә һәм субкапсулар фиброз белән бергә була. (рәс. 12.20). Җыерчыклану гадәттә 3 ай дәвамында көчәя һәм шактый булган очракта Nd:YAG-лазерлы капсулотомия кирәк булырга мөмкин. Алгы капсула җыерчыклануы үсешенә ИОЛ материалы йогынты ясый. Аның үсеше ешрак тәлинкәсыман гаптика белән силиконлы ИОЛ, сирәк өч өлештән - оптикасы акрилдан, гаптикасы ПММА торган ИОЛ-га бәйле. Зур булмаган капсулорексис шулай ук билгеле мөһимлеккә ия була ала.
Башка өзлегүләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Мөгезкатлау шешү[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Мөгезкатлау шешү гадәттә кире кайта, операция һәм ясмык кисәкчәләре, кораллар һәм ИОЛ белән бәйләнеш өчен эндотелий җәрәхәтләнүе белән ешрак бәйле. Фуксның эндотелиаль дистрофиясе белән авырулар югары куркынычлык тәшкил итә. Башка сәбәпләргә факоэмульсификациядә артык көч куллану, катлауланган яки сузылган операция һәм операциядән соң гипертензия санала.
Куркынычлык шартлары булган күзләрдә (Фуксның эндотелиаль дистрофиясе яки каты төш) шешү үсеш куркынычлыгын киметеп корнеаль эндотелийны яклау өчен килешле вискоэластик куллану мәгънәгә ия.
ИОЛ'ның ялгыш урнашуы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Оптик һәм төзелеш сәбәпләре өчен ИОЛ'ның ялгыш урнашуы сирәк очрый. Ярсытучы күрү аберрацияләре, шулардан кабыну, балкыш һәм ИОЛ кырые бәбәк проекциясенә күчкәч монокуляр диплопия үсеш ала.
1. Сәбәпләре
• ИОЛ күчү күбесенчә операция барышында була. Бу Цинн бәйләвече диализы, капсула ертылу һәм шулай ук бер гаптика өлеше капсула капчыгында, ә икенчесе керфексыман буразнага яки сирәгрәк алгы камера почмагына урнашу белән бәйле була ала (рәс. 12.21а).
• Операциядән соң сәбәпләргә җәрәхәтләр, күз алмасын ярсыту һәм капсула кыскару була ала.
2. Миотиклар белән дәвалау бераз күчүдә нәтиҗәле. ИОЛ'ның шактый күчүе аның алмаштыруын таләп итәргә мөмкин (рәс. 12.216).
Челтәркатлауның регматоген кубарылуы, ЭЭК яки факоэмульсификациядән соң сирәклегенә карамастан, түбәндәге куркынычлык шартлары белән бәйле була ала.
1. Операциягә кадәр
• «Рәшәткәле» дегенерация яки челтәркатлау ертылулары катаракта экстракциясе яки лазерлы капсулотомия алдыннан офтальмоскопия мөмкин булса, яки шундук бу мөмкин булгач, дәвалау таләп итә.
• Югары дәрәҗәдәге миопия.
2. Операция барышында
• Арткы капсула ертылу.
• Пыяласыман җисем югалту, аеруча чираттагы тактика ялгыш булса, кубарылу куркынычлыгы якынча 7% тәшкил итә. Якынча 6 дптр миопия булганда куркынычлык 15% кадәр арта.
3. Операциядән соң. Бер ел эчендә операциядән соң лазерлы капсулотомия үткәрү.
Макуланың кисталы шешүе арткы капсула ертылу, пыяласыман җисем коелу һәм кайвакыт кысылу белән бергә барган катлаулы операциядән соң ешрак үсеш ала, әмма уңышлы үткәрелгән операциядән соң да мөмкин. Гадәттә операциядән 1-6 айдан соң билгеләнә. Клиник күренеше һәм дәвалау ысуллары 17 нче бүлектә бирелгән.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Джек Кански. Клиник офтальмология. Системалаштырылган караш. / редакторлар: Еричева В.П.. — 2009. — Б. 944. — ISBN 83-7609-034-8. | <urn:uuid:944d6b3e-f7b9-4bff-9a80-027b79a27cd5> | CC-MAIN-2022-27 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B0 | 2022-06-28T19:02:56Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-27/segments/1656103573995.30/warc/CC-MAIN-20220628173131-20220628203131-00731.warc.gz | tat | 0.999975 | Cyrl | 4 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999750852584839} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
ТР Мәгариф һәм фән министрлыгының "кайнар элемтә" сенә 2013 ел башыннан гражданнардан балалар бакчаларында акча җыю турында 48 шикаять керде. Ата-аналар алардан акчаларны мәктәпкәчә учреждение фондына, бинаны ремонтлауга һәм балалар мәйданчыгын төзекләндерүгә, җиһаз, уенчыклар, канцтоварлар алуга, каравылчы яллауга һ.б. нәрсәләргә җыюларын хәбәр итәләр.
Иң күп шикаятьләр Казаннан (9, ягъни 37%), Яр Чаллыдан 4әү (16%), Яшел Үзән, Бөгелмә, Әлмәттән - 2шәр, ә Түбән Кама, Арча, Алабуга, Баулы, Биектау һәм Нурлаттан 1әр шикаять керде.
Тикшерү нәтиҗәләре дүрт балалар бакчасында: Баулы районының 2нче "Миләшкәй", Казандагы 139, 322нче һәм Түбән Камадагы 42нче бакчада хилафлыклар булуын раслады.
Татарстанның Мәгариф һәм фән министрлыгының Контроль һәм күзәтчелек департаментының урыннардагы тикшерүләреннән соң Баулыдагы 2нче балалар бакчасы мөдире Р.Г.Галәүтдинова үз теләге буенча эшеннән азат ителә.
Казандагы 139нчы (мөдире - Э.Ю.Сафина), 322нче (мөдире - А.Ф.Осипова), Түбән Камадагы 42нче (С.С.Гарипова) һәм Арчадагы 10нчы (мөдире - Ф.Ф.Шакирова) балалар бакчалары буенча эшләр ТР Прокуратурасына һәм Татарстан буенча Тикшерү идарәсенә җибәрелде.
Чыганак: http://mon.tatarstan.ru/tat
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:87082d9e-8f18-4757-8e0c-87fff05844d2> | CC-MAIN-2020-16 | https://belem.ru/node/4671 | 2020-04-04T22:56:34Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-16/segments/1585370525223.55/warc/CC-MAIN-20200404200523-20200404230523-00250.warc.gz | tat | 0.999974 | Cyrl | 11 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999738931655884} | belem.ru |
5-9нчы октябрьдә В.И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университетынды Лев Николаевич Толстойның үлүенә 100 ел тулуга багышланган конференция узачак. Чараны Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгы, Татарстан Республикасының Мәдәният министрлыгы һәм репспублика Милли музее ярдәмендә Казан дәүләт университеты оештыра.
Конференциянең максаты булып Лев Толстой тормышының башлангыч чорын өйрәнү тора. Сәбәбе гади, бу чор галимнәр тарафыннан аз өйрәнелгән. Чарага Мәскәү, Нократ, Ясная Полянадан тикшеренүчеләр килүе көтелә. Конференция барышында фәнни секцияләр эшләячәк, тамашачылар хозурына язучы турында фильмнар тәкъдим ителәчәк. | <urn:uuid:0026338a-21bd-4f27-a1e3-858aa5503736> | CC-MAIN-2019-35 | http://belem.ru/node/1908 | 2019-08-23T23:23:01Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-35/segments/1566027319082.81/warc/CC-MAIN-20190823214536-20190824000536-00479.warc.gz | tat | 0.999077 | Cyrl | 5 | {"tat_Cyrl_score": 0.9990771412849426} | belem.ru |
|Тәмәке тарту|
|Тәмәке тарту Викиҗыентыкта|
Тәмәке тартучы хатын-кызларның ак карга булып күренгән вакытлары күптән узды инде. Хәзер кая карама, тәмәке тотып төтен чыгарып торучы хатын-кызларны күрергә була. Шул сәбәптән кешелекнең гүзәл яртысында • да ирләргә генә хас булган авырулар очрый башлады. Бу язма хатын-кыз- лар тәмәке тартуның бәласе, аның мәкерлеге, киләчәк буынга нинди зур зыян китерүе турында.
Тәмәке төтене аркылы организмга кергән токсиннардан җенси функцияне үтәүдә катнашучы һәр әгъза җәфа чигә. Ирләрнең җенес күзәнәкләре — сперматозоидлар өч ай саен алышынып тора, ә менә хатын-кызларның күкәй күзәнәкләре озаграк яши. Күкәй күзәнәкнең гомере еллар белән исәпләнә. Бу еллар эчендә әлеге күзәнәкләр тәмәке төтененнән кергән агулы матдәләрне үзләренә җыеп килә. Шуны да искәртик: табигать кеше нәселен сәламәт саклау юнәлешендә чараларын да күргән, агуланган күзәнәкләр аталану сыйфатын югалта. Нәтиҗәдә, мондый хатын-кызлар балага уза алмый интегә. Көненә 10 нан күбрәк сигарет тартучы хатын-кызлар арасында балага уза алмый интегүчеләр, тартмаучылар белән чагыштырганда, ике тапкыр ешрак очрый. Әле күптән түгел генә табиблар шундый күңелсез хәлне ачык лады: тәмәке тартучы хатын-кызлар балага узудан саклаучы гормональ препаратлар кулланса, бу дару матдәләре тәмәке агуы белән каршылыкка керә. Мондый очракта тартучы хатын-кызларның йөрәк-кан тамырлары авырулары куркынычы 38 тапкырга арта.
I Йөккә узганнан соң, ана карынындагы балага тәмәке төтененнән чыккан агулы матдәләрнең тәэсире беренче өч ай эчендә күп тапкырга куәтлерәк була. Хатын-кыз балага узуның беренче атналарында тәмәке тартса, иң әүвәл баланың үзәк нерв системасы зыян күрә. Тәмәке агулары 4-5 атна тирәсендә баланың йөрәк-кан тамырлары системасына да тискәре йогынты ясый. Болар еш кына бала тугач ук, яисә берничә ел узганнан соң, йөкләнешләр арта баргач, баланың мәктәптә укыган елларында сиздерә.
Тәмәке агулары йөкле хатынның организмы аша карындагы баланың кан тамырларына 5 секунд эчендә кереп җитеп, аның баш мие, йөрәгендә, бөерләрендә җыелып, алардагы алмашу процессларын боза. Кальций туп лану процессы түбәнәя, сөякләр формалашуы да артта кала. Бала тапкан вакытта, тәмәке тартучы хатыннарда кан агу вакытының озакка сузылуы ике , тапкыр ешрак очрый. Бу хатын-кызларда соңгылык авырлыгы да түбән була.
Кендек сыйфаты—магистраль кан юлы да зур үзгәреш кичерә, нәтиҗәдә = карындагы бала үзенә кирәкле матдәләрне алып бетерә алмый, баланың зәгыйфь туу куркынычы арта.
Тәмәке тартучы хатын-кызларның, тартмаганнар белән чагыштырганда, үле бала табу куркынычы 4 тапкыр артыграк. Яңа туган баланың авырлыгы 7-8 % ка кимрәк була. Статистика күрсәткәнчә, йөкле хатыннар көненә • 5-10 сигарет тартса, аларның балалары күп очракта вакытыннан алда туа.
Тәмәкене аз гына тартсаң, зыяны булмый дип уйлаучылар бик нык ялгы ша. Тәмәкене сирәк кенә тартсаң да, баланың организмында зур тискәре үзгәрешләр килеп чыга, моны медицина өлкәсендәге фәнни тикшеренүләр дә раслады.
ТӘМӘКЕ МИФЛАРЫ[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Тәмәке тартучыларның күбесе тартуларын ташламас өчен, үзләренә юк- ? бар сәбәпләр эзләп таба. Бу сәбәпләргә ышанырга буламы соң? Түбәндә язылган мифлардан дөреслекне эзләп карарбыз. *1 нче миф. Имеш, тәмәке тартуны ташласаң, үзеңне начар хис итәсең. Йокысызлык, шомлану, тынычсызлану, авыз корылыгы — чынлап та . беренче көннәрдә күзәтелгән бу хисләрне инкяр итеп булмый. Ә нико- -! тинсыз тормыш алып барырга җыенган кешегә, күңелгә ятышсыз күре нешләрне бетерү өчен, күп итеп су эчүнең файдасы тия. Су тәмәке тар- я тудан организмга җыелган агулы матдәләрне чыгарырга һәм югарыда күрсәтелгән хисләр белән көрәшергә ярдәм итә. *2 нче миф. Тәмәке тартканнан соң, эшләргә җиңелрәк була.
Бар сәбәп шунда: никотин баш миенең эшенә этәргеч биреп, организмда ;; җиңелчә эйфория (патологик характердагы сәбәпсез кәефләнү халәте) тудыра. Шуңа күрә үзегезгә бик яхшы эшлисез кебек тоела. Ә сезнең белән янәшәдәгеләр алай дип уйламаска мөмкин. Дөреслектә исә никотин аз-азлап нерв күзәнәнәкләрен агулый. Шуңа күрә уңышлы идеяләрне тәмәкедән башка тормышка ашыру җиңелрәк. *3 нче миф. Тәмәке тарту стресслы ситуацияләрдә киеренкелекне бете рергә ярдәм итә.
Психологлар тәмәке тартучыларны ярдәмчесез сабый бала белән чагыштыра. Сабый бала үзен әнисенең кочагында гына тыныч сизә дип аңлата алар. Зурларга мондый уйланма тынычлыкны тәмәке бирә. Тик сез олы яшьтәге кеше буларак аңларга тиешсез: тәмәке тарту проблемаларны чишми, алардан читкә генә этәрә. *4 нче миф. Тәмәке тартуны ташлаганнан соң, организмда тоткарлыклар килеп чыгу аркасында тазарасыз.
Сез чыннан да артык килограммнар туплый аласыз, тик башка сәбәп ләрдән. Мөгаен, никотинның тәэсире белән сез үз вакытында ашап йөрү не оныткалаган булгансыздыр. Кайвакыт тәмәке сезнең иртәнге, кичке ашларыгызны алыштыргандыр. Тәмәке тартуны ташлаганнан соң, берничә килограммга артуыгыз да бар. Тик тиз арада гадәти тормыш ритмы әйләнеп кайтачак һәм сез үзегезнең ашау рационын күзәтеп барып, элекке авырлыкны да саклап кала алачаксыз. *5 нче миф. Тәмәке үзендә җенси ышанычны арттыра.
Киресенчә, ир-атлар үзләрендә бу ышанычны югалтырга мөмкин. Эш шунда: тәмәке тартучыларның 80 % ының организмында тестостерон ясалып чыгу түбәнәя, шуңа күрә аларның җенси дәртләре дә көчсезләнә.
Соңгы вакытта уздырылган тикшерүләр күрсәткәнчә, тәмәке тартучы кешеләрнең ирлек куәте тәмәке тарту стажы арткан саен кими бара.
Бу зарарлы гадәтегезне ташласагыз, соңгы тәмәкене тартканнан соң... ... 20 минуттан кан басымыгыз нормаль хәленә кайтыр, йөрәк эшчәнлеге җайлашыр, уч төпләрегез, табаннарыгыздагы кан йөреше яхшырыр. ... 8 сәгатьтән каныгызда кислород микъдары нормальләшер. ... 2 тәүлектән тәмне һәм исне сизү сәләте көчәер. ... 1 атнадан йөзегезнең төсе матурланыр, тирегездән, авыздан, чәчләр- егездән начар ис килү бетәр. ... 1 айдан суларга җиңелрәк булыр. Организмның арыганлыгы сизелми башлар. Баш авыртуы бетәр, йөткерүләр кимер. ... Ярты елдан пульсыгыз нормальләшер, спорт нәтиҗәләре яхшырыр. ... Бер елдан, тәмәке тартучылар белән чагыштырганда, йөрәкнең коронар авыруы килеп чыгу куркынычы яртылаш кимер. ... 5 елдан, көненә бер кап тәмәке тартучылар белән чагыштырганда, үпкәләрдә яман шеш авыруы барлыкка килү, ул авырудан үлү куркынычы кискен рәвештә азаер. | <urn:uuid:017efbc5-b47c-4a8e-9d2d-c05e879bfc38> | CC-MAIN-2023-06 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%99%D0%BC%D3%99%D0%BA%D0%B5_%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%82%D1%83 | 2023-02-02T03:16:42Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-06/segments/1674764499954.21/warc/CC-MAIN-20230202003408-20230202033408-00047.warc.gz | tat | 0.999999 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999985694885254} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Бу атнаның 29-30 март көннәрендә Казан шәһәре Авиатөзелеш районында урнашкан 33 нче гимназиядә "Белем бирү эшчәнлегендә заманча мәгълүмати-коммуникацион технологияләр файдалану" IX республика бәйгесенә нәтиҗәләр ясалды.
Бәйгегә катнашырга теләк белдереп барлыгы 200 дән артык гариза килгән иде. Узган елгы бәйге белән чагыштырганда, гомумән, эшләрнең сыйфаты артуы күзәтелә, күп кенә укытучылар бәйгедә икенчесен я өченчесен катнаша, яңа катнашучылар да юк түгел. Шунысы аяныч, әлеге эшләр арасында бары тик 20 гә якын эш кенә (1/10 өлеше) татар телендә тәкъдим ителгән иде.
Барлык әлеге эшләр арасыннан финал турына 50 эш сайлап алынды. Һәм 29-30 март көннәрендә авторларның әлеге эшләрен тәкъдим итү бәйгесе оештырылды.
Катнашучыларның яртысына якыны татар булып, жюри тарафыннан алдан ук үз туган телеңдә чыгыш ясарга тәкъдим ителгән булса да, аларның күпләре чыгышларын рус телендә ясадылар. Саф татар мәктәбендә белем бирүче татар теле укытучыларының вата-җимерә рус телендә чыгышлары быел да кабатланды, аларның кайберләре хәтта татар телен укыту буенча хезмәтләрен дә рус телендә төзегәннәр иде. "Инглиз телендә эшләргә кушсалар, инглизчә дә эшлибез, заман таләбе шулай" - дип белдерде шундый бер "татар теле укытучысы"...
Бәйгедә 7 номинация оештырылган иде, һәр номинациядә 1, 2, 3 нче урыннар билгеләнде, аларга призлар тапшырылды. Моннан тыш, жюри һәм катнашучыларга аеруча ошаган үзенчәлекле эшләр өстәмә грамоталар белән бүләкләнделәр. Аларның исемлеге белән сез Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгының рәсми сайтында таныша аласыз.
Бәйгедә җиңүчеләрне Белем.ру порталы да чын күңелдән тәбрик итә һәм укытучыларның барысына да киләчәктә уңышлар теләп кала.
Кунак
8 Апрель, 2011 - 15:19
Permalink
_____________
Саф татар мәктәбендә белем бирүче татар теле укытучыларының вата-җимерә рус телендә чыгышлары быел да кабатланды, аларның кайберләре хәтта татар телен укыту буенча хезмәтләрен дә рус телендә төзегәннәр иде. "Инглиз телендә эшләргә кушсалар, инглизчә дә эшлибез, заман таләбе шулай" - дип белдерде шундый бер "татар теле укытучысы"...
_____________
Бу сузлэр тетрэндерде. Элеге татар теле укытучысынын нэселенен килэчеге юк. Ник шулай акылсыз икэн кайбер татар теле укытучылары.
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:097d18dc-9ece-4d29-9783-4089e5831972> | CC-MAIN-2021-43 | https://belem.ru/comment/1925 | 2021-10-21T07:26:45Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-43/segments/1634323585382.32/warc/CC-MAIN-20211021071407-20211021101407-00250.warc.gz | tat | 1.000004 | Cyrl | 7 | {"tat_Cyrl_score": 1.0000039339065552} | belem.ru |
Хәсән Фәтхетдинов
|Хәсән Фәтхетдинов|
|Туган телдә исем||Хәсән (Мехәмәтхәсән) Хайдар (Мирхәйдәрҗан) улы Фәтхетдинов|
|Туган||1895|
Татарстан Республикасы, Балык Бистәсе районы, Биектау авылы.
|Үлгән||12 октябрь, 1982|
Татарстан Республикасы, Балык Бистәсе районы, Биектау авылы.
|Милләт||татар|
|Ватандашлыгы||/ Русия империясе|
/ ССРБ
|Һөнәре||укытучы|
|Фатыйма Сөләйман кызы (1901-1992).|
|Балалар||Камил, Илһамия, Рауза, Дамир, Флюра, Рафаэль|
|Ата-ана|
|Бүләк һәм||Ленин ордены (1948).
Тормыш юлы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1895 елда Казан губернасының Лаеш өязе Шомбыт волостена кергән Көчек Чаллысы (хәзерге Татарстан Республикасынң Балык Бистәсе районы Биектау) авылында Фәтхетдинов Хәйдәр (тулырак исеме - Мирхәйдәрҗан) мулла гаиләсендә дөньяга килә. 1914 елда чыккан «Адресъ-календарь. Справочная книжка Казанской губернии на 1915 годъ» белешмәлегенең мәчетләр турындагы бүлегендә (619-620 нче битләрдә) әтисе «Мирхайдарзянъ Фаттахутдиновъ» дип күрсәтелгән. Әнисе - Фатыйма Гайнетдин кызы, тумышы Биектау авылыннан.
Хәсән кечкенәдән үк бик зирәк була, Коръән сүрәләреннән, аятьләреннән гайре, дөньяви фәннәр белән дә кызыксына. Шуның өчен дә аны әтисе 1905 елның 19 декабрендә (иске стиль белән) Чистай шәһәрендәге авыл укытучылары әзерләүче урта махсус педагогик белем бирүче яңа гына ачылган, уку-укыту эшләрен яңа тәртиптә алып баручы мәктәпкә китерә. Хәсән анда 8 ел уку дәверендә укытыла торган фәннәрдән тыш, гарәп телен дә өйрәнә. 1912 елда шул ук Чистай шәһәренең «Учительская семинария»сен тәмамлап, «татар балаларына урыс телен укыту» хокукын да ала. Барлык уку баскычларын үзләштереп, шул ук елның 5 нче маенда (иске стиль буенча) татар авыллары мәктәпләрендә укытучы булып эшләргә хокук бирүче таныклык ала һәм гомерен мөгаллимлек итүгә багышлый. Шул ук елның 1 сентябрендә 17 яшьлек егеткә Арча районының Югары Курса авылында мөгаллим булып эшләргә юллама тапшырыла. Укытучылар династиясенең чишмә башы булган Хәсән Хәйдәр улы Фәтхетдиновның педагогик эшчәнлеге нәкъ менә шулай башланып китә.
Хәсән Фәтхетдинов үзенең яшьлек хатирәләре турында болай дип яза: «46 ел буена Татарстанның төрле районнарында, авылларында мөгаллимлек итеп йөрсәм дә, Курса яклары хәзергәчә төшемә кереп йөдәтә, һаман да сагындыра, күңелдән чыкмый». 1916 елда Хәсән Фәтхетдиновны патша армиясенең Сембер полкына хәрби хезмәткә чакырталар. Аларның хәрби часте 1917 елга кадәр Минск шәһәре тирәсендә Беренче бөтендөнья сугышында катнаша. Октябрь инкыйлабыннан соң махсус дикрит нигезендә мөгаллимнәрне армиядән азат итеп, яңадан укыту эшенә җибәрәләр. 1917 елның декабрь башыннан ул Чистай районының Чертуш авылында 3 ел дәвамында мөгаллим булып эшли. Аннан Лаеш кантоны мәгариф бүлеге аны чакыртып ала һәм Көчек Чаллысы башлангыч мәктәбенә укытучы итеп билгели, шул ук вакытта Шомбыт һәм Кадрәк волостьларындагы башлангыч мәктәпләренә участок-мәгариф инспекторы хезмәтләрен дә йөкли.
1925 елдан Хәсәнне күрше авыл мәктәпләренә күчерәләр. Ул 1 ел Юлсубино, 13 ел буена Тәберде Чаллысы, 3 ел Югары Тегермәнлек мәктәпләрендә эшләп, 1938-39 уку елына Биектау мәктәбенә кайтып урнаша. Шушы елдан авылда 7 еллык мәктәп эшли башлый. Беренче директоры Хатыйп Шәфигуллин, ә уку-укыту буенча урынбасары Гыйльметдин Гыймадиевлар була. Алар кул астында Хәсән Фәтхетдинов белән бергә Мәүгыйзә Әхмәҗанова, Асыл Мозаффарова, Хәдичә Нәбиуллиналар балаларга белем бирәләр. 1941 елда Хәсән Фәтхетдинов шушы мәктәпнең директоры итеп билгеләнә.
1942 елны Хәсән Фәтхетдиновны Бөек Ватан сугышына алалар. Ул Көнбатыш Украинаның хәрәкәттәге гаскәрләренең генерал-лейтенант Кравченко җитәкләгән дивизия штабында телефончы булып хезмәт итә. Ике елдан артык фронтта булып кайта. Тагын бер ел 5-7нче сыйныфларда укытканнан соң, яңадан 1945-1947 елларда мәктәп директоры вазыйфаларын башкара. Хезмәт эшчәнлегенең соңгы көннәренәчә балалар укыта. Хөкүмәт аңың хезмәтләрен югары бәяли. 1947 елда «1941-1945 елларда хезмәттәге батырлыклары өчен» медаленә тәкъдим ителә. 1948 елда СССРның Югары Советы мәгърифәтче Хәсән Хәйдәр улы Фәтхетдиновны дәүләтнең иң зур бүләге - «Ленин ордены» белән бүләкли.
Гаиләсе турында[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хатыны Фатыйма ханым белән бергәләп алты дистә елдан артык тигез гомер кичереп, дүрт бала үстерделәр (биш баладан берсе яшь килеш вафат була), һәрберсенә югары белем бирделәр. Шуларның өчесе — Рауза (2014 елда вафат), Флюра һәм Рафаэль Фәтхетдинов үзләренең гомерләрен балаларга белем бирүгә багышладылар. Дамир Фәтхетдинов исә геолог булып Кустанайда яшәде, геология өлкәсендә зур казанышларга иреште. | <urn:uuid:18b7ebf1-6db3-4128-9e22-9605940d46a3> | CC-MAIN-2020-10 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D3%99%D1%81%D3%99%D0%BD_%D0%A4%D3%99%D1%82%D1%85%D0%B5%D1%82%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2 | 2020-02-17T22:56:45Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-10/segments/1581875143373.18/warc/CC-MAIN-20200217205657-20200217235657-00270.warc.gz | tat | 0.999954 | Cyrl | 8 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999538660049438} | tt.wikipedia.org |
11 март көнне "Уникс"ның зур залында һәр елны үтә торган "Студентлар язы – 2019" фестивале башланып китте. Ул елдан ел Казан федераль университетының иҗади яшьләренең бергә җыелу урыны. Бу кичне үз чыгышларын Психология һәм мәгариф институты белән бергә Фундаменталь медицина һәм биология институты тәкъдим итте.
Психология һәм мәгариф институты студентлары "Маяк" дигән программа әзерләгәннәр. Ул бер утрауда яшәүчеләрнең тарихына корылган. Студентлар 80 минут дәвамында залда утыручыларны "хыялларга бирелгәнче уйлагыз: бу хыяллар кемгәдер зыян салмыймы" дигән уйларга этәрде.
Беренче фестиваль көненең икенче өлешендә Фундаменталь медиөина һәм биология институты студентлары «Someone in the crowd» дигән мюзикл тәкъдим иттеләр. Сәхнәдә мәхәббәт темасы ачылды һәм һәр көнне була торган ситуацияләр тәкъдим ителде.
"Студентлар язы – 2019" фестивале әле башланды гына, алга таба тагын 15 концерт программасы көтелә. Аларның һәрберсе үзенчәлекле булачак. | <urn:uuid:bc4f4061-871e-4bde-bcc0-34d8256606c7> | CC-MAIN-2019-18 | https://darelfonyn.kpfu.ru/studentlar-yazy-bashlandy/ | 2019-04-23T16:20:05Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-18/segments/1555578605555.73/warc/CC-MAIN-20190423154842-20190423180842-00194.warc.gz | tat | 0.99994 | Cyrl | 9 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999402761459351} | darelfonyn.kpfu.ru |
Татар мәгарифе порталы
Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгы хәбәр итүенчә, занковчы укучылар өчен бәйге башланган. Чараны Л.В.Занков исемендәге Федераль фәнни-методик үзәк (Мәскәү шәһәре) һәм Казан шәһәренең тәрәккый белем бирү косультатив-методик үзәге оештыра.
Бәйге 2010 елның 15 нче гыйнварыннан 25 нче июньгә кадәр дәвам итәчәк. Тулырак мәгълүмат беркетелгән файлда, "Нигезләмә"дә.
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:eaf6daf6-b98a-4df1-8022-b354b96fa2f8> | CC-MAIN-2021-04 | https://belem.ru/node/2484 | 2021-01-25T08:28:36Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-04/segments/1610703565376.63/warc/CC-MAIN-20210125061144-20210125091144-00460.warc.gz | tat | 0.999989 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999887943267822} | belem.ru |
Биофизика
Тере табигатьнең молекулалардан һәм күзәнәкләрдән алып биосферага кадәр барлык баскычларының физик аспектларын һәм биологик системалардагы физик процессларны һәм биологик объектларга төрле физик факторларның тәэсирен өйрәнүче фән.
Биофизикада тере системаларны өйрәнү өчен күп төрле техникалар кулланыла. Алар арасына традицион техникалар белән беррәттән флюоресцент сурәт төшерү, электрон микроскоплар, рентгеноструктур анализ, төш-магнит резонансы спектроскопиясе, атом-көч микроскоплары һ.б. кебек заманча техникалар да керә.
Фәнни дисциплина буларак, биофизика XX гасырда биология, физика (матдәләр һәм физик кырлар хәрәкәтенең гомуми үзлекләрен һәм законнарын өйрәнә торган фән) һәм физик химия кушылуында барлыкка килде; физиология, биохимия һәм цитология белән тыгыз бәйләнгән. Биофизика физик методларны һәм төшенчәләрне организмның тереклек эшчәнлеге процессларын өйрәнүдә куллану нигезендә үсте. Ул бүген дә формалашуын дәвам иттерә. Б.ның өйрәнү объекты — бербөтен организмнар (хайваннар, үсемлекләр, микроорганизмнар), аерым әгъзалар, тукымалар һәм күзәнәкләр. Биофизика биологик объектның механик, электрик, магнитик, оптик һ.б. физик үзенчәлекләрен, әлеге факторларның организмнарга йогынтысын тикшерә. Моннан тыш, биофизика хайваннар организмында бара торган физик-химик процесслар турындагы мәгълүматларны да колачлый. Алары аерым дисциплина булып биофизик химиягә аерылды. Биофизика тикшеренүнең физик һәм физик-химик методларын куллана, соңыннан аларга математик анализ ясый. Әлеге методларга түбәндәгеләрне кертәләр: калориметрия, колориметрия,нефелометрия,ультрацентрифугалау, электрофорез, спектраль анализ, рентгеноструктур анализ, электрометрии методлар һ.б.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Ветеринарная медицина:Русско-татарский энциклопедический словарь / Авт.-сост.: В39 Ф.Набиев, Ф.Кабиров, Г.3.Идрисов, М.X.Харисов; Под общ. ред. Ф.Г.Набиева.— Казань: Магариф, 2010.— 495 с. | <urn:uuid:245c492d-5b4d-4ae1-9580-459a63befa77> | CC-MAIN-2021-17 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BE%D1%84%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%B0 | 2021-04-18T01:23:11Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-17/segments/1618038464065.57/warc/CC-MAIN-20210417222733-20210418012733-00525.warc.gz | tat | 0.998763 | Cyrl | 28 | {"tat_Cyrl_score": 0.9987632036209106} | tt.wikipedia.org |
|Словеннар|
Чыгышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
VIII-X гасырларда яшәгән словеннарның яшәү территориясендә урнашкан җирләү ядкярләреннән алынган Новгород словеннары баш сөякләре краниологик характеристикасын үткәрү нәтиҗәсендә алар белән Балтыйк славяннары арасында генетик элемтәләр һәм көнчыгыш славян кабиләләренең башка кавемнәреннән чагыштырмача аермалыклар булуы ачыкланган. Моннан тыш, танылган антрополог Т.И. Алексеева фикеренчә, бу бик мөһим күрсәткеч исә төньяк-көнбатыш славяннары белән варяглар кушылмасының булмавын күрсәтә һәм дәлилли.
Дин ышанулары, риваятьләр, кайбер гореф-гадәтләр һәм словеннарның географик номенклатурасы Помераниядә яшәгән славян кабиләләренә шактый якын булган. Соңрак бу мәгълүматлар Словениянең Түбән Висла төбәгеннән килгән миграциясе фаразына нигез итеп алынган. Шулай ук, торак төзелеше һәм саклау корылмалары төзелеше буенча охшашлык күзәтелә. Шул исәптән баш сөякләре конфигурациясе дә охшаш.
Күпчелек галимнәр словеннарның Илмен буена Днепр буеннан күченгән дигән фикердә. Шулай итеп, П. Третьяков курганнар корылмасында охшашлык булуын күрсәтә, әмма словеннарның Балтыйк славяннары белән элемтә мөмкинлеген кире какмый.
Археологик яктан словенлар Ильмень һәм Югары Идел буенда таралган сопок мәдәнияте белән тәңгәлләштереләләр. Ильмен словеннарының славяннар өчен хас булган таш мичле җир өсте бура йортлары таралган була.
IX гасырның беренче яртысында словеннар җирендә урта гасыр Русьнең эре сәяси, һөнәрчелек һәм сәүдә үзәгенә әверелгән Бөек Новгород барлыкка килә.
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
В.В. Седов фикеренчә, Илмен күле буйларында словен кабиләләре безнең эраның VI—VII гасырларда тарала башлаган.
Хәзерге вакытта словеннарның иң борынгы җирлеге булып Түбән Волхов буенда Иске Ладогада безнең эраның VIII—IX гасырларда төзелгән шәһәр санала. IX-X гасырларда Югары Волхов буенда Рюрик шәһәре барлыкка килә, ул словеннарның сәүдә-һөнәрчелек һәм хәрби-административ үзәгенә әверелә. Рюрик шәһәрчегеннән 2 км ераклыкта башта словеннар яшәгән Новгородка нигез салына.
Язма чыганакларда кабиләнең соңгы тапкыр искә алынуы 1036 елга карый.[1]
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Кривичи и словене. — Самара: Самарский государственный педагогический университет, 2007. — С. 13.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Гончарова Н. Н. Антропология словен новгородских и их генетические связи (автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата биологических наук). — М., 1995. — С. 4, 22 — 22 с.
- Носов Е. Н., Плохов А. В., Хвощинская Н. В. Рюриково городище. Новые этапы исследований. СПб.: Дмитрий Буланин, 2017. (Труды ИИМК РАН. Т. XLIX)
- Носов Е. Н., Горюнова В. М., Плохов А. В. Городище под Новгородом и поселения Северного Приильменья (Новые материалы и исследования). СПб., 2005, С. 122—154 (Тр. ИИМК РАН; Т. XVIII)
- Лебедев Г. С. Ильменское Поозерье // Эпоха викингов в Северной Европе и на Руси. СПб., 2005, С. 515. | <urn:uuid:66c847d4-d5e8-49d9-82b7-f36a9e48d11f> | CC-MAIN-2022-49 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%80 | 2022-11-28T23:05:20Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-49/segments/1669446710662.60/warc/CC-MAIN-20221128203656-20221128233656-00098.warc.gz | tat | 0.999909 | Cyrl | 8 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999088048934937} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Федераль бюджетта «Авыл укытучысы» программасын 2023 ел ахырына кадәр финанслау каралган. Хөкүмәтнең программага бүлеп бирелгән субсидияләр бирү кагыйдәләре турындагы карары 25 мартта үз көченә керде. Документ дәүләт ярдәмен файдалану нәтиҗәлелеген бәяләү схемасын гадиләштерә.
Элек түләү алган укытучыларның процент өлешен исәпләргә кирәк булган. Хәзер исә аларның һәр финанс елында фактик санын күрсәтү дә җитә. Бу турыда Татарстан Мәгариф һәм фән министрлыгының матбугат хезмәте хәбәр итте.
«Авыл укытучысы» программасы 2020 елда Россия Президенты Владимир Путин инициативасы белән башланды. Программа яңа педагогларны авыл җирлегенә җәлеп итү максатыннан оештырыла.
Аның шартлары буенча, 50 меңгә кадәр кеше яши торган булган бистәләргә яки шәһәрләргә эшкә күченгән укытучылар бер тапкыр бирелә торган компенсация түләүве ала. Ул 1 млн сум тәшкил итә. Торак пункт Ерак Көнчыгыш федераль округы территориясендә урнашкан булса, компенсация 2 млн сум була.
Программада катнашу өчен, мәктәп белән кимендә биш елга хезмәт шартнамәсе төзергә кирәк.
Түләү өчен акча федераль бюджеттан бүленә. Субсидияләр Мәгариф министрлыгы һәм субъект хакимиятләре арасында түләү бирү турындагы килешү, шулай ук мәгариф оешмасы белән төзелгән хезмәт шартнамәсе нигезендә бирелә.
https://tatar-inform.ru
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:a20c2509-f671-4f8d-8772-706ad1c9167b> | CC-MAIN-2021-25 | https://belem.ru/node/8189 | 2021-06-24T18:40:32Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-25/segments/1623488556482.89/warc/CC-MAIN-20210624171713-20210624201713-00008.warc.gz | tat | 0.999996 | Cyrl | 6 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999957084655762} | belem.ru |
Бакыр кәлтәләр
Бакы́р кәлтәлә́р (Anguis) - җизбаш кәлтәләр гаиләлегеннән кәлтәләр ыругы. Бер генә төре бар - бакыр кәлтә (җизбаш) (A. fragilis). Европада һәм Көнбатыш Азиядә киң таралган. ТР территориясендә киң яфраклы һәм катнаш урманнарда, урман читендә, кисентеләрдә яши.
Орчыксыман гәүдәле, 26 см га кадәр озынлыкта. Аркасы металлга хас ялтыравыклы коңгырт-көрән төстә, ата кәлтәләрнең аркасында күк һәм карасу төстәге таплары бар. Бакыр кәлтәләр еланнан хәрәкәтчел күз кабаклары булуы белән, ә башка кәлтәләрдән аяксыз булулары белән аерылалар. Елан кебек боргаланып, акрын шуыша. Күп кенә башка кәлтәләр кебек, эзәрлекләүдән куркып, койрыгын өзеп калдыра. Яңгыр суалчаннары, лайлачлар, күбәләк кортлары белән туена. Тереләй тудыручылар. Июль ахырында - август башында 90-105 мм озынлыктагы 7-12 яшь кәлтә туа. Август аеннан кышлый торган урыннарына шуыша башлыйлар. Берничә дистәләп бергә, имезүчеләрнең өннәрендә, черегән агач төпләрендә кышлыйлар. Бакыр кәлтәләрне кайвакыт ялгыш агулы елан белән бутыйлар.
ТРның Кызыл китабына кертелгән.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ТР Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе институты
- Татар энциклопедиясе. Казан, 2008. | <urn:uuid:4398dfe5-1194-4df9-b200-18c76b972664> | CC-MAIN-2019-43 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BA%D1%8B%D1%80_%D0%BA%D3%99%D0%BB%D1%82%D3%99%D0%BB%D3%99%D1%80 | 2019-10-23T02:31:52Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-43/segments/1570987828425.99/warc/CC-MAIN-20191023015841-20191023043341-00141.warc.gz | tat | 0.99998 | Cyrl | 6 | {"tat_Cyrl_score": 0.999980092048645} | tt.wikipedia.org |
Фракталь күл
Геометриядә, һәм әзрәк формаль рәвештә, күпчелек фракталлар генерацияләүче программа тәэминатында,[чыганагы?] "орбиталар"ныж (яки "качу вакыты") фракталының фракталь күле ул берәмлек түгәрәгеннән "качмаучы" бирелгән фунцияне итерацияләп генерацияләнгән (комплекс саннар дәвамлылыгы) орбитасы комплекс яссылыгының өлеше булып тора. Күл тоташтырылган яки тоташтырылмаган булырга мөмкин һәм аның шулай ук нуль даирәсе булырга мөмкин.
Күл эчендә инициализацияләнгән орбиталар я ахыр чиктә нуль белән тотылалар, я берәмлек түгәрәге эчендә нокта тарафыннан тотыталар яки чикле дәрәҗәләр тупланмасы аша бер фиксацияләнгән ноктага әверелмичә осцилляциялиләр. Бу нокталар күл "эчендә" дип тасвирланалар. Эчтәге нокталар фракталларны кайтару программа тәэминатында еш төрле төсләр ысулын куллану максатлары өчен еш детектлана.[1]
Аттрактор белән күп комплекс дәрәҗәле функцияләр бу орбиталарның торышы төркемләндерелгәндә башта фракталны билгелиләр. Кайбер орбиталар чыганакка тартылалар; кайберәүләр башка аттракторларга тартылалар, шуңа фараз иткәнчә чиксезлектә аттракторны кертеп.
Бирелгән функция өчен комплекс яссылыкта һәрбер нокта өчен Джулия тупланмасы бар. Мандельброт тупланмасы эчендә нокталарга бәйле Джулия тупланмалары тоташтырылган булып тора; Мандельброт тупланмасыннан тыш булган нокталарга карый торганнар тоташтырылмаган булып торалар. | <urn:uuid:0dfeec5d-7485-4cfa-87b0-94e2bf760426> | CC-MAIN-2020-45 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%BA%D2%AF%D0%BB | 2020-10-27T09:14:11Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-45/segments/1603107893845.76/warc/CC-MAIN-20201027082056-20201027112056-00422.warc.gz | tat | 0.99988 | Cyrl | 3 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998797178268433} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Сез монда
Гимназия мәйданы киңәйде – ул яңа бинага күчте. Әмма ата-аналар да, укытучылар да әле канәгать түгел.
Җәй уртасы. Мәктәпләпдә - каникуллар. Ә менә татар гимназиясе укытучылары балаларны җәйге ялга озатса да, үзләренә ял итәргә әле күренми дә.
Гимназиянең бинасы кечкенә (ул 1936 елда төзелгән), анда заманча таләпләргә нигезләнеп белем бирү мөмкинлекләре юк. Агымдагы елның февралендә Удмуртиядә татар мәдәнияте көннәре вакытында Татарстаннан делегация белән очрашуда шәһәр башлыгы Виктор Балакин гимназияне 38-нче мәктәп бинасына күчерергә сүз бирде. Әмма бу хәбәр таралу белән, каршылыклар килеп туды. Беренчедән, 38-нче мәктәп коллективы һәм бер төркем ата-аналар гимназиянең әлеге мәктәпкә күчерелүенә каршы чыкты. Икенчедән, гимназиядә укучы балаларның әти-әниләре уку йортын әлегә кадәр аны җитәкләгән Гөлзирә Әхмәтшинаны калдыруны үтенде.
Күптә үтмәде, шәһәр җитәкчеләре бәхәсне чишү юлын үзенчә хәл итте - кризиска селтәп, быел гимназияне күчермәскә дигән карар кабул итте. Әмма, бу вәзгыять хакында Удмуртия президенты Александр Волковка җиткерелде. Ул үз фикерен ассызыклап, гимназияне быел ук икенче бинага күчерергә, ә аның җитәкчесе итеп башка - бу ике уку йортына бәйле булмаган кандидатураны билгеләргә тәкъдим итте.
Гимназия июнь азагында Ижау шәһәренең 38-нче мәктәп бинасына күчте. Әле бу башкарыласы гамәлләрнең башы гына. Биредә хәзер эшнең иң кайнаган чагы. Гимназия һәм 38-нче мәктәпнең педгагогларын, укучыларын, аларның ата-аналарын иң беренче чиратта берләштереп, бер гаилә итәсе бар. Әлегә бу мәсьәләдә киеренкелек чагыла. Берләштерелгән педагоглар яңа уку елына планнар билгеләү, ата-аналарның сорауларына җавап бирү, шулай ук җәй айларында класс бүлмәләрендә башкарыласы төзекләндерү эшләрен хәл итү һәм башка көн кадагында торган мәсьәләрне чишү өчен шушы көннәрдә киңәшмәгә җыелды.
Анда Ижау шәһәре администрациясе җитәкчесенең урынбасары Александр Прозоров, мәгариф бүлеге башлыгы Валерий Шляфер да бар иде. Тик стратегик планнар турында журналистларга тыңларга туры килмәде. Күрәсең, алар хакында җәмәгатьчелек белергә тиеш түгел. Шуңа да залдан журналистларның чыгып китүен таләп иттеләр.
Күп тә үтмәде, киңәшмә залыннан ата-аналар да чыкты. Фойеда гимназия һәм 38-нче мәктәптә укучы балаларның ата-аналары моң-зарларын бер-берсенә юнәлтте.
"38-нче мәктәптә укучы балаларның әти-әниләре гимназиянең бу бинада булуына каршылыкларын ата-аналарның яшәү дәрәҗәсе уртача булуын, шуңа өстәмә белем бирү өчен тагын 350 сум акча таба алмаячак", дип дәлилләде. Шул ук вакытта икенчеләре балалары ныклы белем алуларына инана.
Ә гимназиядә укучы ата-аналар, миллион сумлык грантка ия булган уку йортында элек ныклы, тирән белем бирелүен ассызыклады. Хәзер уку сыйфаты югалмасмы, балаларның тәртибе шулай ук ныклы контрольдә тотылачакмы дип борчыла алар.
Камил һәм Рәмилә Минигәрәевлар өч баласы да гимназиядә укый. "Без аларның гимнзиядә укуларыннан канәгать. Балалар гимназиядә көн буе тора. Безнең өчен бу бик әйбәт. Чөнки без уйламыйбыз, бала кайда, ни эшли? Без беләбез – алар мәктәптә. Түгәрәкләргә йөри, дәрестә уздыра вакытын, укытучы белән саф һавага чыга. Аннары балаларны ике тапкыр ашаталар.
Хәзер без гимназиядә җайга салынган бар нәрсәне дә яңа уку йортына алып килүне таләп итәбез. Без үзебезнең директор белән күчәрбез дигән идек, чөнки ул 11 ел гимназияне җитәкләде, эшне яхшы белә. Ә хәзер 38-нче мәктәпнең директорын куйдылар. Без аның эш нәтиҗәсе түбән булуыннан, аннан соң гимназияне күчерү турында сүз чыккач, аның каршы торуын ишеттек. Шуңа хәтта күчәсебез дә килмәгән иде. Ә бу мәктәптән бик яхшы уку йорты оештырып була, әлбәттә, теләк булса", ди Камил һәм Рәмилә Минигәрәевлар.
Рилия Закированың да ике улы гимназиядә укый. Бәхәс килеп тугач, алар белән өйдә икенче мәктәпкә күчү турында сүз кузгалтып караганнар. Әмма уллары икеседә укуларын гимназиядә дәвам итәргә дигән фикердә. Тик әниләре киләчәктә уку процессы ничек оештырылыр дип борчыла.
"Олы улым унберенче класска укырга бара. Бик җаваплы ел. Югары уку йортына укырга кертәсе килә. Бу бит бинага гына бәйле түгел. Гимназиядә бердәм имтиханнарны балалар бик уңышлы – 100% тапшырды. Тирән белем бирү, укыту сыйфатының дәрәҗәсе төшмәсме?", дип борчыла Рилия Закирова.
Динара Камалетдинованың кызы беренче сыйныфка укырга керә. Ул беренче сыйныф өчен бирелгән бүлмәдән канәгать булмавын белдерде.
"Безгә бүлмәне беренче каттан бирделәр. Бүлмә җайсыз, бер яктан чишенү өчен урын икенче яктан мәктәп мастерское. Кыш көннәрендә анда аеруча салкын булачак. Җил уйнап тора", ди ул.
Дөрестән дә, гимназия укучыларына бирелгән бүлмәләрдә төзекләндерү эшләрен башкару өчен күп көч һәм финанслар таләп ителәчәк. Мәсәлән, булачак эстетика һәм музыка классы куркыныч хәлдә.
"Балаларга матурлык дөньяны коткарачагын күңелләренә, йөрәкләренә матур булмаган бүлмәдә сеңдерү, әлбәттә урынсыз", дип уртаклашты Гөлирә Ганиева.
Татар теле бүлмәсен дә тиешле дәрәҗәгә җиткерү өчен күп чыгымнар кирәк булачак. "Бүлмәләрдә косметик ремонт кына ясарга кирәк", диде Ижау шәһәре администрациясе башлыгы урынбасары Александр Прозоров. Ремонт эшләренә шәһәр бюджетыннан 800 мең сум акча биреләчәк – аның 500 меңе хәзер, 300 меңе өченче кварталда уку йорты хисабына күчереләчәк.
Кайбер бүлмәләрдә чыннан да косметик ремонт белән генә котылып булмаячак. Ә менә татар теле укытучысы Лариса Моратовага бәхет елмайган. Ул укытачак бүлмә яхшырак сакланган. Укытучы үз классында әти-әниләрнең матди ярдәме һәм кул көче белән ремонт эшләрен башкарган. Стеналарны ачык төскә һәм тәрәзәләрне буяганнар.
Гимназиядә балаларга өстәмә белем бирү дә җайга салынуын, укучыларның тәртипләре дә ныклы контрольдә тотылуын, тискәре йогынтыларга бирешмәс өчен чаралар күрелүен исәпкә алды ата-аналар.
"Иң мөһиме гимназиядә тәртип иде. Ничә ел балаларны китереп, алып китеп йөрдем, бер тәмәке тартучы укучыны да күрмәдем", ди Камил Минигәрәев.
"Сөйләшүләре дә икенче төрле гимназия балаларының. Башкалардан аерылып тора. Аны да югалтасыбыз килми", дип өстәде Рәмилә Минигараева.
Укытучылар арасында да төрле фикерләр бар. Ә шулай да эш уңай булуына өметләнәләр. "Безнең гимназия яңа бинага күчте. Билгеле яңалык башта ничектер куркыта. Ләкин һәрнәрсәне яхшыга юрарга кирәк. Беренче авырлыклар куркытса да, киләчәктә яхшы булыр уйлыйм", диде Лариса Моратова.
Шулай да, әлегә гимназия проблемалары хәл ителде дип әйтергә иртә. Аның җитәкчесе дә бу вазыйфаны вакытлыча башкара. Ул элеккеге 38-нче мәктәп директоры Әлфия Баһаутдинова, диде Ижау шәһәре администрациясе башлыгы урынбасары Александр Прозоров.
Александр Прозоров сүзләренчә, бу уку йортын районда гына түгел, хәтта республика күләмендә иң яхшы мәктәпләр сафына бастыру мөһим бурычларның берсе. Ә моның өчен әле бик күп тырышасы бар.
Русия президенты трафыннан игълан ителгән бәйгедә катнашып, гимназия миллион сумлык, ә берничә укытучы йөз мең сумлык грантка ия булды. Шушы ирешелгән уңышларның дәрәҗәсен тешермичә, тагын да югары биеклекләр яулау – берләштерелгән уку йортының максаты. Әлегә биредә бәхәс бара. Ата-аналар уку йортының җитәкчесе итеп башка кешене билгеләүләрен тәлап итә.
Чыганак: www.azatliq.org | <urn:uuid:a773c437-2941-433d-90c0-8657c8690cb2> | CC-MAIN-2021-39 | https://belem.ru/node/1843 | 2021-09-17T06:38:41Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-39/segments/1631780055601.25/warc/CC-MAIN-20210917055515-20210917085515-00628.warc.gz | tat | 1 | Cyrl | 9 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999998807907104} | belem.ru |
Татар мәгарифе порталы
Сез монда
Шушы көннәрдә Алабуга дәүләт педагогия университетында "Татар әдәбиятын өйрәнү һәм укыту" дигән исем астында бөтенроссия фәнни-гамәли конференция булып узды. Татарстан, Төмән, Тобол һәм Башкортстан төбәкләреннән килгән галимнәр һәм укытучылар катнашында узган әлеге җыен АДПУның татар әдәбияты кафедрасына 50 ел тулуга һәм галим, язучы, тәнкыйтьче Тәлгат Галиуллинның фәнни-әдәби эшчәнлегенә багышлап оештырылды.
Рус мохите хөкем сөргән Алабуга шәһәрендә урта мәктәпләр өчен татар теле һәм әдәбияты укытучылары хәзерли башлау 1939 елда биредә икееллык укытучылар институты ачылу чоры белән бәйле. 1943-1944 уку елында биредә татар, рус, чит телләр әдәбияты мөгаллимнәрен берләштергән филология факультеты төзелә. Кафедра мөдиренең эшен татар әдәбияты белгече Маһинур Фәйзуллина башлап җибәрә. 1944 елны кафедрага фронттан кайткан кырым-татар шагыйре Кәрим Рәшидов (әдәбия тәхәллүсе Кәрим Җаманаклы) эшкә килә һәм тиздән кафедрага җитәкчелек итә башлый. 1953-1954 уку елында укытучылар институты дүртьеллык дәүләт педагогика институты итеп үзгәртелә. Пединститут ачылганда ике белгечлек – физика-математика һәм филология – булып, татар теле, әдәбияты буенча да бер төркем студентлар кабул ителә, ә шушы фәннәрне укыткан мөгаллимнәр исә рус теле һәм әдәбияты кафедрасы составына кертеләләр. Мөстәкыйль татар теле һәм әдәбияты кафедрасы исә 1958 елда оеша. Дөресен әйтергә кирәк, гасыр башында нигездә рус купецларыннан торган әлеге шәһәрдә татар рухын булдыру, тирә-юнь авылларга татар теле укытучылары әзерләүдә һәм авыл-районнарда татар рухын саклап калуда әлеге уку йорты бик зур роль уйнаган.
Конференциянең төп өлешен егерме еллап гомерен Алабуга пединститутына биргән, унбиш елдан артык шушы уку йортында ректор вазифаларын башкарган филология фәннәре докторы, профессор, Татарстан Фәннәр академиясенең мөхбир-әгъзасы, тәнкыйтьче һәм күренекле язучы Тәлгат Галиуллин иҗатын өйрәнүгә багышланган булуы да табигый килеп чыкты. Чарада аны узган ел билгеләп үткән юбилее белән котларга һәм аның иҗаты турындагы чыгышларны тыңларга шәһәр хакимияте вәкилләре дә, аның белән шушы уку йортында эшләгән мөгалиммнәр дә, Казан кунаклары да (Н.Хисамов, Ф.Хисамова, Д.Заһидуллина, Т.Гыйләҗев, Ә.Закирҗанов, Р.Сабиров һ.б.) Т.Галиуллинның элеккеге шәкертләре дә килгән иде. Әлбәәтә, иң төп бәяне һәм мөнәсәбәтне АДПУның бүгенге көндәге ректоры, тарих фәннәре докторы Айдар Кәлимуллин белдерде. "Үткәнебезне белмичә, бүгенгене һәм киләчәкне күзалдына китерергә мөмкин түгел. Кызганыч каршы, Алабуга – провинциаль шәһәр, шуңа да биредә төрле интригалар, каршылыклар һәрчак булып тора. Шуларны чишә-чишәме, әллә инде башка сәбпәләр бар идеме, без элеккебезне зурлый алмый идек. Тәлгат Галиуллинга багышлап шундый зур чара уздыру – данлы үткәнебезгә дә, зур галимнең, язучының үзенә дә ихтарм билгесе дип уйлыйм", - диде ул, мин фәкыйрегез белән аралашканда.
Сүз уңаенда, ректорның коллегалары аны Галиуллинның үзе белән чагыштырырга яраталар икән. Тәлгат Нәби улы да 33 яшендә ректор булып эшли башлый, ул чакта СССР югары уку йортларындагы иң яшь җитәкчеләрнең берсе була. Ул Алабуга килгәндә биредә нибары өч факультет була, шунда эшләү дәверендә исә аларның саны тугызга җитә. Берничә тулай торак, студентлар өчен ашханә, матур табигать кочагында спорт лагеры ачыла. Аның чакыру буенча бирегә татарның бөек әдипләре – С.Хәким, Х.Туфан, Г.Ахунов, Ә.Еники, Җ.Фәйзи, Ш.Галиев, И.Юзиев һәм башкалар килеп йөри башлый. Күпчелеге рус халкы булган Алабуга шәһәре дә, педагогоия институты үзе дә тиз арада татар мәдәниятенең икенче үзәгенә әверелә. Кыскасы, эшләнгән эшләре бәяләп бетермәслек. 2004 елда филология факультетында эшли башлаган әдәби музейда элеккеге ректорга махсус бүлек багышлануы да биредәгеләрнең аңа булган җылы мөнәсәбәте турында сөйли.
Чыганак: www.intertat.ru | <urn:uuid:2706df51-45d7-4245-85c0-d4bcb5b2e0db> | CC-MAIN-2021-04 | https://belem.ru/node/1606 | 2021-01-24T22:02:27Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-04/segments/1610703557462.87/warc/CC-MAIN-20210124204052-20210124234052-00345.warc.gz | tat | 0.999985 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999853372573853} | belem.ru |
Татар мәгарифе порталы
Казанда студентлар арасында Шәрәф Мөдәррис исемендәге тәрҗемә итү конкурсы финалистлары билгеле булды.
Әлеге конкурс студентлар арасында беренче тапкыр уздырылган. Конкурста катнашыр өчен КДУның роман-герман филологиясе, татар филологиясе һәм тарихы факультетларыннан, шулай ук ТДГПУның чит телләр факультетыннан 22 гариза бирелгән булган, дип хәбәр итә КДУның матбугат хезмәте.
Оештыручыларның сүзләренә караганда, конкурсның биреме булып сәләтле татар яшьләрен табу, татар теле һәм әдәбиятына кызыксыну уяту, әдәби тәрҗемә ясауга игътибар бирү тора.
Конкурс ике турдан торган. Беренче тур – читтән торып, жюри төзегән тәрҗемә ясау тестларына карап бәяләгән. Икенче турда язучыларның иҗатын яхшы белү соралган.
Конкурсның җиңүчесе булып ТДГПУ студенты Гөлназ Муллаянова табылды. 2 нче урынны Айгөл Муллаянова (ТДГПУ) яуласа, 3 нче урынга Әнисә Нәбиуллина (КДУ) лаек булды.
Жюри рәисе, КДУның роман-герман филологиясе кафедрасы доценты Роза Әюпованың сүзләренчә, финалистларның барысы да югары бәягә лаеклы булганнар.
Әмма финалистлар өчен әле конкурс тәмамланмаган. Алар өстәмә әңгәмә үтәчәкләр. Һәм нәтиҗәдә иң яхшы катнашучы Халыкара төрек Евразия фондының сертификаты белән бүләкләнәчәк. Ул өч ай Калифорния штатының (АКШ) белем бирү учреждениесендә стажировка үтә алачак.
«Татар-информ»
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:05ab696c-18df-4efa-9684-15fe46a94776> | CC-MAIN-2020-34 | http://belem.ru/node/227 | 2020-08-05T10:44:17Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439735939.26/warc/CC-MAIN-20200805094821-20200805124821-00416.warc.gz | tat | 0.999978 | Cyrl | 5 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999784231185913} | belem.ru |
Татар мәгарифе порталы
Казанда Сабан туе 23 июнь көнне узачак. Бәйрәмне шәһәрнең 3 урынында - Аккош күле, Мирный бистәсе һәм Дәрвишләр бистәсендәге Каенлыкларда зурлап уздыру күздә тотыла. Сабан туе чараларының тематик ягы инде күптән билгеле, мәйданнарда әзерлек эшләре гөрли. Дәрвишләр бистәсендә үтәчәк бәйрәм Сабан туеның символы булган Казан сөлгесенә багышланган булачак. Ә инде Мирный бистәсе Каенлыгы һәм Аккош күле буена баручылар исә Татарстанның тарихи-мәдәни мирас елы уңаеннан оештырылган тамаша карый алачак.
Интертат һәм kp.ru хәбәр итүләренә караганда, Мирный бистәсе янында Сабан туе 10.00 сәг. башланып китәчәк. Барлыгы 11 мәйданчык булыр дип көтелә. Татар авылы тормышын яктырткан тамашалар, балалар фольклор коллективлары чыгышларына өстенлек биреләчәк.
Дәрвишләр бистәсе янындагы каелыкта да бәйрәм 10.00 сәг. башланачак. Казан сөлгесенә багышланган тамашалар, балалар күргәзмәсе, сәнгать осталары һәм КВН командалары чыгышлары булыр дип көтелә.
Аккош күле янындагы Сабан туе мәйданында бәйрәм 11.00 сәг. башланып китәчәк. Эстрада артистлары, иҗат коллективлары чыгышлары, Татарстан Республикасында Тарих һәм мәдәният елына багышланган чаралар булыр дип көтелә.
Казанның үзендә дә бәйрәм рухы булыр дип көтелә. "Казан" ат спорты комплексында ат чабышлары, Кабан күлендә суда үткәрелә торган Формула-1 бәйгесе узачак.
Сабан туйларыгыз күңелле һәм матур булсын!
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:ff20773a-d36f-4562-b865-dda08b2f51c4> | CC-MAIN-2021-49 | https://belem.ru/node/3738 | 2021-11-27T14:33:46Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-49/segments/1637964358189.36/warc/CC-MAIN-20211127133237-20211127163237-00023.warc.gz | tat | 0.999989 | Cyrl | 3 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999886751174927} | belem.ru |
Беларус рельефы
Белоруссия рельефы, гомумән алганда, Балтыйк диңгезе дәрәҗәсеннән 80-345 метр биеклектә тирбәлгән тигез характерга ия.
Эчтәлек
Гомуми характеристика[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Беларусь Республикасы Көнчыгыш-Европа тигезлегендә урнашкан. Белоруссия территориясе рельефы төрле зурлыктагы яссы һәм дулкынлы тигезлек һәм түбәнлек, елга үзәннәре һәм гряд-бугрист комплексларының һәм конфигурацияләрнең өстенлек итүе белән характерлана. Абсолют биеклекләр 345 м дан (Минск калкулыгында Дзержинский тавы) 80 м га кадәр литвалы үзәнендә чик янында тирбәлә. Уртача биеклеге Белоруссиянең 160 м өстендә диңгез.
Территориянең өчтән беренә туры килә торган күпчелек калкулыклар илнең көнбатыш һәм үзәк өлешләрендә урнашкан һәм 200 дән 300 метрга кадәр абсолют биеклеккә ия. Кайбер очракларда колебания биеклекләр булырга мөмкин кадәр 50-100 м хисабына эрозион врезов. Түбәнлекләрдә — 0-0,2 км/км2, артык күтәрелгән тигезлектә—0,3 — 0,5 км2, край грядлары склонларында һәм зур елга үзәнләрендә—1,0— 2,0 км2, сирәгрәк 3,0-3,5 км2 тәшкил итә.
Рельефообразующими булып тора, нигездә, кичектерү четвертичного чоры (үз ледниковые морены, потоково-ледниковые һәм озерно-ледниковые). Аларның куәте берничә метрдан 300 метрга кадәр һәм аннан да күбрәк (уртача 75-80 метр) тәшкил итә. Дәрәҗәсе денудационного үзгәрешләр, морфологик үзенчәлекләре һәм яше рельеф үзгәрешләр юнәлешендә төньяктан көньякка таба.
Төньяк өлешендә күлләр күплеге белән бозлы рельеф (3000гә якын), коры казаннар, яссы авырып киткән Түбән, кайма һәм буйга бүленгән холмнар төркемнәре һәм борылып беткән край грядлары өстенлек итә. Абсолют биеклекләр күбесенчә 120-170 м биеклектә һәм тигезлектә 250 м га кадәр калкулыклар һәм гряд чикләрендә тирбәлә. Төбәкнең үзәк өлешендә рельеф денудированный, нигездә, бозлы яндыргыч яшьтәге. Үсеш алган системасы край возвышенности һәм платоподобных равнин, алар бер өлеше булып тора водораздела бассейннар Балтийского һәм Кара морей. Абсолют биеклекләргә 200-250 м һәм аннан да күбрәк ирешәләр. Көньякта киңәйтелгән денудированный рельеф сожского һәм днепровского яшьтәге, шулай ук аллювиальный һәм озерно-аллювиальный рельеф поозерско-голоценового яшьтәге.Җир өслегенең иң түбән дәрәҗәләре төбәкнең бөтен территориясендә елга үзәненә туры китерелгән, аларның иң эреләре йөзләрчә километрга дәвам итә. Алар асылда рельефның интразональ категориясе булып тора. Белоруссия елгалары Кара (ил территориясенең 58% дренацияләнә) һәм Балтик диңгезе бассейннарына карый. Кара диңгез бассейны зур елгалары үзәнләрендә, гадәттә, ике-өч катлы пойма һәм ике надпоймен террасы, Балтика бассейны елгаларында — ике-өч катлы корылма, ике-өч цикллы надпоймен террасы һәм берничә локаль Террасы (сигезгә кадәр-Неманның тугызы) бүлеп бирелә.
Белоруссиянең үзәк өлеше — Белоруссия грясы аеруча калкып чыга. Биредә Минск калкулыгы урнашкан, анда Белоруссиянең иң югары ноктасы — Дзержинская тавы (345 м); биеклеге 300 м дан артык булган тагын берничә пункт — Лысая, Маяк таулары һәм башкалар бар. Минск калкулыгының абсолют биеклегендә (Замковская тавы — 323 м), Ошмянск, Витеб калкулыгының биеклегендә бераз калыша. Белоруссия территориясендә иң зур түбәнлек: Полесская, Неманская, Полоцкая, Нарочана-Вилейская.
Белоруссия рельефының үзенчәлекләре территориянең геологик төзелеше белән тыгыз бәйләнгән. Кристаллик фундаментның күтәрелеп киткән участокларына биеклек туры китерелгән. Территориядә тирән залеганием кристалли нигезләре, гадәттә, шөгыльләнә низменностями.
Җир өслегенең беренчел төре Белоруссия территориясенең шактый өлешендә күзгә күренеп тора, ә урыны белән тулысынча эрозион-денудация процесслары һәм бигрәк тә техноген эшчәнлек белән юкка чыгарыла. Кеше иҗат иткән формалар (карьера, дамбалар, котлованнар, отваллар һ.б.) еш кына үз күләмнәре буенча табигый рельеф формалары белән чагыштырыла, ә гомуми мәйдан буенча бөтен территориянең 4-5% ын били. Җир өслегенә интенсив антропоген йогынты рельефның күп кенә характерлы формалары (озы, Кама, край бозлы түтәлләр һ.б.) югалуга китерә, бу исә табигать геоморфологик һәйкәлләрен, заказникларны һәм тыюлыкларны нигезләү һәм бүлеп бирү буенча актуаль эшчәнлекне башкара.
Формалаштыру рельефа[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Бозчылар Белоруссия рельефын формалаштыруда хәлиткеч фактор булды. Соңгы 500-600 мең ел дәвамында Белоруссия территориясе 5 тән дә ким булмаган күләмдә сынаган. Бозчылар Белоруссия территориясенә, нигездә, Скандинавиядән килгән. Иң дәвамлысы Белоруссиянең бөтен территориясен каплаган Днепров оледенение булды. Соңгы оледенение-Поозерское; Белоруссия территориясеннән 10 мең ел элек киткән бозчы Белоруссиянең төньягында гына шөгыльләнгән.
Боз катламнарын морен дип атыйлар. Моренные отложения Белоруссия торалар берсе Ком һәм балчык, гравия, гальки, валунов. Борынгы ледники формалаштырган моренные холмы, калкулыклар, түтәлләр һәм равнины. Төньяк һәм Үзәк Белоруссия өчен рельефның иң юылган формалары: Белоруссия грясы, Витеб калкулыгы, Браслав гряды һәм башкалар. Таллы боз сулары агымнары белән су-бозлы (флювиогляциаль) тигезлек һәм түбәнлек, мәсәлән, Үзәкберез тигезлеге булдырылган. Аларның өслеге нигездә ком катламнары белән урнашкан, яссы һәм йомшак дулкынлы, еш кына авырып киткән. Бозлык эрегәннән соң эре күлләр барлыкка килә. Соңрак алар елга буйлап төшерелде. Хәзер алар урынында-күл-боз түбәнлеге (мәсәлән, Ярымсаклык).
Белоруссиянең заманча рельефын формалаштыруның тагын бер факторы елга үзәннәре төзегән елгалар эшчәнлеге булган. Зур елгалар берничә чакрым киңлектәге Үзәнгә ия. Елга үзәннәре Полесьеда аеруча зур аерылып тора, мәсәлән, Үзәннең киңлеге 75 километрга җитә.
Заманча рельеф үзгәрә астында гамәлдә генә түгел, табигый, әмма антропоген факторлар. Файдалы казылмалар чыгару урыннарында карьера барлыкка килә, ә буш токымлы чүп-чарлардан тирриконнар барлыкка килә (мәсәлән, Солигорск янында калий производствосы калдыклары).
Типы һәм формалары рельефа[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Таксономические берәмлек классификацияләү рельефа Белоруссия:
- класс;
- төркеме;
- тибы;
- подтип;
- формасы.
бозлык;
су-бозлык;
күл-ледниковый;
әллүви;
аллювиаль,
флювиальный;
суффозион-карст;
эоловый,
сазлыклы;
авышлык;
чуерташ,
техноген
Геоморфологическое районирование[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
|Физик-географик районирование Белоруссия|
|А. Подзона катнаш урманнар
Б. Подзона широколиственных урманнарны
Классификация[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Белоруссия территориясендә җир өслеген пространстволы дифференциацияләү үзенчәлекләре буенча дүрт геоморфология өлкәсе бүлеп бирелгән:
Белоруссия Поозеры;
Үзәк тәэмин итү калкулыклары һәм грядлары (Көнбатыш Белорус һәм Көнчыгыш Белоруссия подобласти))
очыш алдыннан тигезлек һәм түбәнлек;
түбәнлек.
Өлкәсе Белоруссия Поозерья[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Белоруссия Поозеры өлкәсе яссы сазлыклы күл-боз түбәнлеге һәм тигезлеге, күлләр күплеге һәм коры казаннар белән аерылып тора. Төбәкнең өслеге, тулаем алганда, котловинообразлы формасы бар, ә күтәрелгән яклар бозлы түтәлләр һәм поозер оледенения калкулыклары белән булдырылган, алар Белоруссиядән читтә — Россия һәм Литва территориясендә дә дәвам итә. Көньяк чикләре өлкәсе, нигездә, туры килә, чит илдә киңәйтү соңгы ледникового покрова. Үзәк өлештә — 120-160 м, елга үзәннәре буенча-100-125 М.көнчыгыш өлеше (150 м дан артык) абсолют биеклектә. Крайлы бозлы рельеф — түтәл, элмәк, холма формалары шактый киң тәкъдим ителә; аларның иң зурысы — Браславский подряды, шәһәр калкулыгы, Витеб калкулыгы һәм Свенцян гряды.Край рельеф полосалары озерно-ледниково, флювиогляциаль һәм морен түбәнлеге һәм тигезлеге белән бүленгән. Озерно-ледниковые низменности һәм равнины распространены буенда долины Көнбатыш Двина һәм бассейнда Лучоса елгасы. Аларның өслеге көнбатышта иң түбән. Озерно-ледниковларның тышкы бер туганлыгы 7-8 км биеклектәге Кама бугралары, 15-20 м биеклектәге түбәнлектәге түбәнге, 10 м биеклектәге түбәнлектәге түбәнге ярыклар, 30 м биеклектәге ярыклар бозыла. Полоцкий һәм Нурос приледник күлләре һәм башка сулыклар перифериясе буенча поозерский ледника чикләрендә 2-10 метр биеклектәге флювиогляциаль дельтлар киң таралган. Белоруссия Поозеры территориясе Көнбатыш Двина һәм Неман бассейннарына караган елгаларның куе челтәре белән бизәлгән. Елга үзәннәре яшь, тар һәм тирән.
Өлкәсе үзәкбелорусских калкулыклар һәм гряд[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Үзәк турус калкулыклары һәм гряд өлкәсе сож яшьтәге иң көчле край бозник берәмлекләре үсеше белән характерлана. Тулы биеклектәге һәм тирән эрозионлы җилләткеч рельеф өстенлек итә. Край берәмлекләрендә еш кына лессовидные отложения очраша, алар белән бәйле распространениесу чокырларны һәм суффозион впадины. Елга үзәннәре эшләнгән, гәрчә тар һәм тирән, каменистым дном һәм дары очраса да. Иң биек тау — Дзержинская (345 м), Лысая (342 м) тавы. Рельеф төзелеше буенча өлкә подобластикага бүленә: Көнбатыш-Белоруссия (абсолют һәм чагыштырма биеклекләргә, бозлы формаларның төрлелеге, зур гляциодислокацияләргә хас) һәм Көнчыгыш-Белоруссия (рельеф күбесенчә түләүле, абсолют биеклекләр кими һәм горизонталь һәм Вертикаль исәп-хисаплана).Төп сәбәбе-тектония төзелешендә аерма. Өлкәнең көнбатыш өлеше Белоруссия антиклизасына, Көнчыгыш Оршан коюына багышлана, бу доледник һәм бозлы рельефның үзенчәлекләре һәм ледникларның динамикасы белән аңлатыла. Абсолют биеклекләр край бозлы берәмлекләр белән бәйле (Минск калкулыгы, Ошмян калкулыгы, яңа хезмәт калкулыгы, катлам калкулыгы, бүрек калкулыгы, Гроднен калкулыгы, тиенлек һәм башкалар). Барысы өчен дә диярлек край калкулыклар хас үсеш гляциодислокации, балчык вак һәм башка токым. Аеруча эре гляциодислокация Гродненский, Волков һәм Минск калкулыклары чикләрендә ачыкланган. Зур мәйданнар 145-190 елгы абсолют биеклекләр белән сугарылган тигезләр белән мәшгуль.Рельеф күбесенчә тулы дулкынлы, вак-Буралы сирәгрәк, термокарстлы коюлар, лощин, Таллы суларның ложбиналары очраша, алар урыннар белән зур булмаган елгалар, Кама, оза һәм кран грядлары белән 10-12 метрга кадәр биеклектә урнашкан, Белоруссиянең көнчыгыш өлешендә күпер тигезлектә еш кына урман утыртмаларының покровларын йөгереп чыга, бу чокырларны, лощин, промоин, 20-30 метрга кадәр тирәнлеккә бәрелә, 20-200 м диаметрлы суффозицион коюлар һәм тирәнлеге 2-3 м. га кадәр тигезлектән түбәнрәк бөтен җирдә диярлек флювиогляциаль өслек биләмәләре һәм чагыштырма биеклекләр тирбәлеше белән — 3-5 м. аерым участокларда сазланган һәм үсә торган озер казаннары сакланып калган. Рельефның характерлы элементлары булып эоллы түтәлләр һәм холмнар, стока ложбиналары, каты авырып киткән урыннар тора.Өлкә чикләрендә иң түбән гипсометрик дәрәҗә бозлы һәм озерно-аллювиаль түбәнлек һәм тигезлек алып тора, аларның мәйданы зур түгел. Гидросеть карый бассейннарына Балтийского һәм Кара диңгез. Өлкә территориясендә Озер чагыштырмача аз.
Өлкәсе равнин һәм низин Предполесья[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Равнин һәм низин өлкәсе очыш алдыннан Үзәк Белоруссия калкулыклары арасында Полесск түбәнлеге арасында күчеш орография баскычы булып тора. Хәзерге рельеф бозчыларның аккумулятив, экзарация һәм кыргый эшчәнлеге нәтиҗәсендә, сож һәм днепровск вакытына барлыкка килә. Алар ил территориясендәге иң эре калкулыклар һәм гряд югыннан окайлап торган зандровлар (флювиогляциальләр) тигезләнәләр. Түбәнрәк 160-180 елгы абсолют биеклекләр белән сугарылган тигезлек участоклары урнашкан, аларның рельефы чагыштырмача биеклекләрнең тирбәлеше 2-3 м га кадәр булган, биеклекнең тирбәлеше белән вак-буйлы, вак-Бурса Горный сирәгенең көнчыгыш өлешендә 5-7 м га кадәр тирәнлектәге урманлыклар белән каплана.челтәр. Бөтен җирдә термокарст һәм карст коюлары, ложбиналар талых сулары агып төшә. Диңгез тигезлегеннән түбәнрәк — очыш алдыннан ясала торган фливиогляциаль (зандр) тигезлек участоклары өстенлек итә. Аларның тулы-дулкынлы өслеге 140-180 метр абсолют биеклеккә ия, еш кына каты авырып киткән. Рельефның уңай формалары да эоловой процесслары (биеклеге 10 метрдан артмый) барлыкка килгән. Өлкәнең көнчыгыш өлешендә су-боз катламнары урман охшашлар белән капланды, шуңа бәйле рәвештә биредә суффозия коюлары, чокыр-лощин системалары таратылды. Бөтен җирдә термокарст коюлары һәм баткан ложбиналар агып төшә. Күп кенә кашыклар елга булып кала.Флювиогляцион тигезлек һәм түбәнлекләрдән бөтен җирдә яссылык, тулы волнистые, каты авырып киткән күл-аллювиаль өслекләр 130-160 М абсолют биеклектәге 130-160 м биеклектәге күп калдык күлләр очрый,5 м га кадәр биеклектәге эол түтәлләре һәм холмы эләгә. Елга үзәннәре эшләнгән, киң һәм асимметрияле. Озер аз.
Полесск түбәнлеге өлкәсе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Полесның түбәнлеге өлкәсе аллювиаль, озерно-аллювиаль һәм су-бозник тигезлеге эоловай аккумуляциянең төрле формалары белән аерылып тора. Край бозникларының, күпер һәм су-боз тигезлегенең югары участоклары (күперләр калкулыгыннан һәм шәһәр читендәге калкулыктан тыш) чикләнгән, әмма Полесья рельефына дулкынлы төс бирә торган полосаларны субширот юнәлешендә барлыкка китерә. Елга үзәннәре киң, поймы ирешәләр шактый зур размердагы. Тектония төзелеше буенча өлкә ике подобластка бүленә: Белорус Полесье (күбесенчә кристаллик токымы чагыштырмача тирән залегалы территориядә формалашкан) һәм украин Полесьесы (кристаллик фундаментының тагын да югарырак күтәрелеше белән характерлана).Каркас рельефа, аның волнистость нигездә Днепр вакытының Ледниковый процесслары белән булдырылган; Көнчыгыш як түбәнлегенең барлыкка килүендә яндырылган вакыт леднигы, Көньяк тектонические хәрәкәте катнашкан. Максималь биеклекләр край берәмлекләре белән бәйле, алар арасында күперләр һәм чит ил калкулыклары бүлеп бирелә. Күпер калкулыгы чикләрендә абсолют биеклекләргә 220,7 м зурлык — 220,7 м биеклекләр (Мозыр районының булавка авылы янында) максималь дәрәҗәгә җитә, ә чагыштырмача биеклекләр — 80 м га кадәр күпер калкулыгының характерлы үзенчәлеге — овражно-кущин челтәренең интенсив раслануы (20-30 шт/км2). Иң эре кашыклар 3 чакрымга кадәр озынлыкка һәм 70 метрга кадәр чыгу тирәнлегенә ия.Край ледникларыннан түбәнрәк 150-160 м абсолют биеклекләр белән тулы дулкынлы юылган тигезләр урнашкан (чикләнмәгән). Ярус белән түбәнрәк (125-150 м) тулы волнистые һәм яссы киң таралган, еш кына сазланган су-бозлы тигезлек һәм түбәнлек. Флювиогляциаль өслекләрдә 10 м га кадәр биеклектәге эол холмы, гряд, дюн биеклеге, пересклар басулары күп. Иң түбән ярус яссы, озер һәм озерно-аллювиаль каты сазлыклы түбәнлектәге участоклар били,алар арасында элеккеге күлләрнең су төбенә киткән кашыклары һәм казаннары урнашкан. Полесск түбәнлеге территориясе күбесенчә Припяти бассейны елгаларында һәм аз дигәндә Сож, Днепр һәм Болын кушылдыклары белән файдаланыла.
Әдәбияты[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Мацвееў А. В., Нечыпарэнка Л. А. Рэльеф Беларусі // БЭ ў 18. т. Т. 18. Кн. 2. Рэспубліка Беларусь. — Мн.: БелЭн, 2004.
- Мацвееў А. В., Якушка В. П. Онык рэльеф Беларусі. Мн., 1994. 72. с.
- Геоморфология Белоруссия: учеб. өчен кулланма студ. геогр. фак. /О. Ф. Якушко, Л. В. Марьина, Ю. Н. Емельянов; под ред. О. Ф Якушко. Мн., 2000. 172 с.
- Матвеев А. В., Гурский Б. Н., Левицкая Р. И. Рельеф Белоруссия. — Мн.: Университетское, 1988.
- Фізічная геаграфія Беларусі: вучэб. дап. өчен студ. геагр. фак. / пад рэд. Б. М. Гурскага, К. К. Кудло. — Мн., 1995. 192 с. | <urn:uuid:c203edf8-eed0-4da4-a55d-163163a12fe1> | CC-MAIN-2019-30 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81_%D1%80%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D1%84%D1%8B | 2019-07-18T22:26:20Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-30/segments/1563195525829.33/warc/CC-MAIN-20190718211312-20190718233312-00473.warc.gz | tat | 0.999807 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998067021369934} | tt.wikipedia.org |
Ирешелгән нәтиҗәләрне сынап карау югары рейтинглы журналларда басылу активлыгын арттыруга һәм университетны дөнья рейтингларында танытуга хезмәт итәчәк.
9 ноябрьдән 13 ноябрьгә кадәр «Түбән температуралы плазма физикасы (ФНТП-2020)» Бөтенроссия конференциясе уза. Аны Казан федераль университеты оештыра.
Россия территориясендә яңа коронавирус инфекциясе таралуны булдырмауга юнәлтелгән чаралар шартларында чара гибрид форматта уздырыла.
Фәнни конференция ачылышында Казан университеты ректоры Илшат Гафуров катнашты.
Конференциядә «Плазманың техник үзлекләре» (термодинамика, транспорт үзлекләре, нурланышны күчерү), «Газ разрядлары физикасы» (даими, үзгәрүчән, ВЧ- һәм СВЧ-кырларында), «Плазмада элементар процесслар», «Тигез түгел үлчәмле плазма, плазма кинетикасы, кача торган электроннар», «Плазма процессларын һәм җайланмаларны санлы модельләштерү», «Плазма диагностикасы», «Плазма белән матдә тәэсир итеше» һәм башка секцияләр эшли.
КФУның Медиакоммуникацияләр үзәгенә Инженерия институтының энергия нәтиҗәлелеге өлкәсендә белем бирү үзәге директоры Елена Каратаева сөйләгәнчә, чара Россиянең түбән температуралы плазма физикасы буенча төп фәнни форумнарының берсе һәм үзенә Россиянең, якын һәм ерак чит илләрнең әйдәп баручы галимнәрен җыя.
"Бу түбән температуралы плазманы өйрәнү өлкәсендә уртак проектлар кысаларында берләшкән турыдан-туры безнең фәнни коллективта эшләүче яки башка университетлардан булган дәрәҗәле халыкара һәм Россия тикшеренүчеләренең җитди командасы барлыкка килү белән бәйле. Бу эшләр Россия Фәннәр академиясенең түбән температуралы плазма физикасы һәм Матдәләрнең җылы физик үзлекләре буенча Милли комитет планнарына кертелгән, алар фәнгә генә түгел, югары уку йортларында белем бирү сыйфатын күтәрүгә дә хезмәт итә ", – диде ул.
Әлеге конференцияне үткәрү Россия галимнәре һәм белгечләре, шулай ук аларның Европа, Америка һәм Азия илләрендәге хезмәттәшләре арасында үзара файдалы мәгълүмат алмашуга ярдәм итәчәк. Конференциядә түбән температуралы плазманы тикшерү һәм куллану өлкәсендә соңгы елларда ирешелгән иң мөһим нәтиҗәләр карала.
Конференция кысаларында алынган нәтиҗәләрне сынап карау югары рейтинглы журналларда басылу активлыгын арттыруга һәм университетны дөнья рейтингларында танытуга хезмәт итәчәк.
Автор: КФУ Медиакоммуникацияләр үзәге, фото: Максим Зарецкий | <urn:uuid:7fbada3d-401b-45d4-837d-8384714ead25> | CC-MAIN-2021-21 | https://darelfonyn.kpfu.ru/kfuda-t-b-n-temperaturaly-plazma-fizikasy-2020-konferentsiyase-uza/ | 2021-05-10T19:27:10Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-21/segments/1620243991759.1/warc/CC-MAIN-20210510174005-20210510204005-00329.warc.gz | tat | 0.99988 | Cyrl | 6 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998799562454224} | darelfonyn.kpfu.ru |
Ирәкте вулысы
|Ирәкте вулысы|
|Үзәк||Мәлләтамак|
|Халык саны||9001 кеше (1890)|
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Мәлләтамак авылы элек ике авылдан торган: Мәллә елгасының уң ягындагы Мәлләшәриптә башкорт катламы, елганың сул ягындагы Мәлләтамакта типтәрләр яшәгән. Вулыс үзәге Мәлләшәрип авылында урнаша. Соңрак ике авыл берләшә, Мәлләтамак булып кала.
Ярты гасырга якын вулыс старшинасы булып Шәриф Киеков эшләгән. Ш. Киеков Пугачев явы вакытында Екатерина IIгә тугъры хезмәт иткән, җәзалау отряды башлыгы булган, зур көмеш һәм алтын медальләр алган, Гайнә һәм Ирәхтә вулысларының баш старшинасы итеп билгеләнә. Шагыйрь Гали Чокрый — Шәриф Киековның оныгының оныгы.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- 45. Уфимская губерния. - 1890. - (Статистика Российской империи; 16. вып. 20).
- Әхмәдулла Әхмәтгалиев. Мөслим төбәге. Тарихи сәхифәләр. Чаллы: «Яр Чаллы типографиясе» ДУП, 2003. 164нче бит. | <urn:uuid:9193cfdd-c81d-414e-9fec-c84524d06f9a> | CC-MAIN-2020-05 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%80%D3%99%D0%BA%D1%82%D0%B5_%D0%B2%D1%83%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B | 2020-01-19T21:17:23Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-05/segments/1579250595282.35/warc/CC-MAIN-20200119205448-20200119233448-00198.warc.gz | tat | 0.999837 | Cyrl | 13 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998365044593811} | tt.wikipedia.org |
23-25 майда Уфа шәһәрендә Рәсәй Федерациясенең ЮНЕСКО эшләре буенча комиссиясе, М.Акмулла исемендәге Башкорт дәүләт педагогика университеты, РФА УФТҮ Тарих, тел һәм әдәбият институты тарафыннан «Башкорт халык эпосы «Урал-батыр» һәм дөнья халыкларының рухи мирасы» дип исемләнгән Халыкара конференция оештырылды.
Конференциядә Төркия, Казахстан, Алтай, Тува, Якутия һәм башка төбәкләрдән килгән фольклор, тел һәм әдәбият галимнәре чыгыш ясады. Әлеге мәртәбәле конфренциягә Филология һәм мәдәниятара багланышлар институтының Г.Тукай исемендәге милли мәдәният һәм мәгариф югары мәктәбенең татар әдәбияты һәм гомуми тел белеме һәм тюркология кафедраларыннан мәкаләләр тәкъдим ителде. Гомуми тел белеме һәм тюркология кафедрасы професоры Ә.Ш.Юсупова, доцентлар Кириллова З.Н., Мөгътәсимова Г.Р., Нурмөхәммәтова Р.С., Салахова Р.Р. һәм татар әдәбияты кафедрасы доценты Л.Ф.Җамалиевалар секцияләр эшчәнлегендә катнашып чыгыш ясадылар.
Л.Ф.Җамалиева. КФУ Л.Толстой ис. Филология һәм мәдәниятара багланышлар институтының татар әдәбияты кафедрасы доценты. | <urn:uuid:151fb165-343f-4d6e-b84c-0ce97d56288d> | CC-MAIN-2022-05 | https://darelfonyn.kpfu.ru/ural-batyr-eposy-m-d-nya-halyklaryny-ruhi-mirasy/ | 2022-01-24T13:52:58Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-05/segments/1642320304570.90/warc/CC-MAIN-20220124124654-20220124154654-00651.warc.gz | tat | 0.99885 | Cyrl | 9 | {"tat_Cyrl_score": 0.9988501667976379} | darelfonyn.kpfu.ru |
Квазар
Квазар (инглизчә quasar: quas(i) + (st)ar – йолдыз сыман) — күзәтелә торган Галәмдә иң якты астрономик объектларның берсе. Аның нурланыш егәрлеге кайвакыт галактикабызның бөтен йолдызлары суммар нурланыш егәрлеген арттырып үти.
Бер фараз буенча квазарлар - ерактагы галактикаларның куәтле актив төшләре, аларның эчендә үтә массив кара тишек урнашкан, ул тышкы фәзадан тирәсендәге матдәне эченә суырып йота (аккреция) , нәтиҗәдә кара тишекнең массасы бик арта һәм куәтле нурланыш таратыла. Шушы нурланыш галактиканың барлык йолдызлары нурланыш егәрлегеннән югарырак була.
Соңгы күзәтүләр буенча күпчелек квазарлар эре эллиптик галактикалар үзәкләре янында урнашкан.
Бер теория буенча квазар - үзгәрешенең башлангыч дәверендәге галактика, аның эчендә үтә массив кара тишек әйләнә-тирәдәге матдәне йота. Галактика үзәгендә урнашкан шул кара тишекнең аккрецион дискы - көчле нурланышның чыганагы булып тора. Квазарның кызыл тайпылмасы космологик кызыл тайпылмасыннан гравитацион тайпылма кыйммәтендә зуррак. | <urn:uuid:9455f00b-56ad-460a-a7b7-a171328c3ce8> | CC-MAIN-2018-26 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B2%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80 | 2018-06-23T21:44:52Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2018-26/segments/1529267865250.0/warc/CC-MAIN-20180623210406-20180623230406-00631.warc.gz | tat | 0.999928 | Cyrl | 33 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999282360076904} | tt.wikipedia.org |
Александр Высоцкий
|Александр Высоцкий|
|Туган||14 октябрь 1922|
Курск гөбернәсе, Россия Совет Федератив Социалистик Республикасы[d] яки Старая Белица[d], Конышёвский район[d], Льговский округ[d], Үзәк-Кара туфрак өлкәсе[d], РСФСР
|Үлгән||23 апрель 1988 (65 яшь)|
Рәзән, РСФСР, СССР
|Ватандашлыгы||СССР|
|Әлма-матер||Курский государственный университет[d]|
|Һөнәре||психолог, укытучы|
|Гыйльми дәрәҗә:||психология фәннәре докторы[d]|
|Гыйльми исем:||профессор|
Нәшер ителгән 40 гыйльми мәкалә һәм эш, шул исәптән югары педагогия уку йортлары өчен «Волевая активность школьников и методы ее изучения» (1979) уку әсбабы авторы.
Биографиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Александр Исаевич Высоцкий 1922 елның 14 октябрендә Курск губернасының Иске Белица, хәзер Курск өлкәсенең Колышевский районында крестьян гаиләсендә туган.
1937 елда Иске-Белица җидееллык мәктәпне тәмамлаганнан соң, Дмитриев педагогия училищесында укуын дәвам итә, аны 1940 елда тәмамлый. Шушы ук елның октябрендә ул Кызыл Армия сафына чакырыла.
Бөек Ватан сугышының[1][2] башыннан ук сугышта катнаша. Сугыш барышында камауда кала һәм әсирлеккә эләгә. Германияга чыгарылган вакытта, Чехословакия территориясендә булганда кача, әммә тотыла һәм немец фермерына эшкә юнәлтелә. 1945 елның апрель аенда Чехословакия совет армиясе тарафыннан азат ителгәч, немецлар белән сугышта катнаша. 1945 елның ноябрь аенда демобилизацияләнә.
Туган иленә кайткач, 1946 елда Александр Высоцкий физкультура укытучылары курсын тәмамлый һәм хәрби һава көчләренең Курск махсус мәктәбенә физкультура укытучысы булып эшкә юнәлтелә. Бу мәктәптә булып, психология укытучыларының еллык курсын, аннары читтән торып — Курск педагогия институтының тарих факультетын (хәзерге Курск дәүләт университеты) тәмамлый.
1955 елда Высоцкий, махсус мәктәпнең таркатылуы белән бәйле, урта мәктәпкә тарих, физкультура һәм автодело укытучысы булып эшкә күчә. 1959 елдан 1965 елга кадәр Курск шәһәренең мәктәп-интернатында өлкән тәрбияче, тарих һәм автодело укытучысы булып эшли. 1964 елда читтән торып Рязань дәүләт педагогия институтына психология буенча аспирантурага укырга керә. Аны тәмамлагач, институтның укытучылар штатына алына. 1967 елда «Психологическая характеристика самовоспитания у подростков» темасына кандидатлык диссертациясе яклый һәм 1971 елдан психология кафедрасы доценты сыйфатында эшли. 1982 елда «Возрастная динамика волевой активности школьников и методы ее изучения» темасына докторлык диссертациясе яклый[3] һәм 1985 елда Высоцкийга психология кафедрасы буенча профессор исеме бирелә.
1987 елдан А. И. Высоцкий психология кафедрасы мөдире сыйфатында эшли. Ул югары уку йортының ихтыяр проблемалары буенча гыйльми җитәкчесе була, РСФСР педагогия җәмгыятенең Үзәк советы әгъзасы, РСФСР Мәгариф министрлыгының психология буенча гыйльми комиссиясе һәм педагогия җәмгыйәтенең өлкә советы Президиумы рәисе була[4] Медалләр белән бүләкләнгән.
А.И.Высоцкий 1988 елның 23 апрелендә Рязандә вафат була. Шәһәрнең Новогражданский зиратында җирләнгән.[5] | <urn:uuid:d29343cb-58da-4728-bdf4-67336ee1e57e> | CC-MAIN-2021-43 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%92%D1%8B%D1%81%D0%BE%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9 | 2021-10-19T14:12:53Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-43/segments/1634323585270.40/warc/CC-MAIN-20211019140046-20211019170046-00248.warc.gz | tat | 0.999615 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9996153712272644} | tt.wikipedia.org |
Әрмән халык музыкасы
Әрмән халык музыкасы—әрмән халкының музыкаль фольклоры.
Әрмән этносының социомәдәни көнкүрешенең башка атрибутив компонентлары белән беррәттән, үзенчәлекле әрмән халык музыкасы милли үзаңның нигезен тәшкил итә һәм әрмән халкының социомәдәни тәңгәллеген билгели.
Иң борынгы музыкаль культураларның берсе булган әрмән халык музыкасы бөтен дөнья музыка мәдәниятен үстерүгә дә зур йогынты ясаган.
Эчтәлек
Барлыкка килү тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Әрмән халык музыкасы үзенең башлангычын борынгы заманнарда ала.
Аның фәнни эзәрлекләнә торган тарихы өч мең елдан артык тәшкил итә. Бу процесс инде безнең эрага кадәр XX — XVIII гасырларда барлыкка килә башлады.
Анда музыкаль сәнгатьнең безнең эрага кадәр икенче меңъеллыктан чәчәк атуын дәлилләүче күп кенә артефактлар табылган.
Археологлар тапкан борынгы музыкаль инструментлар да, төрле сурәтләр дә (шул исәптән — петроглиф) музицирующий кешеләр дә, теге яки бу вакыйгалар, тантаналар һәм музыка белән бергә барган гамәлләр турында сөйләүче борынгы язма һәйкәлләр дә шундый артефакт булып тора.
Әрмән халык музыкасының үзенчәлекле яклары аның Балкан һәм Көнбатыш Анатолия музыкаль традицияләренең Якын Көнчыгыш борынгы культураларының музыкаль традицияләре булган , даими рәвештә камилләшүе аркасында барлыкка килгән, бу исә хетт, арамей, Ассир-Вавилон һәм фарсы мәдәниятләре, шулай ук Урал дәүләтенең үз вакыты өчен алдынгы ассимиляциясе нәтиҗәсендә барлыкка килгән.
Төп (вокаль, инструменталь, катнаш) жанр һәм борынгыармян халык музыкасы төрләре арасында аларның гамәли функцияләре характеры буенча (мәдәни һәм социаль билгеләнеше) йола, календарь, хезмәт, туй, хәрби, эпик, бию, застоль, лирик-мәхәббәт, колыбель, көнкүреш, уен, җирләү бүлеп бирергә мөмкин.
Әрмән халык музыкасында сөрүлек «оровеллары»крестьян җырлары, шулай ук«антуни» жанрына караган скитальцев («пандухтов») җырлары аерым урын алып тора.
Әрмән халык музыкасы үсеше этаплары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Гасырлар тирәнлегеннән безгә әрмән халык җырчылары (рапсодлар) — гусанлар турында мәгълүматлар килә, аларның иҗаты, үз чиратында, борынгы армиянең эпик поэмалары әкиятчеләре — випасанларның тагын да иртә музыка традициясенә килеп җитә.
Аерым алганда, каз җырлары турында борынгыармянның V гасыр авторлары: Агатангелос, Фавстос Бузанд, Мовсес Хоренаци, Егише һәм башкалар хәбәр итә.
Башта " казлар» Гаисанэ Алла храмында хезмәт итүчеләр, ә эллинизм чорында фарс һәм сатирик тамашаларда катнашучылар дип йөртәләр.
Казлар музыка уен коралларында, нигездә, Пирамида, туйларда, җирләүләрдә уйнаучы җырлар җырладылар. Алар шулай ук скитальцев-сукбай («гариби») җырлары, эпик җырлар, мифик әкиятләр һ.б. җырлар башкара.
Әрмән халык музыкасының үткәндәге бөек вәкилләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
XV-XVI гасырларда танылган шагыйрьләр . [[:ru:Файл:Rus_Stamp_Sayat_Nova.jpg|]]
- Григор Хлатеци
- Наапет Кучак — «Айра»кебек танылган әсәрләр авторы
- Багдасар Дпир
- Эгаз
- Гул Арутин
- Багер
Әрмән халык музыкасының искиткеч үрнәкләрен булдырдылар : Аваси, Шерам, Дживани, Ашуг Хайат, Гусан Ашот, Гусан Шаэн, Гусан Геворг, Гусан Аваг, Гусан Смбат, Гусан Ерванд, Гусан Овсеп (Никогосян), Чтиганос, Лункианос Карнеци, Азбар-Адам, Ширин (Ованес Карапетян), Джамали (Мкртич Талянц), Пайцаре (Варшам Трдатян).
ссылка=|уңда|мини
Әрмән халык музыка кораллары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Дхол —ул цилиндр формасында булган һәм бер яки ике мембран белән капланган ике яклы барабан.
Дхолның барлыкка килүе Әрмәнстан тарихының тел дәверенә карый. Бу корал сугыш вакытында армяннар тарафыннан кулланыла, шулай ук төрле бию, тантаналы тантаналар, бәйрәм йөрешләре һәм музыка белән бергә зур дулкынлы ансамбльдә кулланыла.Дхолда уйнау өчен бамбук яки тростниктан ясалган ике таякка җәлеп ителергә мөмкин.
Бамбир, Кемани, Кеман (арм. Բամբիր, Քեմանի) —әрмән халык музыка инструментлары. | <urn:uuid:0eaeecc3-f395-4ea9-9adf-98cbedd304e6> | CC-MAIN-2020-05 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D1%80%D0%BC%D3%99%D0%BD_%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BA_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B | 2020-01-28T13:05:39Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-05/segments/1579251778272.69/warc/CC-MAIN-20200128122813-20200128152813-00375.warc.gz | tat | 0.999892 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998916387557983} | tt.wikipedia.org |
Зәйнулла Багышаев
|Зәйнулла Багышаев|
|Туган||16 гыйнвар 1946 (77 яшь)|
Акъяр (Хәйбулла районы), Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы, РСФСР, СССР
|Ватандашлыгы||Россия|
|Һөнәре||сәясәтче, РФ Дәүләт думасы депутаты|
|Сәяси фирка||Бердәм Русия|
|Гыйльми дәрәҗә:||педагогика фәннәре докторы[d]|
Зәйнулла Абдулгалим улы Багышаев (1946 елның 16 гыйнвары, Акъяр, Хәйбулла районы, Башкорт АССР, ССРБ) — Россия дәүләт һәм сәяси эшлеклесе, өченче һәм дүртенче чакырылыш Дәүләт Думасы депутаты. «Бердәм Россия» партиясе әгъзасы, Иҗтимагый берләшмәләр һәм дини оешмалар эшләре буенча комитет рәисе урынбасары. Педагогика фәннәре докторы (2004), профессор (2004). Эчке эшләр министрлыгының Сарытау эчке гаскәрләренең югары хәрби училищесында укыткан[1].
Тормыш юлы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Зәйнулла Багышаев 1946 елның 16 гыйнварында Башкорт АССРның Хәйбулла районы Акъяр авылында туа. 1967 елда Сарытау эчке гаскәрләр хәрби училищесын, 1977 елда В. И. Ленин исемендәге хәрби-сәяси академиясен тәмамлый[2].
Эчке гаскәрләрдә хезмәт итә. Азәрбайҗанда, Карабахта, Ферганда, Абхазиядә булган конфликтларда катнаша.
2004 елда «Россия мәгарифе үсешенең стратегик векторларын булдыру һәм формалаштыру» темасына докторлык диссертациясен яклый.
Сәяси эшчәнлек[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1997—1999 елларда — Россия Федерациясе ЭЭМ Уфа юридик институты башлыгы урынбасары. 1999 елда Башкортостан Республикасының фән, югары һәм урта һөнәри белем бирү буенча Дәүләт комитеты рәисе була.
1999 елның декабрендә өченче чакырылыш Россия Федерациясе Дәүләт Думасына «Отечество — Вся Россия» сайлау блогының гомумфедераль исемлеге буенча сайлана. «Отечество — Вся Россия» фракциясе әгъзасы, Дәүләт Думасының регламент һәм эш оештыру комитеты рәисе урынбасары.
2003 елның 7 декабрендә дүртенче чакырылыш Россия Федерациясе Дәүләт Думасына «Бердәм Россия»нең гомумфедераль исемлеге буенча сайлана. 1999 елдан «Вся Россия» хәрәкәте аппараты җитәкчесе була.
2001 елның 1 декабрендә «Единство и Отечество» Бөтенроссия партиясенең гамәлгә кую съездында аның генераль советы әгъзасы итеп сайлана, партия кадрларын укыту һәм һөнәри әзерләү мәсьәләләре белән шөгыльләнгән.
Гаилә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Өйләнгән, кызы бар.
Мактаулы исемнәре һәм бүләкләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хөкүмәт бүләкләре, шул исәптән II дәрәҗә «Ватан алдындагы казанышлары өчен» ордены медале белән бүләкләнгән (2006).
Хезмәтләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Зәйнулла Багышаевның фәнни тикшеренүләре Россиядә хокук һәм белем бирүне үстерү проблемаларына багышланган. Ул 50гә якын фәнни публикация авторы.
- Российское административное право. М., 1996 (соавт.);
- Стратегии развития Российского образования. М., 2003;
- Профессионально-педагогическая мобильность. М., 2004 (соавт.).
- Багишаев З. А. Шевченко И. В. Новые информационные технологии как средство интенсификации образовательного процесса в высшем учебном заведении. Саратов, 1998. — 100 с.
- Багишаев З. А., Коротич В. К. Педагогичская стратегия формирования готовности курсанотв к организации служебно-боевой деятельности. -Саратов, 1999. 103 с.
- Багишаев З. А., Вяткин Л. Г., Филипченко С. И., Шевченко И. В. Педагогическое мастерство преподавателя вуза Учебное пособие. Саратов: Изд-во СВКИ ВВ МВД РФ, 2001. — 78 с.
- Багишаев З. А. Образовательная политика Российской Федерации в условиях вхождения в Болонский процесс // Болонский процесс и проблемысовременного гуманитарного и педагогического образования. Уфа: БПТУ, 2004.-С. 7-13.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- 16 гыйнвар көнне туганнар
- 1946 елда туганнар
- Хәйбулла районында туганнар
- Әлифба буенча шәхесләр
- Бердәм Русия фиркасе әгъзалары
- Педагогика фәннәре докторлары
- II дәрәҗә «Ватан алдында казанышлар өчен» орденының медале белән бүләкләнгәннәр
- Милли гвардия гаскәрләренең Сарытау хәрби институтын тәмамлаучылар
- Ленин исемендәге хәрби-сәяси академияне тәмамлаучылар | <urn:uuid:4f793fb3-38cd-47ee-acce-25bc9d382cd3> | CC-MAIN-2023-23 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D3%99%D0%B9%D0%BD%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0_%D0%91%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D1%88%D0%B0%D0%B5%D0%B2 | 2023-05-28T22:49:29Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-23/segments/1685224644571.22/warc/CC-MAIN-20230528214404-20230529004404-00692.warc.gz | tat | 0.999288 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9992883801460266} | tt.wikipedia.org |
Химия буенча бөтенрусия олимпиадасының җиңүчесе, физика буенча бөтенрусия олимпиадасының катнашучысы, Химия өлкәсендә Халыкара олимпиаданың алтын медаль иясе. Бу казанышларга ирешкән якташыбызга әле нибары 16 гына яшь! Сүз Казан (Идел буе) федераль университеты Химия институтының 1 нче курс студенты Булат Курамшин турында.
Укытучылары
Булат Казан шәһәренең 131нче номерлы мәктәбендә белем алган. Аның фән дөньясы белән мавыгып китүе мәктәптәге химия укытучылары Әлфия Хәбибуллина һәм Әлфия Сафонованың дәресләреннән башлана. Химиягә кызыксыну тууы турында Булат үзе болай дип сөйли:
— Химияне мәктәптә 8нче сыйныфта гына укыта башлыйлар. Моңарчы әлеге фән белән таныш түгел идем. Химиягә кызыксынуны укытучыларым уятты.
Уңышның 50%ы
Фәнне 4 ел вакыт дәвамында гына өйрәнүенә карамастан, инде әйтелгәнчә, Булат шактый зур уңышларга ия булды. Иң югары казаныш ул, әлбәттә, Халыкара олимпиадада алдынгылар рәтендә булу. Мондый уңыш җиңел бирелми, билгеле.
— Шуны аңларга кирәк: олимпиада катнашучысы ул үзе үзен үстерә. Укытучы – фәндә бала өчен этәргеч, аңа фән дөньясына юл күрсәтүче булырга тиеш, калганы исә укучының үзеннән тора. Һәм олимпиадаларга әзерләнгәндә, гомумән фән белән шөгыльләнгән очракта, укытучы ярдәме 40% тәшкил итә, 50% ул — баланың үз кызыксынуы, өстәмә рәвештә мөстәкыйль белем алуы. Калган 10сы инде башка факторлар: сәләт, мөмкинлек, кемдер университетта өстәмә белем ала һ.б.
Халыкара олимпиадада
Халыкара химия буенча олимпиадада әзме-күпме 73 илдән 290 кеше катнашкан! Шулар арасында 14нче булу яшь укучы өчен гаять зур вакыйга. Әмма җиңүгә илтә торган юлда каршылыклар да очрамый калмый.
— Олимпиадада бары тик мәктәп укучылары гына катнашты. Ләкин моның башка ягы бар: Бөекбритания мәктәпләрендә 13 ел укыйлар, Аурупада — 12, Япониядә — 13. Билгели ки, беренчедән, катнашучыларның яшь арасы төрле иде, икенчедән, химияне өйрәнүдә дә тәҗрибә аерыла. Шунлыктан, конкуренция дә көчле булды. Бигрәк тә Кытайдан килгәннәр зур көндәшлек тудырдылар. Аларның кайберләрен уза алсак та, күпчелеге өстен булып, югарырак урыннар яулады.
Казан университетында шартлар яхшырган
Булатны югары уку йортында инде мәктәптә укыган чагыннан ук белгәннәр. Ул үзе дә университетның фәнни мөмкинлекләре белән таныш. Булат фикеренчә, соңгы елларда Казан университетында фәнне үстерү өчен шартлар шактый гына уңай якка үзгәргән: «Элек лабораторияләр бик үк югары дәрәҗәдә түгел иде. Бүген исә институтта яңа корпус ачтылар, ул яңа җиһазлар белән тәэмин ителде. Әлегә лабораторияләр анда эшләүгә тулысынча эзер дип әйтеп булмый, ләкин киләчәктә мондый мөмкинлек туачак дип өмет итәм», — ди ул.
Булат галим булырмы?
Химия өлкәсендә беренче адымнарын ясаучыны фәннең кайсы юнәлешләре кызыксындыра икән?
— Мине һәрвакытта физик химия һәм органик булмаган химия өлкәләре кызыксындырды. Минемчә, химия фәненең әлеге юнәлешләре төгәлрәк, һәм алар химия белән түгел, ә бәлки күбрәк физика һәм математика белән бәйле. Ягъни мине катнаш фәннәр юнәлешендә эшләү җәлеп итә.
Яшь булуына карамастан, инде фәнгә юл ачкан егетнең үз киләчәге турында әлегә төгәл күзаллаулары юк. Тулысынча фәнгә бирелү хакында да әлегә икеләнеп сөйли.
— Фәнгә кагылышлы хыялларым бар дип әлегә әйтә алмыйм, чөнки әле 1нче курс студенты гынамын. Шулай да тормышымны фән белән бәйләргә телим. Киләчәктә үземне Казан университетының фәнни хезмәткәре буларак күрәм. Һәм, әлбәттә, укыту эшчәнлеген дә алып барырмын дип уйлыйм.
Фәннне үз иткән Булатка «Гыйлем» уңышлар теләп кала. Егетнең сәләте, тырышлыгы аны яңа үрләргә алып менсен! Кем белә, бәлки киләчәктә Булатны Нобель премиясе лауреатлары рәтендә дә күрергә насыйп булыр! Ә «Гыйлем» исә бу хакта һичшиксез мәкаләсен чыгарачак!
Эльвира Зиннәтуллина материалы
фотолар Булат Курамшинның архивыннан | <urn:uuid:ac62c655-e797-4e28-8c72-d8618d9b86d7> | CC-MAIN-2019-04 | http://giylem.tatar/archives/1521 | 2019-01-20T13:53:15Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-04/segments/1547583716358.66/warc/CC-MAIN-20190120123138-20190120145138-00042.warc.gz | tat | 0.999996 | Cyrl | 50 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999960660934448} | giylem.tatar |
Татар мәгарифе порталы
5 апрель көнне сәгать кичке 6да «Нур» татар балалар театр студиясе «Әкият» курчак театрында Антуан де Сент-Экзюпериның "Нәни принц" спектакль-лирик әкиятен тәкъдим итә.
Татарстан Республикасы Театр эшлеклеләре берлеге матбугат хезмәте хәбәр иткәнчә, әлеге спектакль премьерасы - студиянең 2015-2016 уку елы нәтиҗәсе. Бу театраль сезонда "Нур" студиясе Экзюпериның үзенең үлеме алдыннан иҗат иткән һәм үзе үк иллюстрацияләгән, башка бер әсәргә дә охшамаган акыллы һәм кешелекле фәлсәфи әкиятен сайлады.
Аерым алганда, "Нәни принц" – олылар өчен спекталь моделендә куелган балалар әкияте. Аның максаты кешелекнең мәңгелек хәзинәләре турында балалар белән җитди диалог төзү. Спектакльнең үзенчәлеге балалар өчен балалар уйнауда – бу спектальнең төп идеясен ачык һәм җиңел итеп аңлатуда ярдәм итә, чөнки пьесаның геройлары һәм тамашачы бер телдә сөйләшәләр. "Нәни принц" намус һәм җаваплылык, яхшылык һәм яманлык, мәхәббәт һәм тугрылык турында.
"Нәни принц" – татар телендә (Разил Вәлиев тәрҗемәсе) бер актлы музыкаль-драматик спектакль. Ул гаилә белән килеп карау өчен сәхнәләштерелгән (6 яшьтән) һәм 1 сәгатькә исәпләнгән.
Режиссеры – Марсель Мәхмүтов, Казан театр училищесында һәм "Нур" студиясендә актерлык осталыгы буенча педагог;
Рәссамы – Ленар Гыйльметдинов, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Казан яшь тамашачылар театрының (ТЮЗ) баш рәссамы;
Студиянең сәнгать җитәкчесе – Наилә Гәрәева, Россиянең атказанган, Татарстанның халык артисткасы, Г.Камал театры артисты.
Проект җитәкчесе – Адилә Хәйбуллина, ТР Театр эшлекләре берлегенең әйдәп баручы белгече, Казан театр училищесы педагогы.
http://tat.tatar-inform.ru
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:c466d7e6-ced3-4412-b495-e059aa31bc71> | CC-MAIN-2023-06 | https://belem.ru/node/6447 | 2023-01-29T03:21:51Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-06/segments/1674764499697.75/warc/CC-MAIN-20230129012420-20230129042420-00383.warc.gz | tat | 0.999895 | Cyrl | 7 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998952150344849} | belem.ru |
Бүген Татарстан Республикасының Министлар Кабинетында республика Икътисад министры урынбасары, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты каршындагы Икътисади һәм ижтимагый тикшеренүләр үзәге директоры Алевтина Кудрявцева катнашында брифинг узды. Сүз Татарстан Хакимиятенең мәгариф өлкәсендәге яңа планнары турында барды. Министр урынбасары сүзләренә караганда, югары уку йортларын тәмамлаучыларның конкурентлыгын арттыру, гуманитар һәм техник белемлеләр арасында асимметрияне бетерү максатыннан, махсус программа булдырылачак. Ул нидән гыйбарәт? Бакалавр дәрәҗәсендә кыскартылган программа буенча өстәмә югары белем алу мөмкинлеге тудырылачак. Ягъни, мәсәлән, гуманитар факультет тәмамлаган студентлар кыска вакыт аралыгында өстәмә техник белем, ә икенчеләре, үз чиратында, гуманитар белгечлек алырга мөмкин. | <urn:uuid:7630b5d8-4fe4-467a-81f4-c6f506198d36> | CC-MAIN-2021-21 | https://belem.ru/node/919 | 2021-05-09T05:19:17Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-21/segments/1620243988955.89/warc/CC-MAIN-20210509032519-20210509062519-00019.warc.gz | tat | 0.999759 | Cyrl | 4 | {"tat_Cyrl_score": 0.9997594952583313} | belem.ru |
Татар мәгарифе порталы
Бүген безнең "Натураль саннар белән барлык гамәлләр" дигән темага КВН-дәрес үтәчәк. Без төрле уеннар уйнарбыз, сигнал карточкалары белән эшләрбез, төрле сорауларга җаваплар эзләрбез. Класс ике командага ("Квадрат" һәм "Куб") бүленер, капитаннар билгелик. Безгә кунакка укытучылар һәм 6 нчы класс укучылары керделәр. Сезгә ярышта уңышлар һәм алган белемнәрегезне тулысынча файдалануыгызны теләп калабыз. Дәрескә кирәк сигнал карточкаларын, ручка һәм кәгазь әзерләп куегыз. Уеннарны башлыйк.
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:64fd5155-e9ce-4a10-8c93-7c813508d429> | CC-MAIN-2023-06 | http://belem.ru/node/5544 | 2023-01-29T03:41:33Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-06/segments/1674764499697.75/warc/CC-MAIN-20230129012420-20230129042420-00559.warc.gz | tat | 1.000005 | Cyrl | 18 | {"tat_Cyrl_score": 1.0000048875808716} | belem.ru |
Пётр I
|Петр I|
|Туган телдә исем||Пётр I Алексеевич|
|Туган||9 июнь 1672|
/ Русия патшалыгы, Мәскәү
|Үлгән||8 февраль 1725 (52 яшь)|
/ Русия империясе, Санкт-Петербург
|Үлем сәбәбе||гангрена[d]|
|Күмү урыны||Питыр һәм Павал җәмигы[d]|
|Милләт||рус|
|Ватандашлыгы||Рус дәүләте|
Россия империясе
|Һөнәре||патша, император|
|1) Евдокия Лопухина |
2) Екатерина Алексеевна
|Балалар||Елизавета Петровна|
|Ата-ана|
|Кардәшләр||Наталья Алексеевна[d], Евдокия Алексеевна[d], Екатерина Алексеевна[d], Мария Алексеевна[d], Марфа Алексеевна[d], Феодосия Алексеевна[d], Иван V, Фёдор III, Алексей Алексеевич[d], Дмитрий Алексеевич[d], Симеон Алексеевич[d] һәм Софья Алексеевна[d]|
|Хәрби дәрәҗә||генерал[d]|
Тәрҗемәи хәл[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Петр I Алексей Михайловичның Наталья Кирилловна Нарышкина никахыннан 1672 елның 30 маенда туа. Ул бик хәрәкәтчән, сәламәт булып үсә. Петр патша гаиләсенең иркә, сөеклесе була. 1676 елда Алексей патша үлгәннән соң тәхеткә Федор утыра. Федор Петрны яраткан һәм аның киләчәген кайгырткан.
Беренче укытучысы дияк Никита Зотов, әлифбаны үзләштерергә, чиркәү китапларын укырга һәм язарга өйрәтә. 1682 нче елда Федор патша үлгәннән соң Иван һәм Петр патша дип игълан ителәләр. Илдә ике хакимият урнаша. Чынлыкта хакимият Софья кулында була. Петр әнисе Наталья Нарышкина белән Мәскәүдән Преображенский авылына чыгып китә. Петрга немецлар Пресбург крепосте төзиләр. Петр хәрби уеннар белән мавыга һәм чит ил кешеләре голландияле Тиммерман Брандт, шотландияле Гордон һәм Швейцарияле Лефорт белән таныша. 1689 нчы елда Софья файдасына сарай перевороты әзерләнә, стрелецлар Петрны үтерергә ниятли. Петр Троица-Сергий лаврасына яшеренә. Петр яклы дворяннар һәм боярлар Лаврага килә. Петр Мәскәүгә кайта. Софья хакимияте бетерелә һәм аны Новодевичье монастырена ябалар. Петр мөстәкыйль патшалык итә башлый.
Петр I патшалык итә башлагач беренче зур дәүләт эше булып Азак яулары тора. Яу белән баруның төп максаты, төрекләрнең Доннан Азак диңгезенә чыгу юлын ябып торган Азак крепостен алу. 1695 нче елдагы Азак яулары Русия өчен уңышсызлык белән тәмамлана. 1696 елгы икенче яу җиңү белән тәмамлана. Азак бирелә. Русия көньяк диңгезләргә чыга. Ләкин көньякта ныгып калу өчен союзниклар кирәк була.
1697 елда Петр боерыгы буенча Европага 250 волонтердан торга бөек илчелек җибәрелә. Бөек илчелекнең төп максаты Кырым ханлыгына һәм Төркиягә каршы союздашлар табу. Ләкин Петр Балтыйк диңгезенә чыгу өчен Швециягә каршы союзниклар таба. Бөек илчелеккә Ф.Я Лефорт, Б.П.Возницын, Ф.А. Головин һәм Петр Михайлов исеме астында патша үзе җитәкчелек итә. Рус волонтерлары хәрби фәннәрне корабльләр төзү, диңгезчелек серләрен өйрәнәләр.
1708 елда Русияне губерналарга бүлү тәртибен кертә. Аның вакытында Казан губернасы оештырыла. Христан диненә күчәргә теләмәгән Мөселманнарга карата гаделсез фәрманнары белән мәгълүм. 1713 елда игълан ителгән фәрман нигезендә татар морзаларына христиан динендәге крепостной крәстияннәр тоту тыела, шундый крепостнойлар булган авыллар һәм җирләр тартып алына; көчләп чукындыру чаралар көчәя; 1718. елгы фәрман белән Йомышлы татарлар Адмиралтейство өчен агач чыгару эшендә тартыла (Лашманнар); 1722 елгы фәрманда 10-12 яшьлек татар малайларын хәрби хезмәткә (денщик, юнга һ.б. хезмәтләргә) алу карала.
Иранга яуга чыккач, 1722 елның Маенда Питер И Казанда туктала (кара Иранга Петр I яулары). Болгар шәһәрендә булып, кабер ташларындагы язуларны күчереп алырга (кара Йосыф Ижбулатов), Зур Мәчет манарасын төзекләндерергә әмер бирә. Патшаның Казанга килү хөрмәтенә Петропавел чиркәве төзелә.
Дәүләт аппаратын реформалау[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1699 елда патша тарафыннан Якын концелярия оештырыла.1711 елда Сенат төзелә. Сенат – иң югары дәүләт учреждениесе.Ул патша белән берлектә законнар кабул иткән, хөкем чыгарган, үзәктә һәм урыннарда дәүләт аппараты эшенә контролҗлек иткәнһәм юнәлеш биргән.
1718-1720 еллардагы реформа приказларны бетереп, алар урынына коллегияләр кертә. Башта аларның саны 11 булган.Тышкы эшләр коллегиясе –тышкы сәясәт, Хәрби коллегия – коры җир армиясе, Адмиралтейство коллегиясе – диңгез флоты (беренче президенты Фёдор Апраксин), Юстиц-коллегия – гражданнар һәм җинаять судлары, Берг-коллегия – тау заводлары сәнәгате, Мануфактур-коллегия – мануфактура сәнәгате өчен җаваплы булган. Приказлардан аермалы буларак аларда карарлар күмәк төстә кабул ителгән.
Җирле идарә реформасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1708 елда җирле хакимият аппаратын көчәйтү һәм идарш эшендә аның ролен күтәрү өчен Русия сигез губернага – Мәскәү, Ингерманланд (соңрак Петербург), Смоленск, Киев, Азак, Казан, Архангелогород, Себер губерналарына бүленә. Аларның башында патша тарафыннан билгеләнгән, тулы административ,бхәрби һәм суд хакимиятенә ия булган губернаторлар торган. Губерналар үз чиратында өязләргә бүленгәннәр. 1719 елда Петр илне воеводалар җитәкләгән 50 провинциягә бүлә. Ләкин губернага бүленеш саклана, губернаторлар кулында фәкать хәрби һәм мәхкәмә вазифалары кала.
Патриархияне бетерү[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1700 елда патриарх Адриан вафат булганнан соң, Петр I, Төньяк сугышын сылтау итеп, яңа сайлаулар уздыруны тыйган. Төньяк сугышы тәмамлангач, патша патриаршествоны бөтенләй бетерә. Чиркәү зшләре белән идарә итү Дини коллегиягә тапшырыла, озакламый аны Идарә итүче «Изге Синод» итеп үзгәртәләр. Синодның эш – гамәлләрен патша исеменнән шул ук патша патша тарафыннан билгеләнгән чиновник – обер – прокурор контрольдә тоткан. Петр Iмахсус указ белән руханиларга крестьяннар арасында аң – белем тарату бурычын йөкли: алар халыкка вәгазь сөйләргә, үгет – нәсыхәт бирергә, балаларны гыйбадәт кылырга өйрәтергә, аларда патшага һәм чиркәүгә карата ихтирам тәрбияләргә тиеш булалар.
"Ранглар турында табель"[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1722 елда патша "Ранглар турында табель" кабул итә. Әлеге документ иске һәм яңа аристократия арасындагы вазифа аерымлыкларын бетерә. Бу закон нигезендә эшчәнлек сарай хезмәтенә, гражданлык хезмәтенә һәм хәрби хезмәткә бүленгән.Чиновниклар өчен: гражданлык хезмәтендә – коллежский регистратордан канцлерга, армиядә – прапорщиктан генерал – фельдмаршалга, флотта – прапорщиктан генерал – адмиралга кадәр 14 класс (ранг) билгеләнә.
8 нче класслы чин алган һәр кеше нәселле дворянга әверелгән.Чиновниклар үз хезмәтләре өчен җир һәм крестьяннар, шулай ук акчалата бүләк алганнар. Мондый система, нинди нәселдән булуга карамастан, теләсә кемгә хезмәттә үсү мөмкинлеге биргән, ләкин чынлыкта аңардан бик аз кеше генә файдалана алган.
Икътисади реформалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Протекционизм – дәүләтнең ил сәнәгатенә ярдәм итүе, чит илдән товар керткән өчен зур таможня пошлиналары билгеләү. Меркантилизм – акча туплау максатында, читкә товарны күбрәк чыгарып азрак кертүне тәэмин итә торган дәүләти чара. Бөртеклеләрне җыеп алганда тырма урак белән беррәттән Литва чалгысы (литовка) һәм тырма кулланырга боера. Сарай ихтыяҗлары өчен ефәк кортлары үрчеткәннәр һәм алар ярдзмендә ефәк җитештергәннәр.
Ат заводлары төзелгән, яхшы токымлы сарыклар сатып алынган һәм киндер чәчү мәйданнары киңәйтелгән. Мануфактура производствосы аеруча актив үскән. 1711 елда патша акча реформасы уздыра, аның барышында тәңкәләрдә көмеш микъдары 20 процент чамасы киметелә. 1718-1724 елларда җан башыннан салым кертелә. | <urn:uuid:928aaf99-c9df-4465-96f1-5a7f94c7d342> | CC-MAIN-2022-27 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80_I | 2022-07-05T07:41:18Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-27/segments/1656104514861.81/warc/CC-MAIN-20220705053147-20220705083147-00425.warc.gz | tat | 0.999924 | Cyrl | 221 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999244213104248} | tt.wikipedia.org |
Хламидиоз
|Бу мәкалә авторлык хокукларын бозу очрагы була ала, әмма чыганак күрсәтелмәгәндә бу мәсьәлә ап-ачык билгеләнә алмый.
Хламидиоз хәзерге вакытта хламидияләр ((Chlamydia trachomatis)) тудырган авырулар — җенси юл белән күчә торган авыруларның иң күп таралганы.
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Бөтендөнья сәламәтлек саклау оешмасы мәгълүматлары буенча, 1995 елда дөньяда 89 млн хламидиоз авыруын йоктыру очрагы теркәлгән (ә 1989 елда ул 50 млн чамасы булган). АКШта бу авыру белән ел саен 3—4 млн кеше авыруы билгеле. Русиядәге мәгълүматлар күп очракта дөреслеккә туры килми диярлек. Шулай да хламидиоз белән гонореягә караганда 2—3 тапкыр күбрәк авырыйлар.
Бик еш хламидиоз белән авыручылар гонорея дә йоктырган булалар. Үзәк тире-венерология фәнни-тикшеренү институтының 1996 елдагы кушуы буенча «гаилә хламидиозы» дигән термин тәкъдим ителә. Чөнки ата-аналары хламидиоз белән авырган гаиләләрнең 30—35 % ында бу авыру балаларда очрый. Ул авыру ана бала тапканда яки көнкүреш предметлары (сөлге, мунчала) аша күчәргә мөмкин. Күпчелек балалар конъюнктивит, артрит, үпкәләр ялкынсынуы белән авырыйлар.
Күчеу юллары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хламидиоз җенси юл белән күчә, һәм ул хатын-кызларга күбрәк ирләрдән йога. Бу авыру вакытында, күз конъюнктивасы да зарарланырга мөмкин. Авыру анадан балага йогып, анда конъюнктивит булырга яки үпкәләр ялкынсынырга мөмкин.
Күпчелек хатын-кызларда һәм 15—30 % ир-атларда авыру билгеләре сизелми дә үтәргә мөмкин. Инкубацион период 1 атнадан 3 атнага кадәр дәвам итә. Ир-атларда сидек бүлеп чыгарганда кисеп авырту була һәм эрен бүленеп чыга. Шулай ук орлыклык өстәмәсе (придаток яичка) ялкынсынудан зураерга, кискен авыртырга мөмкин. Хатын-кызларның тышкы җенес органнары кычыта, әчетә, аналык җиңсәсеннән үтә күренмәле бүлендекләр чыга, сидек бүленеп чыгу еш, авыртулар белән була, аналык көпшәсе һәм аналыкның лайлалы тышчасы ялкынсына. Хатын-кызларда да, ир-атларда да хламидиоз нәсел калдыруга сәләтсез булуга китерә.
Chlamydia trachomatis- ң антигенн серотиплары:
- A,B,Ba,C — трахомага килтерә;
- D,E,F,G,H,I.J,K — конъюнктивитка, урогениталь инфекцияга килтерә;;
- L1,L2,L3 — Лимфогранулемага килтерә;
Дәвалану[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Cоңгы мәгълүматлар буенча халыкара стандартлар буенча дәвалауда беренче урында азитромицин тора.
Анализлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ИФА, IgA 1,5-2 ай сонрак (савыгу: IgA юк).
- ИФА, IgG 1,5-2 ай сонрак (савыгу: титр 4-8 тапкырга кимүе).
- ПЦР 1,5-2 ай сонрак (савыгу: ПЦР юк). | <urn:uuid:91c6feab-8c06-4670-8625-23e9bd23b835> | CC-MAIN-2019-26 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D0%BE%D0%B7 | 2019-06-24T17:35:13Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-26/segments/1560627999620.99/warc/CC-MAIN-20190624171058-20190624193058-00524.warc.gz | tat | 0.999984 | Cyrl | 13 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999843835830688} | tt.wikipedia.org |
Баш бит
- 1500 — Португалия сәяхәтчесе Педру Кабрал Бразилияне ача.
- 1529 — Испан империясе һәм Португалия үзара Көнчыгыш ярымшарны бүлешәләр.
- 1724 — алман фәлсәфәчесе, классик алман фәлсәфәсенең башлап җибәрүчесе Иммануил Кант туа.
- 1838 — Атлантик океан аша беренче тапкыр пароход уза.
- 1870 — сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, революционер Владимир Ленин дөньяга килә.
- 1903 — тарихчы-галим Әкъдәс Нигъмәт Курат туа.
- 1915 — артист Мөхәммәт Хәмзин дөньяга килә.
- 1923 — Казанда Татарларны гыйльми өйрәнү җәмгыяте барлыкка килә.
- 1937 — АКШ киноактёры, кинорежисёр, сценарист Джек Николсон туа.
- 1942 — галим Илфак Абдуллин дөньяга килә.
- 1945 — Кызыл армиянең алдынгы гаскәрләре Берлинга керә.
- 1994 — АКШның 37 нче президенты Ричард Никсон вафат.
- 2006 — татар шагыйрәсе Фирая Зыятдинова бакыйлыкка күчә.
«Идел буе татарлары тарихы», яки «Идел буе татарлары: Милли сыгылмалылык профиле» (ингл. The Volga Tatars: A Profile in National Resilience) — 1986 елда АКШның Калифорния штатында Стэнфорд университеты тарафыннан инглиз телендә нәшер ителгән гыйльми хезмәт (монография). Авторы — Калифорния университеты профессоры Азадә-Гайшә Рорлих (ингл. Azade-Ayşe Rorlich). Хезмәтнең төп максаты — бай чыганакларга таянып, татар халкының гражданлык, этник тарихын тасвирлау. Автор татар халкының авыр елларда да үзенең милли мәдәниятен, сәнгатен саклап кала алуын ассызыклап, киләчәктә дә яшәячәгенә ышаныч белдерә. Зур күләмле бу хезмәт 3 кисәктән, һәр кисәге берничә бүлектән тора. Монографиянең исеме — «Идел буе татарлары» дигән сүзләрдән соң «Милли сыгылмалылык профиле» дип куелган. Хезмәтнең һәр бүлеге исеменнән соң, автор күбесенчә хәзерге заман татар шагыйрьләре шигырьләреннән өзекләрне эпиграф итеп китерә.
Сез беләсезме?
- Казакъ ханының ССРБда беренче язу машинасын ясаган оныкчыгы 30 ел гомерен сөргендә үткәрә.
- Көрәш буенча дөнья чемпионы күп санлы сабантуйларда баш батыр калып, 50 автомобиль яулый.
- Ишкәкаяклыларның иң якын «туганнары» булып аюсыманнар һәм сусарлар санала.
- 11 дисктан торучы татар халык һәм һөнәри музыка тупланмасы татар музыкасының бар тарихын колачлауга дәгъва итә.
- Сарманда туган генералның Чернобыль афәтен бетерүдәге хезмәте ике орден белән бәяләнгән.
- «Көнчыгыш Элизабет Тейлоры» Россиядә фильмындагы Фәридә роле буенча билгеле.
- 1828 елгы Россия һәм Иран арасындагы килешү Каспий диңгезендә Россияга гына хәрби флот ачарга хокук биргән.
- Тыва Яңа елында махсус тергезелгән учакка артыш ботаклары, аннары ак ризык салына.
- Сахаларның җәйге торагында эссе көннәрдә һәрчак салкынча, һавасы саф һәм чиста саклана.
- Татар артистларын «Аршин мал алан»ны уйнарга өйрәткән азәрбайҗан актеры үз өендә атып үтерелгән.
- Татарстанның бер авылында гына уздырылучы ирзә бәйрәмендә «аю тәпие» белән сыйланырга була.
- 35 ил белгечләрен берләштерүче халыкара оешма сайтында Казанда узачак конгрессы турында татар телендә хәбәр итә.
- Беренчесе Сталинга тапшырылган югары бүләкнең соңгысы казакъ җырчысына бирелгәннең икенче көнендә ил таркала.
- Риваять буенча, каен себеркесе тулы бер ил халкының яңа дин кабул итүенә этәргеч булган.
- Басклар Иленең Бискайя төбәге хөкүмәт башлыклары тарихи имән агачы янына басып ант бирә.
Көн үзәге темалары
Бөек Ватан сугышында җиңүнең 75 еллыгы:
Берләшкән Милләтләр Оешмасының нигезләнүенә 75 ел тулды.
Нәгыймә Айтматова, Нәгыймә Хәмзә кызы Айтматова (кыз фамилиясе Габделвәлиева, шулай ук Хәсәнова, 1904 елның 7 декабре, РИ, Төркестан крае, Җидесу өлкәсе, Каракул – 1971 елның 10 августы, СССР, Кыргызстан ССР, Фрунзе) — кыргыз совет язучысы, Социалистик Хезмәт Каһарманы (1978) Чыңгыз Айтматовның әнисе. 1904 елның 7 декабрендә Россия империясенең Төркестан генерал-губернаторлыгы Җидесу өлкәсе (хәзерге Кыргызстанның Эссек-Күл өлкәсе) Каракул шәһәрендә икенче гильдия татар сәүдәгәре Хәмзә Габделвәлиев гаиләсендә дөньяга килгән. Хәмзә Хәсән улы Габделвәлиев бертуганнары Әхмәтгали һәм Галия белән Казан губернасы Мәчкәрә авылыннан Эссек-Күл буена әтисе Хәсәннең бертуганы Исхак хаҗи Габделвәлиев ярдәме белән 1880-елларда күчеп килеп урнашкан. Әнисе Газизәбану Семипалатинск (Симәй) шәһәренең данлыклы байлары Шаһиевлар кызы. Әтисе Хәмзә белән әнисе Газизәбану 1886 елда өйләнешкән. Нәгыймәнең бертуганнары: Исмәгыйль (әтисе Хәмзәнең беренче никахыннан Мәчкәрәдә туган улы), Мөхәммәтҗан, Сабирҗан, Шәрифҗан, Гөлша(т), Абдулла, Зәйнәп, Әсмабикә. Нәгыймә үзенең игелекле, сабыр, күндәм холкы белән аерылып торган. Аны күбрәк әнисенә охшатканнар, әнисе кебек яшькелт күзле, хәрәкәтчән, белемгә омтылучан булган.
|Сайланган cоңгы портал:||Индуизм|
|Сайланган cоңгы исемлек:||Индонезия телендә Санскрит теленнән алынма сүзләр исемлеге|
Сайланган мультимедиа
Таныш булыйк
Дөньяның 300 телендә бүлекләре булган Википедиянең максаты — теләсә нинди кеше үзгәртүләр кертеп яхшырта алган, ирекле килеш кулланыла алырлык объектив һәм тикшеренә алырлык эчтәлек тәкъдим итү. Тел-ара координацияләү эшендә лингва-франка буларак инглиз теле кулланыла.
Җаваплылыктан баш тарту
Википедиянең Интернетта яшәвенә ярдәм итүче Викимедиа фонды, проект чикләрендә тупланган мәгълүматлар арасында хаталарның булуы өчен җаваплы түгел. Шәхси кертемнәре өчен җаваплылык катнашучыларда кала.
Катнашу
- Катнашырга: Нигез тәртипләр һәм башка кагыйдә-киңәшләр белән танышып алыгыз, һәм вики-этикетны хөрмәт итегез; теркәлү киңәш ителә, әмма мәҗбүри түгел.
- Ярдәм кирәк: Ярдәм битләрне карап чыгыгыз, анда хәл ителмәгән сорауларны исә булышу үзәгебездә сорагыз; теркәлгән катнашучылар ярдәм күрсәтергә әзерлеген белдергәннәре арасыннан актив волонтёрларга мөрәҗәгать итеп, остаз булулары турында сорый алалар.
- Көчләрегезне тикшерергә: Өйрәнү урынында үзгәртүләр кертеп карагыз яки мәкаләләрне язу / төзәтү киңәшләре белән танышыгыз.
- Акча белән ярдәм итү: Википедия укучылары ясаган иганәләре аркасында энциклопедиябез тулысынча бушлай һәм рекламадан азат. Иганәгез аны үстерергә һәм ирекле буларак сакларга ярдәм итә ала.
- Википедия турында фикерләр: Нәрсә уйлаганыгызны белдерегез - Facebook / VK.com / Telegram.
- Русия Федерациясе буенча илкүләм Викимедиа оешмасы ВМРУ (мета) һәм аның коллегалары уздыра торган онлайн һәм офлайн вакыйгалары
- Бөтендөнья Викимедиа җәмгыятьләренең күптелле хезмәттәшлекләрендә вәкилебез "Татар телле викимедиачылары" төркеме (мета) оештыра торган вакыйгаларда катнашу.
Җәмгыять
Җәмгыятебез мәкаләләргә үз өлешен тематик проектлар кысаларында һәм бит эчтәлеге турында аралашу урыннары ярдәмендә уртак хезмәттәшлеген башкарган катнашучылардан оеша.
Уртак идеалыбыз — "һәрбер кеше бар булган гыйлемгә ирекле килеш ирешә алган бер дөньяны барлыкка китерү".
Википедиянең татар телле бүлеге җәмгыяте 37 411 теркәлгән катнашучыдан тора, алардан 100 соңгы ай дәвамында кимендә бер үзгәртү кертте. Проектыбызның тотрыклы үсүе өчен 6 катнашучыбыз хезмәт функцияләрен башкаруга сайланган.
Вики-кырларыбыз
- Хәзерге вакыйгалар
- Көн тәртибендәге мәсьәләләр
- Соңгы яңалыклар
- Статистика
- Вазыйфалар
- Стратегия
- Эшчәнлек планы
- Алдынгыларыбыз
- Тиешле мәкаләләр исемлекләре:
- Ай хезмәттәшлеге темасы
- Сайланган эчтәлек
- Соңгы үзгәртүләр
- Яңа битләр
Тирә якта
Тугандаш проектлар
Викиверситет — белем бирү аланы
Викиҗыентык — медиафайллар саклагычы
Викикитап — дәреслекләр һәм белешмәлекләр
Викимәгълүмат — фактик мәгълүмат-белем базасы
Викиөзек — өземтәләр җыентыгы
Викисәфәр — юл күрсәткече
Викисүзлек — сүзлек һәм тезаурус
Викитөрләр — биологик төрләр
Викиханә — оригиналь текстлар
Викихәбәрләр — хәбәрләр агентлыгы
Мета-Вики — проектара хезмәттәшлек аланы
Викимедиа инкубаторы — яңа тел бүлекләре
MediaWiki — «MediaWiki» буенча белешмә
Phabricator — технологик платформаны үстерү | <urn:uuid:a4a3ed24-a07f-41c0-a90e-ce85b5bd4513> | CC-MAIN-2021-17 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 | 2021-04-22T21:48:08Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-17/segments/1618039604430.92/warc/CC-MAIN-20210422191215-20210422221215-00121.warc.gz | tat | 0.999981 | Cyrl | 4 | {"tat_Cyrl_score": 0.999981164932251} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
15нче мартка кадәр шушы исемле тикшеренү эшләр бәйгесендә катнашу өчен гаризалар юлларга мөмкин. Бу турыда Казан мэриясенең рәсми порталы хәбәр итә.
Конкусрка тәкъдим ителәчәк эшләр нинди юнәлешләрдә булырга тиеш? Бу: «Җир шарының иң яхшы шәһәре» - Казан турында татар телендә реклам характерындагы материаллар; "Җир шарының төрле якларында яшәүче татарларның мәдәниятара багланыш үзәге буларак Казан"; "Чит илләрдә яшәүче татарларның мәдәни бердәйлеген саклау нигезе буларак тел"; "Татар теле - XXI гасыр телевидениясе теле. Бүгенге хәленә аналитик күзәтү һәм аның перспективалары" һ.б. һ.б. Тулырак мәгълүмат беркетелгән файлда.
Бәйгене Казан шәһәре Башкарма комитетының Балалар һәм яшьләр эшләр буенча комитеты, телләр үсеше һәм җәмгыять оешмалары белән багланыш бүлеге, Казанның югары һәм урта һөнәри белем бирү оешмалары Россия Федерациясенең Мәгариф һәм фән министрлыгы Укыту-методик берләшмәсенең "Туган (татар) теле һәм әдәбияты" белгечлеге буенча Укыту-методик комиссиясе белән берлектә оештыра. Бәйгедә катнашу нечәклекләре белән беркетелгән файлларда таныша аласыз.
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:559b984c-38fb-49c6-8539-c46731faa58e> | CC-MAIN-2022-33 | https://belem.ru/node/949 | 2022-08-08T04:46:58Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-33/segments/1659882570765.6/warc/CC-MAIN-20220808031623-20220808061623-00752.warc.gz | tat | 0.999998 | Cyrl | 4 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999982118606567} | belem.ru |
Канопус
Кано́пус (лат. Canopus; Киль α, Киль альфасы, α Car) — күк йөзе көньяк ярымшарының Киль йолдызлыгындагы иң якты йолдызы. Күк йөзендә яктырыш буенча икенче йолдыз. Аның күренмә йолдызча зурлыгы −0,72m тәшкил итә.
Хасиятләр[үзгәртү]
Канопус — сарылы-аклы үтә зур йолдыз. Ул, «Гиппарх» астрометрия иярчене мәгълүматлары буенча, безнең Кояштан 310 яктылык елы ераклыкта урнаша. Аның массасы 8–9 Кояшныкына тигез, ә радиусы — Кояшныкыннан 65 тапкыр зуррак. Аның яктыртучанлыгы Кояшныкыннан якынча 14000 тапкыр артыграк.
Күзәтүләр шартлары[үзгәртү]
Йолдызның көньяк авышы 53 градус диярлек тәшкил итә, шуңа күрә аны Төньяк ярымшарда тик төньяк киңлекнең 37 градусыннан көньяктарак күзәтергә була. Русиядә аны күрергә булмый, ә элек Советлар Берлеге территориясендә тик Төрекмәнстанның көньягында күреп алырга була.
Тарих һәм исемнәр[үзгәртү]
Аның гарәп исеме Сөһәйл (гарәп. سهيل сөһәйл — «күренекле»).
|Бу йолдыз турында мәкалә төпчеге.
Сез мәкаләне үзгәртеп һәм мәгълүмат өстәп, Википедия проектына ярдәм итә аласыз. | <urn:uuid:38f7e311-e19f-49eb-8d28-ee81d66dd468> | CC-MAIN-2014-42 | http://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%BF%D1%83%D1%81 | 2014-10-22T23:03:04Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-42/segments/1413507447819.35/warc/CC-MAIN-20141017005727-00235-ip-10-16-133-185.ec2.internal.warc.gz | tat | 0.999992 | Cyrl | 73 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999924898147583} | tt.wikipedia.org |
Эльмира Мостафина
|Эльмира Мостафина|
Эльмира Мостафина - танылган рәссам, Россия рәссамнар берлеге һәм Санкт-Петербургның акварель белән рәсем-картина ясаучылар җәмгыяте әгъзасы. Эльмира Мостафина 1977 елның 27 нче февралендә Чистай шәһәрендә туган.
Ул Чистай шәһәренең 5-нче мәктәбен тәмамлый. 1984-1993 елларда Чистай сәнгать мәктәбендә укый. Эльмира Мостафина 1993-1998 елларда Фешин исемендәге Казан сәнгать училищесында укый. 1998-2004 елларда И.Е.Репин исемендәге Россия сынлы сәнгать һәм архитектура институтының графика факультетында белем ала. 2007 елдан башлап аның шәхси күргәзмәләре Санкт-Петербург, Мәскәү, Чикаго шәһәрләрендә оештырыла. Чистай шәһәрендәге 5-нче мәктәбе музеенда да Эльмира Мостафина картиналары урын алган. Рәссамның туган ягына булган мәхәббәте һәм хөрмәте аның картиналарында ачык чагыла.Таланты рәссам Санкт-Петербург шәһәрендә яши.2008 нче елда Эльмира Мостафина РФ Мәдәният министрлыгының, Россия Рәссамнары берлегенең махсус стипендиясенә лаек була. Ул өлкәннәргә һәм балаларга, чит ил кешеләре өчен дә, акварель техникасы буенча мастер-класслар үткәрә.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
|Әлеге мәкаләдә мәгълүмат чыганаклары күрсәтелмәгән.| | <urn:uuid:c393b6eb-32ed-4daf-a63a-0bf36872c739> | CC-MAIN-2021-43 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%B0_%D0%9C%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%84%D0%B8%D0%BD%D0%B0 | 2021-10-21T09:47:10Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-43/segments/1634323585382.32/warc/CC-MAIN-20211021071407-20211021101407-00364.warc.gz | tat | 0.999841 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998414516448975} | tt.wikipedia.org |
Тәвәккәл – ул гарәп сүзеннән безнең татар теленә үтеп кергән сүз. Аның татарча мәгънәсе «таяну, таянмак». Ә мөселманнар арасында Аллаһның ярдәменә таянмак, ягъни бөтен файдаларны бирүче дә һәм безгә бернинди зарарларны җибәрмәүче дә Аллаһ Тәгалә Үзе генә дип Аның ярдәменә таяну. Аллаһ Тәгалә каршында тәвәккәл булу, олы гыйбадәтләрдән булып санала. Моңа дәлил – Аллаһ сүзе:
«Әгәр мөэмин булсагыз, бөтен эшләрегезне Аллаһrа тәвәккәлләгез (тапшырыгыз)». (Маидә, 23)
Ошбу аятьтән без эшләребезне Аллаһның ярдәменә таянып эшләргә тиешле, Аңарга тапшырырга кирәк икәнебезне аңлыйбыз.
Аңлатма: Кеше үзенең алдына бик олы максатлар куя һәм аларны эшли башлар алдыннан кайчагында «мин бу эшне эшли алырмынмы икән?» дип шикләнеп тә, икеләнеп тә китә. Кайберәүләр икеләнеп «Минем көчем бу зшне башкарып чыгарга җитми» дип туктап көч табаламыйча тышлыйлар. Ә кайберәүләре Аллаһка тәвәккәләп тотына һәм аны ахырына кадәр ирештерәләр. Чөнки Аллаһ Тәгалә безгә «тәвәккәлләгез» дип әмер бирде, ә Аның әмерен үтәү инде ул гыйбадәт булып санала. | <urn:uuid:4100cdd4-a6d2-43a7-96c1-e6483bfa6c8a> | CC-MAIN-2020-05 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%98%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC | 2020-01-26T22:49:19Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-05/segments/1579251690379.95/warc/CC-MAIN-20200126195918-20200126225918-00271.warc.gz | tat | 1.000005 | Cyrl | 43 | {"tat_Cyrl_score": 1.0000054836273193} | tt.wikipedia.org |
Күрү нерв дискы
Күрү нервның дискы яки күрү нервның башы күздән китүче ганглионар күзәнәкләрнең аксоннары чыгып китү урыны булып тора. Күрү нерв дискын каплаучы таякчыклар һәм колбачыклар булмаганлыктан, һәр күздә зур булмаган физиологик сукыр тап хасил була.
Ганглионар күзәнәкләрнең аксоннары күздән чыгып киткәч, күрү нервын ясый. Күрү нерв дискы күрү нервның башын һәм челтәркатлауның ганглионар күзәнәкләрнең аксоннары җыелган урынны тәшкил итә. Күрү нерв дискы шулай ук челтәркатлауны тукландырган зур кан тамырлары кергән урыны булып тора.[1] Сәламәт кеше күзендә күрү нерв дискында, күздән баш миенә сигнал алып баручы, 1 алып 1,2 млн кадәр нейрон бар.
Эчтәлек
Анатомия[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күрү нерв дискы чокырчыкның борын өлешеннән 3 х 4 мм да урнашкан. Ул вертикаль оваль, горизонталь буенча уртача зурлыгы 1.76 мм һәм вертикаль буенча 1.92 мм.[2] Аның үзгәрүчән зурлыктагы күз касәсе дип аталган үзәк батынкылыгы бар.
Клиник тикшерү[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күз - оптик кисәкләре үтә күренмәле булганлыктан уникаль булып тора. Күзнең барлык диярлек структуралары тиешле оптик җиһаз һәм линзалар ярдәмендә карала ала. Хәзерге туры офтальмоскопны файдалану, яктылык чагылу принципын кулланып, күрү нервның диск күренешен бирә. Ярашлы оптик көчле (+ 66D, 78D + яки + 90D) асферик линза белән биомикроскопик ярыклы лампы ярдәмендә экспертиза күрү нерв дискын һәм күзнең эчке структураларын җентекләп стереоскопик күзәтү өчен кирәк булачак.
Биомикроскопик экспертиза күрү нервның сәламәтлек дәрәҗәсе турында мәгълүматны бирә ала. Аерым алганда, табиб дискның төсен, зурлыгын, кырыйлар кискенлеген, шешенү, кан саву, күрү нерв дискында сырлар һәм башка гади булмаган төрле аномалияләрне билгели. Бу глаукома һәм башка оптик нейропатияләр, күрү нерв невриты, алгы ишемик оптик нейропатия яки күрү нерв дискының шешенүе ( ягъни ми тартмасындагы басым арту өчен күрү нерв дискының шешүе) һәм күрү нерв дискы друзлары диагнозын раслаучы дәлилләрне эзләү өчен файдалы.
Йөклелекнең алга киткән стадиясендә преэклампсия белән хатыннар ми тартмасындагы басымның башлангыч үсеш билгеләре булуына офтальмоскопик экспертиза ярдәмендә тикшерү узарга тиеш.
Тонык диск[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Нормаль күрү нерв дискының төсе кызгылт сарыдан алып ал төскә кадәр була. Тонык диск — төсе кызгылт сарыдан яки тонык алдан алып акка кадәр үзгәргән күрү нерв дискы. Тонык диск авыру халәте күрсәткече булып тора.
Күрү нерв дискы визуализациясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төсле камерадан традицион сурәтләр визуализация өлкәсендә эталон буларак санала, күрү нерв дискының стандартлы рәсемен алу өчен тәҗрибәле офтальмологик фотографлар, офтальмологик техниклар, оптометристлар яки офтальмологлар таләп итә. Тәҗрибәле оптометрист яки офтальмолог кулында стереоскопик сурәтләр шикләнгән үзгәрешләр артыннан бер-бер артлы күзәтү өчен яхшы тикшеренү коралы булып тора.
Нәтиҗәлерәк һәм кыйбат булмаган сурәтләрне алу максаты белән автоматлаштырылган ысуллар эшләнелде. Хейделберг челтәркатлау томографиясе (ингл. Heidelberg Retinal Tomography) (HRT-II), GDX-VCC һәм оптик когерент томография (Stratus-Oct 3) — күзнең төрле төзелешен, шул исәптән күрү нерв дискын чагылдыру өчен булган хәзерге вакыт компьютер технологияләре. Алар дискның нерв җепселләре һәм тирә-яктагы челтәркатлау катламнарын квантлый һәм сәламәт халыктан алдан җыелган мәгълүмат нигезе белән нәтиҗәләргә статистик корреляция уздыра. Алар күрү нерв дискы морфологиясенең кечкенә үзгәрешләрен күзәтү нәтиҗәсендә нигезле һәм алга таба серияле эшчәнлек өчен файдалы. Сурәтләр клиник диагностика өчен ышандырырлык дәлил булмаячак, әмма аларның дәлиле функциональ үзгәрешләрнең серияле физиологик сынауны китереп чыгарырга тиеш. Мондый сынаулар кырның визуаль графигын һәм табиб ярдәмендә күзнең тулысынча тикшеренүнең тәмам клиник интерпретациясен кертә ала. Офтальмологлар һәм оптометристлар бу хезмәтне күрсәтә ала.
Искәртүләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- blind spot. (2011).
- Duane's Ophthalmology (2006). | <urn:uuid:6f2204ec-b3e4-464c-b0da-2aa40bd3c808> | CC-MAIN-2020-05 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D2%AF%D1%80%D2%AF_%D0%BD%D0%B5%D1%80%D0%B2_%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BA%D1%8B | 2020-01-28T01:59:43Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-05/segments/1579251737572.61/warc/CC-MAIN-20200127235617-20200128025617-00228.warc.gz | tat | 0.99996 | Cyrl | 7 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999604225158691} | tt.wikipedia.org |
Терәк-хәрәкәт системасы
|Терәк-хәрәкәт системасы|
|NCI Thesaurus идентификаторы||C12754|
|Терәк-хәрәкәт системасы Викиҗыентыкта|
«Хәрәкәт — тормыш ул», — дигән бер акыл иясе. Дөрестән дә кеше та бигать тарафыннан хәрәкәттә яшәргә «хөкем» ителгән. Дөньяга килеп дүрт ай узамы-юкмы, бала йөри алмаса да, кирәк-яракларына үрелә, төрле әйберләрне тота, хәрәкәтләнергә тырыша.
Без ничек хәрәкәтләнәбез соң: ничек йөгерәбез, йөрибез, сикерәбез, үрмәлибез, йөзәбез, турая, борыла, бөгелә торган хәрәкәтләрне көн саен ничек ясыйбыз? Моның барысын да сөяк-мускул системасы башкарырга мөмкинлек бирә. Аңа сөякләр, аларны тоташтыра һәм бәйли торган тукы малар һәм мускуллар керә. Баш, очлык, гәүдә сөякләре гәүдәнең каркасын— скелетны хасил итәләр. Мускуллар һәм тоташтыргыч тукымалар — «йомшак скелет»ны барлыкка китерә. Сөякләрнең төп функциясе — терәк булу: алар барлык органнарны үзләренә билгеләнгән урында тоталар һәм гәүдә авырлыгын күтәреп торалар. Мускуллар һәм тоташтыргыч тукымалар белән бергә, скелет безгә хәрәкәтләнергә мөмкинлек бирә.
Моннан кала алар бөтенесе бергә эчке органнарны һәм тукымаларны зарарланудан саклыйлар. Организмда барлыгы 10-15 кг сөяк бар: аларның озынлыклары — 3 мм дан алып (урта колактагы өзәңге сөяк), 70 см га кадәр (бот сөяге). Кул-аякларның каты нигезе озын көпшә сөякләрдән тора, алардан иң зурысы — бот сөякләре. Икенче төр кыска көпшә сөякләр — куллардагы чук сөякләре һәм аякларның табан сөякләре.
Кеше гәүдәсендә көпшәк сөякләр дә бар. Мондый сөякләрне табанның балтыр белән (7 тубык сөяге), чук сөягенең беләк белән тоташкан урын нарында (8 беләзек сөяге) күрергә була.
Күп кенә көпшәк сөякләр яссы була (күкрәк сөяге, кабыргалар, баш сөяге), алар эчке органнарны, баш миен бәрелүдән, җимерелүдән саклыйлар. һава үткәрергә сәләтле сөякләр куыш эчле булу белән башкалардан аерылып тора. Алар баш сөягенең бит өлешенә урнашкан. Бу сөякләрнең авырлыгы аз, әлеге үзенчәлек башны туры тотарга ярдәм итә, эчләре куыш булу даими җылы температура сакларга мөмкинлек бирә.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
|Бу мәкаләне викиләштерергә кирәк.
Зинһар, мәкаләне Википедия кагыйдәләре буенча төзәтегез.
|Бу мәкаләгә башка Википедия мәкаләләре сылтамыйлар.
Зинһар, ярдәмчене кулланып, кабул ителгән киңәшләргә күрә сылтамалар куегыз.
|Әлеге мәкаләдә мәгълүмат чыганаклары күрсәтелмәгән.
Мәгълүматны тикшерү җиңел булырга тиеш, башка очракта ул, шик астына куелып, бетерелергә мөмкин.
Сез, мәкаләне төзәтеп, абруйлы чыганакларга сылтамалар куя аласыз. | <urn:uuid:f04cbb83-0c52-44e1-b6f8-db9ada73c26b> | CC-MAIN-2023-23 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D3%99%D0%BA-%D1%85%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA%D3%99%D1%82_%D1%81%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8B | 2023-06-08T03:07:46Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-23/segments/1685224654031.92/warc/CC-MAIN-20230608003500-20230608033500-00340.warc.gz | tat | 0.999998 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999984502792358} | tt.wikipedia.org |
Фәния Рәхмәтуллина
|Фәния Рәхмәтуллина|
|Туган||23 март 1958 (64 яшь)|
Сагитово[d], Маканский сельсовет[d], Хәйбулла районы, Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы, РСФСР, СССР
|Яшәгән урын||Акъяр[d]|
|Ватандашлыгы|| СССР|
Россия
|Әлма-матер||Башкорт дәүләт университеты|
|Һөнәре||укытучы, профессии, Логопедия|
Фәния Рәхмәтуллина (23 март 1958 ел) — укытучы-логопед, методик кулланмалар авторы. Русия Федерациясенең мактаулы гомуми белем бирү хезмәткәре (2012), Башкортстан Республикасының мәгариф отличнигы (2000).
Биографиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Туган авылында башлангыч мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1969 елда укуын күрше Мәмәт урта мәктәбендә дәвам итә. Өлгергәнлек аттестаты алгач, хезмәт эшчәнлеген Сәгыйт авылында башлый.
Ике ел эшләгәннән соң, 1978 елда Башкорт дәүләт университетының филология факультеты башкорт-рус бүлегенә укырга керә. Җәйге каникул вакытларында берничә ел рәттән студентларның төзелеш отрядлары составында хезмәт семестрларда катнаша.
Югары һөнәри белем алган яшь белгеч 1982-1984 елларда Сәгыйт авылы мәктәбендә башкорт теле укытучысы булып эшли.
1984 елдан район үзәге Акъяр авылындагы балалар бакчасында тәрбияче булып эшли.
2004 елда, читтән торып икенче югары белем алгач, ул шунда ук укытучы-логопед булып эшли[1].
Фәния Зәкәрия кызы Рәхмәтуллина балалар бакчалары тәрбиячеләре һәм ата-аналар өчен тәгаенләнгән методик кулланмалар авторы. Ул шулай ук районның Дәүләт һәм муниципаль белем бирү учреждениеләренең педагогик хезмәткәрләрен аттестацияләү буенча комиссиянең логопедия буенча экспертлар төркеме рәисе урынбасары вазифасын уңышлы башкара[2].
Хезмәтләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Нәикова З. Г., Рәхмәтуллина Ф. З., Байчурина З. Ә., Вахитова З. З. Тузганак: балалар бакчасының беренче кечкенәләр төркемендә сөйләм үстерү дәресләре үрнәкләре. Методик кулланма. – Уфа, Башкортстан Республикасының Мәгариф үстерү институты нәшрияты, 2009. – 88 бит.
- Нәфикова З. Г., Рәхмәтуллина Ф. З. Аң–белем үстерүче дидактик уенчыклар (1-3 яшьлек балалар өчен): Методик кулланма. Уфа: Башкортстан Республикасының Мәгариф үстерү институты нәшрияты, 2009. – 46 бит.
- Нәфикова З. Г., Рәхмәтуллина Ф. З. Фонематика: бер яшьтән өч яшькә кадәрге балаларга сүзләрне ишетергә һәм дөрес әйтергә уку: Методик кулланма. Уфа: Башкортстан Республикасының Мәгариф үстерү институты нәшрияты, 2011. 36 бит.
- Нәфикова З. Г., Рәхмәтуллина Ф. З. Матур сөйләшәм: сөйләмдә тел кимчелекләре булган балаларга сүзләрне дөрес әйтергә уку өчен дәреслекләр өлгесе: Методик кулланма. – Уфа: Башкортстан Республикасының Мәгариф үстерү институты нәшрияты, 2012. – 60 бит.
Мактаулы исемнәре һәм башка бүләкләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Русия Федерациясенең мактаулы гомуми белем бирү хезмәткәре (2012)
- Башкортстан Республикасының мәгариф отличнигы (2000)
- Хәйбулла урын хакимиятенең Мактау грамоталары
- Район мәгариф бүлегенең Мактау грамоталары
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Официальный сайт Муниципального автономного дошкольного образовательного учреждения центр развития ребенка - Детский сад "Бэпембэ"(рус.)(Тикшерелгән 8 декабрь 2018)
- haibroo.ucoz.ru/spisok_chlenov_ehkspertnykh_grupp.doc Список членов экспертной группы при Комиссии по аттестации педагогических работников государственных и муниципальных образовательных учреждений РБ по МР Хайбуллинский район
Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Эльза Мөхәммәдиева. Үзебез турында сүзебез. Сибай: «ЗауралПолигафия» матбугат үзәге, 2017 — 60 бит. | <urn:uuid:c95760e5-e531-4fed-869a-e0a77620d252> | CC-MAIN-2022-33 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D3%99%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%A0%D3%99%D1%85%D0%BC%D3%99%D1%82%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B0 | 2022-08-13T19:15:58Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-33/segments/1659882571982.99/warc/CC-MAIN-20220813172349-20220813202349-00118.warc.gz | tat | 0.999559 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9995593428611755} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Сез монда
Ниһаять ел да уза торган "Татнет Йолдызлары" исемле 6нчы интернет–проектлар конкурсы гаризалар кабул итүне туктатты. Ярыш кызганнан–кыза. Быел катнашучылар саны 257гә җиткән. Елдан–ел татар Интернет челтәрендә яңа сайтлар барлыкка килә, элеккеләре исә дизайнын һәм эчтәлеген яхшырта. Гомуми белем бирү оешмаларының үз сайтларын булдыру, бигрәк тә республикабызның авыл мәктәпләре электрон битләре челтәргә чыгуы да – күңелле күренеш.
Быелгы конкурсның жюри составы белән танышыйк. Ул белгечләргә бай. "Дизайн и юзабилити" критериясе буенча «TechPartner» студиясе арт–директоры Дамир Хәсәнов, веб–дизайнер Марат Гәрәев, Татарстан Республикасы Президенты тышкы элемтәләр Департаментының Татарстан Республикасы вәкаләтлекләре белән эшләү һәм күзәтү секторы мөдире Азат Әхтәриев бәя бирәчәк. Рус телле сайтларның эчтәлеге һәм интерактивлыгын Infocom.uz журналы күзәтүчесе, журналист, Үзбәкстанның Милли интернет–фестивале жюри әгъзасы Евгений Скляревский, Internetnews.az сайтының баш мөхәррире, «NETTY» исемле Азәрбайҗан милли интернет–премиясенә нигез салучы Руслан Новрузов, «Lyakhov.KZ сайтының баш редакторы Александр Ляховлар тикшерәчәк. Шушы ук эш татар телле сайтларда "Идел" журналы баш мөхәрриренең беренче урынбасары Азат Ахун, Татарстан Республикасы Дәүләт Советының Мәдәният, фән, мәгариф һәм милли мәсьәләләр буенча Комитет рәисе Рәзил Вәлиев, "Радио России" хәбәрчесе, журналист Тимур Уразбахтинга тапшырылган. Тәкъдим ителгән сайтларның функциональлеген "Интернет–технологияләр үзәге" исемле Региональ җәмгыяви оешма идарәсе рәисе Марк Твердынин, бәйсез бәяләүче, программист Илсур Гыйльфанов һәм «Islamnews.ru» сайты алып баручысы, программист Алмаз Абдрахмановлар тикшерәчәк.
Әлеге зур чараны оештыручылар арасында "Яклау" татар юристлары союзы рәисе Айнур Сибгатуллин, «127» веб–студиясе директоры, cssblast.ru проекты җитәкчесе Марат Мамяшев, Татарстан Республикасының «Татмедиа» массакүләм коммуникацияләр Агентлыгының Генераль директоры урынбасары Сөмбел Таишева һәм «Белем.ру» җаваплылыгы чикләнгән җәмгыяте директоры, ТДГПУның Мәгълүмати–белем бирү ресурлары бүлеге мөдире, программист Раил Гатауллин бар.
Раил Гатауллин кайбер кызыклы сорауларга җавап та бирде.
– Сайтларга бәя биргәндә нинди критерийларга басым ясалачак?
– Критерийларның барысы да әһәмиятле. Эчтәлек белән дизайн, гомумән алганда, юзабилити яхшы булырга тиеш, сайтка кергән кунак аны истә калдырырлык һәм ул кулланучы өчен файдалы булырга тиеш.
– Бәйгедә катнашырга теләп гариза бирүче сайтларда елдан–ел нинди үзгәрешләр бар?!
– Сыйфаты ягыннан, әлбәттә, сайтлар яхшыра бара. Әмма бер моментны искәртеп китми булмыйдыр. Сайт ясау өчен хәзер күптөрле әзер шаблоннар бар. Бер яктан караганда, күпмедер дәрәҗәдә тәҗрибәсе булган теләсә кайсы кулланучы, әлеге шаблоннарны файдаланып, 1-2 сәгать эчендә яхшы сайт ясый ала. Әмма ул әлеге сайт кодының авторы, ягъни web-программисты була алмый. Шуңа күрә күп кенә сайтлар (аеруча мәктәп сайтлары) бер калыпта ясалган. Интернет челтәрендә татар мәктәпләренең "Мәктәп сайтлар конструкторы" ("Конструктор школьных сайтов") ярдәмендә ясалган рус сайтларына да тап буласың (мисал өчен: Баулы шәһәренең 4 нче татар гимназиясе). Район мәгариф бүлекләре дә сайтларын рус телендә генә алып барган вакытта мәктәпләрдән татар телендәге сайтлар булдыруны таләп итеп кую авыр инде ул (мисал өчен: Казан шәһәре Идел буе районы мәгариф бүлеге).
Кызганычка каршы, әзер шаблоннар нигезендә ясалган гади сайтларга түбәнрәк бәя куелачак. Сайт ясаганда оригиналь эчтәлек һәм идея булырга тиеш. Шулай да сайт ясаучылардан конкурска үзенчәлекле сайтлар кабул ителә бара. Мәктәп сайтларын ясаган яшьләр киләчәктә Татнетның тоткасы булырлар дигән өмет бар.
– Күп кенә ведомстволарның рәсми сайтларында татар битләре булып та, алар алып барылмауга ничек карыйсыз?!
– Шәхсән минем караш - тискәре. Татарстан Республикасында ике тел дәүләт теле була торып, татар теленә Интернет челтәрендә игътибарсызлык - әлеге министрлыкны яисә хакимият органнарын бизәми. Дәүләт кеше хокукларын кимсетергә тиеш түгел! Шуңа да тиз арада бу хатаны төзәтергә кирәк. Президент сайты, Татарстан Республикасы Хөкүмәте Порталы татар телендә эшләп килә... Ә менә Дәүләт Советы, Казан Хакимияте үзенең кулланучыларын әлегә рус телендә генә каршы ала.
– Күптән түгел күп кенә ил белгечләре үзенчәлекле җыенда катнашты. Очрашуның төп сәбәбе – интернет сайтлар кайбер телләр, бигрәк тә диалектлар өчен куркыныч санала. Чөнки сайтлар кайбер уникаль саналган телләр өчен яраклаштырылмаган. Алга таба шулай дәвам итсә, алар бөтенләй үле телләр рәтенә керергә мөмкин. Бездә хәлләр ничек?!
– Интернет челтәрендә татар телен саклардай программистлар, кулланучылар саны көннән-көн арта бара. Интернет челтәрендә күп кенә форумнар, сайтлар кулланучылары белән хәзер саф татар телендә аралаша, анда катнашучылар саны үсә бара. Хәзер Интернет челтәрендә кирилицада да сайтлар теркәп булачагы инде күпләргә мәгълүмдер. Ә менә татар хәрефләрен кертеп домен алу турында бәлки беренче ишетерсез. Якын арада "Сәлам.ру", "Өстәл.ру" кебек сайт исемнәрен дә теркәп булачак. Тиздән һәркем үзе дә беренче дәрәҗә домен сатып ала алачак. Моңарчы татар интернетчылары һәм кулланучылары зур теләк белән янып домен сорауга карамастан, Татарстан Хөкүмәте татар доменын булдыруны хупламаган иде. Хөкүмәт бу сорауга битараф калып килгән очракта, кызганычка каршы, беренчел татар домены Татарстан Республикасыныкы булмас, берәр бай интернетчыныкы яисә татар интернетчылары оешмасыныкы булыр, мөгаен.
– Идеаль сайт – сезнеңчә ул нинди?!
– Сайтның идеальгә якын булуы өчен көн дә эшләргә кирәк. Көн дә яңа технологияләр ачыла бара, кичә идеаль дип әйтерлек сайт инде бүген игътибардан читтә калырга мөмкин. Бу бик катлаулы сорау, һәр кешенең үз идеалы бар, һәм һәр кешегә дә максималь ошаган һәм уңайлы сайт - шуны идеалга якын сайт дип атап буладыр.
– Җиңүчеләрне ниләр көтә?
– Әлбәттә җиңүчеләрне дан һәм шөһрәт, бүләкләүләр, Интернет челтәрендә танылу көтә. Хәтта җиңмәгән сайтлар да үз кулланучыларын таба алырлар, Татнет йолдызлары сайты каталогында урын алып тарихка кереп калырлар. Җиңү дә, җиңелү дә кеше өчен сабак. Җиңелүчеләр исә үз сайтларына икенче күзлек белән карап, киләсе елларда шул ук җиңүчеләр сафында булырга мөмкиннәр. Ә инде конкурс турында сез http://tatar.su сайтына кереп танышып бара аласыз.
"Мәктәп сайтларын ясаган яшьләр киләчәктә Татнетның тоткасы булырлар", дигән иде Раил әфәнде сүз башында. Быел конкурста катнашучы мәктәп сайтлары саны арта төште. Балтач районы Түнтәр урта мәктәбе сайты, Татарстан Республикасы Арча муниципаль районының Кушлавыч гомуми белем бирү мәктәбе сайты, Байлар Сабасы гимназиясе, Зур Кавал мәктәбе һәм Азнакайның Илбәк урта мәктәбе рәсми сайтлары, шулай ук Лашман урта мәктәбе, Яңа Каръяуды, Әтнә районының Түбән Көек авыллары һәм Шиһабедтин Мәрҗәни исемендәге 2нче гимназия сайтлары да ярышта катнашачак. Аларның үз сайтларын булдырып, конкурска тәкъдим итүләре үзе үк зур эш, җиңү! | <urn:uuid:93c00039-61e9-4cc2-94be-59d8d0af3736> | CC-MAIN-2020-24 | http://belem.ru/node/626 | 2020-05-28T15:32:29Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-24/segments/1590347399820.9/warc/CC-MAIN-20200528135528-20200528165528-00059.warc.gz | tat | 0.99993 | Cyrl | 19 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999297857284546} | belem.ru |
Карабаш тавы- Татарстанның Бүгелмә районы Карабаш авылыннан 63 км төньякта урнашкан. 1898 елдан төбәк әһәмиятендәге табигать һәйкәле[1][2].
Карабаш тавы Татарстан Кама аръягында иң төньяк пунктларның берсе булып тора. Мәйданы - 50 гектар[3]. Үсемлек һәм хайваннар дөньясына бай булган ташлы, болынлы, куак һәм киң яфраклы урманнардан торган тау биләве участогы. Анда дала үсемлекләренең сирәк төрләре очрый. Барлыгы 170 төр үсемлек ачыкланган, шуларның 60 төре Татарстан Республикасының Кызыл китабына кертелгән. Биредә Кызыл китабына кертелгән бөҗәкләрнең сирәк төрләре яши: махаон, апполон, күк мелеагр, дриада. Дала үсемлекләренең һәм хайваннарның генетик фондын саклау буенча фәнни һәм гамәли әһәмияткә ия. | <urn:uuid:c84c616f-7caa-4f5a-a9dc-930d5c78eece> | CC-MAIN-2020-24 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%88_%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%8B | 2020-05-29T04:58:24Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-24/segments/1590347401260.16/warc/CC-MAIN-20200529023731-20200529053731-00421.warc.gz | tat | 0.999927 | Cyrl | 3 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999270439147949} | tt.wikipedia.org |
25 гыйнварда Казан федераль университетында Россия студентлары көненә багышланган чаралар үтәчәк.
Бәйрәм тантаналарын инде традициягә әверелгән ректорның Татьяналар белән очрашуыннан башланып китәчәк. Алга таба бәйрәм «УНИКС» фойесына күчә, 15.00 сәгатьтән биредә күңел ачу программасы башлана.
16:00 сәгатьтә ректор, студентлар, мөгаллимнәр, университетның иҗади коллективлары һәм шәрәфле кунаклар катнашында бәйрәм концерты булачак.
Бәйрәм концертына билетларны институттагы социаль һәм тәрбия эшчәнлеге буенча директор урынбасарларыннан һәм шулай ук КФУның Студентлар клубыннан («Уникс»ның 202 нче бүлмәсеннән) алырга мөмкин. | <urn:uuid:e7043d5f-46ee-43a2-b25b-68d1d7d630d1> | CC-MAIN-2022-49 | https://darelfonyn.kpfu.ru/kfuda-tatyanin-den/ | 2022-11-30T01:48:45Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-49/segments/1669446710712.51/warc/CC-MAIN-20221129232448-20221130022448-00611.warc.gz | tat | 0.999869 | Cyrl | 11 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998693466186523} | darelfonyn.kpfu.ru |
|Зал|
|Җенес||ир-ат|
|Ата||Сам (Шаһнамә персонажы)|
|Ире яки хатыны||Рудабе[d][1]|
|Балалар||Рустам[d] һәм Shaghad[d]|
|Әһәмиятле кеше||Симург[d]|
|Башкарган вазыйфа||кыйрал[d]|
|Сәламәтлек торышы||әлбинизем[d]|
|Телгә алынган хезмәтләр||Шаһнамә|
|Зал Викиҗыентыкта|
Зал (фарсы телендә:زال, IPA-fa:zɒːl), альтернатив рәвештә Заал дип әйтелә, Систаннан риваять Иран патшасы һәм Шаһнамә эпосының иң бөек сугышчысы буларак таныла.[2][3] Ул шулай ук риваять Иран каһарманы Рөстәмнең әтисе.[3]
Килеп чыгышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Зал әгъзалары риваять сугышчылар булган гаиләдән килеп чыккан, алар буыннар буена фарсы армиясендә бөек генераллар буларак хезмәт иткән. Аның әтисе Сам һәм соңрак аның угылы Рөстәм шулай ук Фарсы иленең бөек каһарманнары булган. Зал ак чәчле булып туган.[3] Шуңа күрә, аның әтисе-әнисе аны Зал дип атаганнар. Фарсы телендә, зал альбинизмга ия булганнарга карый.[4] Зал Самның угылы һәм Нариманның оныгы булган, икесе дә борынгы Фарсы иленең каһарманнары һәм "Ана Иранның" (Иран-замин) яклаучылары. Бу дефектны күреп, әтисе улы кыяфәте өчен явыз рух Аһриманны гаепләп аннан баш тарткан.[4][3] Зал әле бала булганда гына Иранның иң биек географик пигына ия Алборз Тауларында калдырылган булган.[3][4] Мифик Сәмругъ (очканда күкне караңгылата торган бик зур һәм акыллы кош, феникска карый дип әйтелә) баланы тапкан һәм аны оясына алып килгән.[3] Аннан соң вакыт узгач, узучы кәрваннар кош оясында күкрәге көмеш тавы, биле камыш булган асылзат яшь кешене күргәннәр. Аның күренекле булуы турында гайбәт ахыр чиктә Самга барып җиткән, аны олы хәким ияләре сәхнәгә ашыгырга өндәгән. Анда, өскә карап, ул улын күргән, әмма аңа кадәр үрмәләргә аргач ул югары кабарынкы сыену урынына юлын таба алган. Ул шуннан соң Ходайга ярлыкауны һәм ярдәмне сорап дога кылган. Сәмруг ана кошы Самны күргәч, ул аңа юл тотуын белгән. Тугъры кош яшькә каурый биргән һәм: "Әгәр дә мин кирәк булсам, моны яндыр һәм йөрәге сиңа мәхәббәттән ярылган караучыңны йөрәгең беркайчан да онытмасын." дип әйткән.[5][6][7][8]
Зал һәм Рудабеһ[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Улы белән янә берләшүдән соң, Сам элеккеге ялгышлыкларын төзәтер өчен һәр маташу эшләгән булган. Манучеһр шулай ук яшь кешегә тиешле игътибар күрсәткән. Сам Мазандаранда сугыш алып барыр өчен киткәч, Зал, өлкәннәре тарафыннан киңәш ителеп Сам патшалыгы бирелгән булган.
Көнчыгыш провинцияләрен күрер өчен патшалар сәфәренә чыккач, Зал һәр этапта сарайны тоткан һәм хәмер, арфа һәм җырчыларны чакырган. Кабулда явыз Заһһактан килеп чыккан вассал патша Мәһраб ат һәм коллар бүләкләре белән ихтирам күрсәткән.
Рудабеһтан белеп Мәһрабның матур кызы турында белеп, Зал йөрәген мәхәббәттә югалткан.[3] Әмма эш озак барган. Бер юлы хәтта Зал Рудабеһ сараена Рудабеһ чәчләрен Залга бау итеп биргәндә килгән. Шулай да ул үзенекен алып килгән аның белән ул диварларга менгән. Гашыйкълар бер-берсенә эшләгән хис эссесендә әтисе шуны сизгән. Әтисе моның турында белергә килгәч, ул ярсуланган булган.
Зал сәбәпсез түгел аның әтисе һәм Манучеһр аның Заһһак токымына өйләнүен хупламаудан курыккан, шул ук вакытта Мәһраб гомумән яшь патшазадәне хуплаган, әмма Залның кайбер гамәлләре аны биздергән. Тәңгәл килгән рәвештә Зал әтисенә хат язган һәм бар теләкләрен үтәргә вәгъдәсен искә төшереп өйләнүенә ризалашырга сораган.
Сам һәм Мобедлар Рудабеһның әтисе, Кабул җитәкчесе, Заһһак гаиләсеннән Вавилонлы икәнен белгәч өйләнүне хупламаганнар. Ахыр чиктә, Сам хөкемдар Зал һәм Рудабеһ арасында гаилә кору уңышлымы, юкмы булачагын белер өчен астрологларга сорау биргән. Ул Зал һәм Рудабеһның токымы дөньяны яулап алучы булачак турында мәгълүм ителгән булган. Зал Манучеһр сараена килгәч, ул Император тарафыннан сәләтләрен күрсәтергә күрсәтмә бирелгән булган. Зал императорның иң акыллы кешеләре тарафыннан бик катлаулы сораулар һәм табышмаклар бирелгән булган, аларга Зал дәвам итеп дөрес җавап биргән.
Император шуннан соң Залга патша сугышчыларына каршы раслар өчен бәйге уздырган булган. Зал үзен мәргән җәядән ук атуда һәм җайдак булып көрәшүдә параллель күрсәтмәслек итеп күрсәткән. Бөек сугышчы берьюлы өч калканны тишәрлек кадәр көче белән дротигын ыргыткан. Соңыннан Зал Менучеһрның сугышчыларын җиңүгә ирешкән булган һәм тәмам җиңеллек белән дошман сугышчыны атыннан күтәргән. Сокланып, Менучеһр Зал һәм Рудабеһ туена рөхсәт биргән.
Бераз вакыт узгач Кабулда Зал һәм Рудабеһ туе бәйрәм ителгән булган, анда алар бер-берсе белән беренче мәртәбә очрашканнар. Аларның кавышуыннан бөек фарсы каһарманы Рөстәм туган булган.
Зал хатыны Рудабеһ авыр хезмәттә булганда Сәмруг коштан алган каурыйларның берсен кулланган һәм һәм ул һәм яңа туган бәби гомерләрен югалта икәнгә охшаган булган. Сәмруг пәйда булган һәм каурыйны хатыны корсагы буйлап пычак сыман итеп уздырырга күрсәтмә биргән. Шулай итеп Рөстәм туган булган.[8]
Соңрак тормыш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Зал Рөстәмне тәрбияләгән һәм үстергән. Аның Рудабеһ белән Завара исемле тагын бер улы булган.[3] Ул Рөстәмне күп кампанияләргә җибәргән. Зал соңрак Забулистан белән хөкем иткән һәм патшага генерал һәм киңәшче буларак хезмәт иткән. Ул Туранлылар һәм күп кыргыйларга каршы хәрби җиңүләре өчен мәшһүр булып киткән.
Зал хатыны Рудабеһтан озаграк өч гасырдан артык яшәгән. Хезмәтче хатын аннан Шагад дигән угыл тапкан булган. Гәрчә ул киңәшчеләре тарафыннан бала явыз булган икәне турында кисәтелсә дә, Зал аны калдырудан баш тарткан, кире очракта әтисе Сам эшләгән хатаны эшләмәс өчен.
Әсфәндияр Рөстәмгә чакыру ясагач, Зал улын сугышудан кисәткән, чөнки ул Әсфәндиярның үлеме язмышын белгән. Рөстәм авыр җәрәхәтләнеп кайткач, Зал аны дәвалаган һәм Әсфәндиярны тар-мар итәр өчен Сәмруг кошны чакырган.
Соңрак Зал угыллары бер-берсен үтерү һәм гаиләсе бөлүе күрүгә кадәр яшәгән. Әсфәндиярның улы Баһман әтисенең үлеменә үч итеп Забулистанны яулап алган.[3] Зал сугышу өчен артык олы булган һәм Баһман картаючы патшаны төрмәгә ташлаган һәм хәзинәләрен алган.[3] Баһман шуннан соң шулай да үз абыйсы Пашотан Зал исеменнән бәреп кергәннән соң аны азат иткән.[3] Баһман шуннан соң Иранга киткән һәм Зал янә патша буларак хөкем иткән. Бөек патша табигый сәбәпләргә күрә үлгән һәм аның династиясе ярылган булган.
Шулай ук карарга мөмкин[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- https://artsandculture.google.com/asset/the-simurgh-arrives-to-assist-with-the-birth-of-rustam-from-the-book-of-kings-shahnama-muhammad-zaman-ibn-haji-yusuf/kAFz4Nfds-bW2A
- Davidson, Olga M. (1994). Poet and hero in the Persian Book of kings (Digitized May 14, 2008 ed.). Cornell University Press. p. 76. . https://books.google.com/books?id=BSFkAAAAMAAJ&q=%22Zal%22,+Book+of+Kings.
- Shahbazi, Cristoforetti
- Kia, 2016
- A History of All Nations (Digitized Nov 23, 2005 ed.). Original from the University of Michigan. 1864. https://archive.org/details/historyallnatio00goodgoog.
- Rosenberg, Donna (1997). "page 116-118". Folklore, Myths, and Legends: A World Perspective. McGraw-Hill Professional. p. 536. . https://books.google.com/books?id=-TdKE_Qgl28C&q=%22Zal%22,+Persian+warrior&pg=PA116.
- Reed, Elizabeth Armstrong (1893). "XI". Persian Literature: Ancient and Modern. Original from Harvard University (Digitized Feb 5, 2007 ed.). S. C. Griggs and company. p. 419. https://archive.org/details/persianliteratu00reedgoog.
- Khayyam, Omar; Edward FitzGerald (1900). "The Sha Nameh, pages 50-67". in Translated by Herman Bicknell, James Ross. Persian Literature.... Original from the University of Michigan. 1. Ḥāfiẓ, Saʻdī (revised ed.). The Colonial press. p. 50-. https://books.google.com/books?id=58xGgBvWFcEC&q=%22Zal%22,+Persian+warrior&pg=PA50.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Kia, Mehrdad (2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia (Vol. 1). ABC-CLIO. .
- Shahbazi, A. S.; Cristoforetti, Simone (2009). "ZĀL". Encyclopaedia Iranica.
Тышкы сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Zal Featured in Rostam Comic Book
- A king's book of kings: the Shah-nameh of Shah Tahmasp, an exhibition catalog from The Metropolitan Museum of Art (fully available online as PDF), which contains material on Zal | <urn:uuid:6ff17fb9-e7d3-4468-add9-1f601042ebed> | CC-MAIN-2023-06 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D0%BB | 2023-02-05T15:39:04Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-06/segments/1674764500255.78/warc/CC-MAIN-20230205130241-20230205160241-00487.warc.gz | tat | 0.999843 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998430013656616} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Сез монда
Җәмгыятьтә шактый таралыш алган коррупция очраклары белән өлкәннәр генә түгел, мәктәп укучылары да яхшы таныш. Аларның "проблемаларны акча ярдәмендә хәл итү"гә карата фикере тискәре – алар киләчәктә гадел тормыш алып барырга тели.
7 май көнне Казан Кремлендә "Объективта - коррупция" бәйгесенә йомгак ясалды. Аның максаты – җәмгыятьтә әлеге күренешкә карата тискәре мөнәсәбәт булдыру. Видеороликлар бәйгесендә 14 яшьтән алып 35кә кадәрге яшьләр катнаша алса да, җиңү яулаучыларның күбесе мәктәп укучылары булды. Бактың исә, аларны бу конкурста катнашуга кыйммәтле бүләкләр оту теләге түгел, ә тирә-юньдә очрый торган ришвәтчелек очракларын киметү теләге этәргән икән.
- Мин 11нче сыйныфта укыйм. Шулай булуга да карамастан, коррупция очраклары белән мин дә әледән-әле очрашып торам. Минем үземнең беркайчан да ришвәт биргәнем юк, ә менә андый очракларның шаһиты булганым бар. Миңа калса, бу – җәмгыятьтәге иң ямьсез күренешләрнең берсе. Киләчәктә дә бу афәткә карата көрәшергә телим, - дип сөйләде безгә "Объективта - коррупция" бәйгесендә беренче урынны яулаган Чаллы шәһәрендә яшәүче Нияз Гайнуллин.
Ул дуслары Алексей Володин һәм Таисия Марченкова белән бергә хастаханәдәге ришвәтчелек очраклары турында видеоролик төшергән. Аның эчтәлеге исә менә болайрак. Ир белән хатын матур гына яшәп ята. Шунда ир кеше кинәт чирләп китә. Аңа ашыгыч рәвештә операция ясыйлар. Шунда ирне хастаханәгә салу өчен урын юклыгы ачыклана. Ләкин табиблар хатынга билгеле бер бәягә махсус урын табып бирергә вәгъдә итә. Соңыннан исә әлеге хастаханәнең яртылаш буш булуы, ә табибларның кеше кайгысында акча эшләргә омтылганлыгы билгеле була...
Бактың исә, бу роликны әзерләүчеләрнең берсе – КФУның Чаллыдагы филиалында, 2 курста белем алучы Алексей Володин – әлеге очрак белән шәхсән үзе очрашкан икән.
- Хастаханә һәм полиция идарәләрендә коррупция белән бәйле вәзгыять аеруча авыр. Мин моны үземнең шәхси тәҗрибәмнән чыгып әйтәм. Шуңа күрә видеоролик өчен нәкъ менә шушы идеяне сайладык та инде, - дип белдерде ул.
Әйтергә кирәк, чара быел беренче мәртәбә генә уздырылган. Анда Татарстанның шәһәр һәм авылларыннан барлыгы 178 кеше катнашкан. Конкурска тәкъдим ителгән эшләрнең гомуми саны исә – 50дән артык.
- Бу бәйгене үткәрү юкка түгел. Хәзерге вакытта Татарстан хакимияте коррупциягә каршы актив көрәш алып бара. Алга китеш тә бар. Шулай булуга да кармастан, бу мәсьәләне җәмгыять ярдәменнән башка хәл итеп булмаячак. Ришвәтчелек белән көрәштә безгә сезнең ярдәм бик кирәк, - дип мөрәҗәгать итте конкурста җиңүчеләргә Татарстан Президентының коррупциягә каршы сәясәт мәсьәләләре идарәсенең оештыру бүлеге җитәкчесе Алексей Панкратов.
Чара ахырында җиңүчеләрнең барысына да дипломнар һәм кыйммәтле бүләкләр тапшырылды.
Чыганак: http://intertat.ru/tt | <urn:uuid:03d0c50e-8206-4c5e-93f4-45f09d90df92> | CC-MAIN-2019-47 | http://belem.ru/node/5287 | 2019-11-21T13:57:01Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-47/segments/1573496670821.55/warc/CC-MAIN-20191121125509-20191121153509-00043.warc.gz | tat | 0.999994 | Cyrl | 13 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999935626983643} | belem.ru |
|Риян Бикчәнтәев|
|Туган||21 декабрь 1937|
Уфа, БАССР, РСФСР, СССР
|Үлгән||1992|
Уфа, Башкортстан, Россия
|Әлма-матер||Урал дәүләт университеты[d]|
|Һөнәре||журналист|
Риян Бикчәнтәев (Риян Әнвәр улы Бикчәнтәев, 21 декабрь 1937, Уфа, БАССР, РСФСР, СССР — 1992, Уфа, Башкортстан, Россия) — рус телендә иҗат иткән язучы һәм журналист, СССРның журналислар һәм язучылар берлекләре әгъзасы.
Биографиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Урта белем алгач, Казан дәүләт университетының филология факультетына укырга керә, ары Урал дәүләт университетының (хәзер Русиянең беренче Президенты Б. Н. Ельцин исемендәге Урал Федераль Университеты) яныннан торып уку бүлегенә күчә.
Университетны тәмамлагач, хезмәт эшмәкәрлеген Башкортстан яшләренең рус телендә чыккан «Ленинец» газетасында хәбәрче булып башлый. 1965-1970 елларда Башкорт АССР ының телевидение һәм радио тапшырулары буенча дәүләт комитетында радиохәбәрләр була, 1970-1974 елларда «Вечерняя Уфа» газетасында эшли. Аннан соң Башкортстан композиторлар союзында җаваплы катиб, җөмһүрият телевидениесында әдәби мөхәррир вазифаларын башкара.
Реан Бикчәнтәев 1992 елда Уфадә вафат була.
Әдәби иҗаты[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Реан Бикчәнтәев иҗатының төп юнәлеше — журналистика. Һөнәри белем алып, җөмһүрият яшьләр гәзите "Ленинец"та үзаллы эшли башлагач та, басмага көндәлек материаллар әзерләү белән беррәттән, ата хезмәттәшләренең кәңәше тотып, халык хуҗалыгының төрле тармакларында фидакарь хезмәт өлгесе күрсәткән замандашлары турында сурәтләмәләр һәм рәсем-очерклар яза. Үзенә яңа геройлар эзләнү максаты белән төрле сәнәгать предприятиеләрендә, колхоз һәм совхозларны, шулай ук уку йортларында еш булырга тырыша. Кирәкле матди туплауны ары радиохәбәрләр булып эшләгәндә дә, 1970 елда яңа гына нәшер ителә башлаган «Вечерняя Уфа» гәзитенә күчкәч тә дәвам итә. Төрле буын вәкилләре белән даими очрашулар, республиканың билгеле көлке һәм юморист әдипләре белән аралашу нәфис әдәбият өлкәсендә беренче адым ясаучыга уңай тәэсир итә. Ул үзен кыска юморескалар, көлке хикәяләр язуда чыннан сынап карый. Аларның күпләрен республиканың рус телендә сыккан атналык әдәби альманахларда бастыра.
1973 елда Мәскәүнең ул чактагы киң билгеле «Молодая гвардия» нәшриятендә ССРБ-ның рус телендә иҗатчы яшь көлке һәм юмористларының 100 мең данәлек тираж белән чыккан «Ступи на стезю сатиры...» дигән антологиясенә Реан Бикчәнтәевның «Крутые виражи педагогики», «Насчет вечной жизни», «Баллада о сосед», «Батыр нашего времени», «Дастану времена», «Специализация» һәм «Умный в гору не пойдет» дип исемләнгән җиде хикәясенең индерелүче аның иҗат җимешләренең бөтен ил укучысына башлангыч юл алуы була. Бу аңа яңа илһам бирә, һәм яшь язучы нәкъ шушы жанрларны якын итеп, яңа әсәрләр өстендә актив эшли башлый. Нәтиҗәдә үзенең соңгы чорда язган юмористик һәм көлке хикәяләрен бергә туплап, «Не рубите, бомбардиры!» дип исемләнгән беренче җыентыгын Башкортстан китап нәшриятына тәкъдим итә, һәм ул 1976 елда дөнья күрә.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Ғәйнуллин М. Ф., Хөсәйенов Ғ. Б. Совет Башҡортостаны яҙыусылары. Биобиблиографик белешмә. Тулыландырылған, төҙәтелгән икенсе баҫма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1988. — 400 бит. | <urn:uuid:fac984d7-d7b1-4523-a57d-049a56289051> | CC-MAIN-2023-40 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B8%D1%8F%D0%BD_%D0%91%D0%B8%D0%BA%D1%87%D3%99%D0%BD%D1%82%D3%99%D0%B5%D0%B2 | 2023-09-21T12:36:43Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-40/segments/1695233506027.39/warc/CC-MAIN-20230921105806-20230921135806-00519.warc.gz | tat | 0.999433 | Cyrl | 5 | {"tat_Cyrl_score": 0.9994325637817383} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Исәнмесез, хөрмәтле әти-әниләр, укучылар, укытучылар. Бүген без сезнең белән "Әйбәт гайбәт" дигән ток-шоуга җыелдык. Әңгәмәбезнең темасы: "Бәхет бит ул...", ә төп геройларыбыз әти-әниләр, укучылар, укытучылар. Бу очрашуга әзерләнгәндә, бик күп роман-повесть, хикәяләр авторы, "Бөтентатар Кызыл Ай җәмгыяте" президенты Мәдинә Маликованың "Оҗмах балалары" пьесасын укырга тәкъдим ителгән иде. Хәзер, әйдәгез Мәдинә Маликованың тормыш юлы һәм иҗаты белән танышып китик.
Мәдинә Маликованың тормышы һәм иҗат юлы сокландыргыч. Ул гомере буе җәмгыяви эшчәнлектә, иҗади эзләнүләрдә, төрле иҗтимагый хәрәкәтләрдә актив катнаша. Ул гомуми бер сәяси тормышта үзенең иҗади юлын башлап җибәрә. Аннан үзгәртеп кору чорының иҗтимагый-сәяси һәм милли проблемалар белән кызыксына, ә соңгы елларда аның күп кенә романнары барлыкка килә. 1990 нчы елларда ул, Кызыл Ай җәмгыятен оештырып, дистәдән артык ел буена аның президенты булып эшләп килә.
Мәдинә Габделхак кызы Маликова 1935 нче елның 5 августында Татарстанның Сарман районы Мортыштамак авылында колхозчы гаиләсендә туган. Үз авылларында җидееллык мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1949-1954 нче елларда – Минзәлә педагогия училищесында, аннары Казан педагогия институтында укый. Институтның тарих-филология факультетын кызыл диплом белән тәмамлап, 1959-1964 нче елларда "Чаян" журналында корректор, 1964 нче елдан "Азат хатын" журналында әдәби хезмәткәр, ә 1978 нче елдан 1987 нче елга кадәр журналның җаваплы сәркатибы булып эшли. 1989 нчы елда ул Татарстан Язучылар берлегенең рәис урынбасары итеп сайлана. 1993 нче елдан – Бөтентатар Кызыл Ай җәмгыятенең президенты.
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:c5411724-8c30-40bd-a8f8-ab79be14fcd0> | CC-MAIN-2021-10 | http://belem.ru/node/3315 | 2021-02-25T20:30:01Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-10/segments/1614178351454.16/warc/CC-MAIN-20210225182552-20210225212552-00563.warc.gz | tat | 0.999998 | Cyrl | 18 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999984502792358} | belem.ru |
|Геннадий Воробьёв
|Туган
|13 август 1918[1]
|Үлгән
|28 август 1939[2] (21 яшь)
|Ватандашлыгы
|СССР
|Һөнәре
|композитор
Биографиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Музыкаль гаиләдә тәрбияләнеп, Геннадий башта музыка мәктәбенә, ә шуннан соң гына — гомуми белем бирү мәктәбенә укырга керә. Сигез яшендә фортепиано өчен «Чуаш мелодиясен» иҗат итә, ул безнең көннәргә кадәр сакланып калган.
1935 елда Чуаш музыка техникумын тәмамлаган (композитор, В. М. Кривоносов классы һәм пианист, И. В. Люблин классы).
1939 елда Мәскәү консерваториясен тәмамлый, анда Г. И. Литинскийда һәм Н. Я. Мясковскийда укый. Аның тәүге фортепьян әсәрләре — «Карусель» һәм «Балалар сюитасы» (1934-1935) музыка техникумында укыган чорда языла[5].
Консерваториядә уҡыган тәүге ике елында Воробьёв фортепиано өчен соната, скрипка һәм фортепиано өчен сонатина, чуаш халык җырлары эшкәртмәләрен һәм А. С. Пушкинның чуаш теленә тәрҗемә ителгән шигырьләренә романслар яза. Кыска иҗади эшчәнлеге чорында, Г. В. Воробьёв 70ләп әсәр иҗат итә: камера-инструменталь һәм оркестр әсәрләре, хор җырлары һәм романслар, чуаш халыҡ җырларын эшкәртү, шулай уҡ фортепиано өчен әсәрләр, халык музыка кораллары оркестры, тынлы оркестр, скрипка, балалайка һәм дүрт өлөшле симфония өчен эшли (аны Г. В. Воробьёв үлгәннән соң композитор Н. И. Пейко тәмамлый.
1939 елның 28 августында Чабаксарда вафат була[4]. Воробьевның иҗаты чуаш музыкасының алдагы үсешенә зур йогынты ясый.
«Чуаш Республикасының дәүләт матбугат архивы» Россия дәүләт учреждениесе фондында Г. В. Воробьевның нота басмалары һәм аның турындагы әдәбият саклана[5].
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- В. Ходяшев. Геннадий Воробьев : краткий очерк жизни и творчества. — Чебоксары : Чуваш. кн. изд-во, 1968.
- Л. И. Бушуева, Ю. А. Илюхин. «Чăваш Енĕн композиторĕсем», Чебоксар, 2014. | <urn:uuid:e7333b2a-8405-44ca-873c-2db58c37c51f> | CC-MAIN-2024-10 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%B9_%D0%92%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B1%D1%8C%D1%91%D0%B2 | 2024-02-21T08:39:44Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2024-10/segments/1707947473401.5/warc/CC-MAIN-20240221070402-20240221100402-00860.warc.gz | tat | 0.999186 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9991857409477234} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Биредә Россия Федерациясенең милли республикалары, автономияле округлары мәгариф оешмаларында (мәктәп, училище, көллият, югары ук йортлары) туган телләре башка булган укучыларга рус телен укытучы мөгаллимнәр катнаша.
Бәйге "Рус теле (2006-2010)" федераль максатчан программа кысаларында Мәгариф буенча Федераль агентлык һәм М.В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты тарафыннан уздырыла.
Конкурс ике турда узачак. Беренче тур 26 нче февральдә тәмамлана. Икенче тур 8 мартта старт алачак. Беренче тур нәтиҗәләре http://konkurs.cie.ru сайтында эленәчәк.
Беренче турда катнашу өчен анкета тутыру һәм тәкъдим ителгән сорауларга җавап бирү сорала. Тулырак мәгълүмат беркетелгән файлда.
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:02d627bb-a0d9-4a4b-8597-acf861656f1e> | CC-MAIN-2019-30 | http://belem.ru/node/2368 | 2019-07-23T17:01:13Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-30/segments/1563195529480.89/warc/CC-MAIN-20190723151547-20190723173547-00050.warc.gz | tat | 0.999982 | Cyrl | 5 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999817609786987} | belem.ru |
Мәскәү дәүләт төзелеш университеты
Мәскәү Дәүләт Төзелеш Университеты (Милли тикшерү университеты) (1993 елга кадәр В. В. Куйбышев исемендәге Мәскәү Инженер-төзелеш Институты) — Русия территориясеннән иң зур техник университетларның берсе, төзелеш буенча Рәсәйнең югары уку йортлары ассоциациясенең тармак университеты.
Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Кенәз Дмитрий Ухтомский 1749 елда Русиядә беренче архитектура-төзелеш мәктәбен ача. Бу мәктәптә Матвей Казаков, Иван Старов, Александр Кокорин укыйлар. 1804 елда Кремль укуханәсе төзелә. Алда ул Мәскәү Сарай архитектура укуханәсе булып китә.
1897 инженер М. К. Приоров Мәскәүдә төзелеш курслары ача.
1902 елда архитектор И. А. Фомин беренче хатын-кыз өчен төзелеш курсларын оештыра.
1905 елда Н. В. Марковников беренче хатын-кыз өчен техник һәм төзелеш курсларын ача.
1909 елда Фомин һәм Морковников курслары берләшә. Алар нигезендә 1916 елда хатын-кыз өчен Политехник институт ачыла.
1907 елда шулай ук төзелеш Урта укуханәсе ачыла. Анда дүрт бүлек була: архитектура-төзелеш, гидротехник, мәдәният-техник, юллар төзү.
1919 елда төзелеш Урта укуханәсе Беренче Мәскәү төзелеш техникумына үзгәртелә. 1920 елда техникум ВТУЗ статусы ала.
1918 елда Мәскәү Югары Техник укуханәсе составында төзелеш факультеты ачыла.
1921 елда Мәскәү Инженер-төзелеш Институты ачыла. Аның беренче директоры Шишкин Захар Нестерович була.
2010 елдан университет милли тикшеренү университеты статусын конкурс аша алды.
2011 елда МДТУ составына Мәскәү дәүләт торак-комуналь хуҗалыгы академиясе керә.
Галерея[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Танылган укучы һәм студентлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Әбелев, Марк Юрьевич
- Андрианов, Сергей Николаевич
- Гуревич, Александр Витальевич
- Габасов Радик Фатик улы, техник фәннәр докторы, Мәскәү дәүләт төзелеш университеты Төзелеш механика кафедрасы профессоры [1].
- Владимир Высоцкий
- Дыховичный, Нина Абрамова
- Жандаев, Ильдар Вильгельмович
- Ильичев, Вячеслав Александрович
- Кирсанов, Николая Михайлович
- Лапидус, Азарий Абрамович
- Мельников, Александр Григорьевич - техник фәннәр докторы.
- Петров, Владилен Василий Улы
- Резник, Семен Ефимович
- Росляк, Юрий Витальевич
- Северн, Юрий Константинович
- Соболев, Валентин Алексеевич
- Соколовский, Вадим Василий Улы
- Хаджибаев, Сергей Павлович
- Хорошавин, Анатолий Иванович
- Иповский, Илья Лазаревич
- Чувахина, Дмитрий Степанович
- Якубович Леонид Аркадьевич
- Самедов Фәрхәд Астан улы | <urn:uuid:d2304a97-7688-421c-a3d6-5551ad109933> | CC-MAIN-2019-43 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D3%99%D1%81%D0%BA%D3%99%D2%AF_%D0%B4%D3%99%D2%AF%D0%BB%D3%99%D1%82_%D1%82%D3%A9%D0%B7%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%88_%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D1%8B | 2019-10-20T06:11:53Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-43/segments/1570986703625.46/warc/CC-MAIN-20191020053545-20191020081045-00286.warc.gz | tat | 0.998419 | Cyrl | 9 | {"tat_Cyrl_score": 0.9984189867973328} | tt.wikipedia.org |
Хлорохин
Хлорохин (нивахин, авлоклор) һәм гидроксихлорохин (плаквенил) — малярия һәм кайбер ревматологик какшауларны кисәтү һәм дәвалау өчен кулланылган хинолонның антималярия препаратлары (мәсәлән, ревматоидлы артрит, ювениль идиопатияле артрит, системалы кызыл төче). Хлорохин шулай ук саркоидозда кальций алмашы патологиясен төзәтү өчен кулланыла. Антималярия препаратлары организмнан бик әкрен чыгарыла һәм меланотроп матдәләр булып, күзнең меланинга бай төзелешләрендә туплана мәсәлән, челтәркатлау һәм хориоидеяның тутлы эпителие.
1. Хлорохинның челтәркатлауга карата агулыгы гомуми кумулятив дозага бәйле. Гадәти көндәлек доза - 250 мг тәшкил итә; 100 г-тан ким кумулятив доза яки 1 елдан азрак дәвалау челтәркатлауның зарарлануына сирәк китерә. Токсик йогынты куркынычлыгы кумулятив 300 г-нан артык доза белән кискен арта (ягъни 3 ел эчендә 250 мг /тәү). 1000 г-тан артык кумулятив доза алгач та, челтәркатлауның агулы зарарлануы булмаган авырулар турында хәбәрләр бар. Хлорохин куллануын башка препаратлар нәтиҗәсез булган очракларда гына чикләргә киңәш ителә.
2. Гидроксихлорохин хлорохинга караганда күпкә куркынычсыз. Көндәлек доза 400 мг-нан артмаса, ретинотоксиклык куркынычы аз, шуңа табиблар, мөмкин булганда, хлорохин урынына гидроксихлорохин билгеләргә тиеш. Токсик зарарлану куркынычлыгы көндәлек доза 6,5 мг/кг күбрәк булса һәм 5 елдан артык кулланылса арта, тик бу очракта ул югары түгел.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- chloroquine
- Warhurst D. C., Jonathan C P Steele, Adagu I. S. et al. Hydroxychloroquine is much less active than chloroquine against chloroquine-resistant Plasmodium falciparum, in agreement with its physicochemical properties. // J. Antimicrob. Chemother.
- Gerber J. P. Chloroquine and hydroxychloroquine binding to melanin: Some possible consequences for pathologies // Toxicology reports
- RxNorm
- chloroquine
- Rosenthal P. J. Synthesis and evaluation of new antimalarial analogues of quinoline alkaloids derived from Cinchona ledgeriana Moens ex Trimen. // Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters
- NDF-RT
- Phansalkar S., Desai A. A., Bell D. S. et al. High-priority drug-drug interactions for use in electronic health records // J. Am. Med. Inform. Assoc.
- Phansalkar S., Desai A. A., Bell D. S. et al. High-priority drug-drug interactions for use in electronic health records // J. Am. Med. Inform. Assoc.
- IUPHAR/BPS Guide to PHARMACOLOGY
- LiverTox
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Джек Кански. Клиник офтальмология. Системалаштырылган караш. / редакторлар: Еричева В.П.. — 2009. — Б. 944. — ISBN 83-7609-034-8. | <urn:uuid:766b801f-4dc7-4255-b9ff-46a4f636ab9f> | CC-MAIN-2022-21 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D0%BE%D1%85%D0%B8%D0%BD | 2022-05-16T09:34:49Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-21/segments/1652662510097.3/warc/CC-MAIN-20220516073101-20220516103101-00772.warc.gz | tat | 0.990482 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9904824495315552} | tt.wikipedia.org |
|S||16|
|32,066|
|[Ne]3s23p4|
|Күкерт|
Күкерт – Менделеевның периодик таблицасының 6нчы төркемендә, 16нчы санында урнашкан химик элемент. Аның атом массасы 32,064. Күкерт сары ватылучан матдә.
Тарихи белешмә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күкертне бик борынгы вакытлардан бирле белгәннәр. Каһиннәр аны дини чараларда "изге тарту"га кертеп кулланганнар. Күкертне билгеле "грек уты"на да кушканнар.
Табигатьтә таралышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күкерт кушылмаларда еш очрый. Аның мөһим кушылмалары: FeS2 (тимер колчеданы, яки пирит), ZnS, PbS, HgS (гипс) һ.б.
Физик һәм химик үзлекләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күкертнең эрүе 112-119,3 °С та (чисталыгы буенча) күзәтелә. Җылылык арткан саен, 155 °С ка кадәр күкертнең үзлелеге кими, 155-187 °С вакытта үзлелек меңнәрчә тапкыр арта. 187 °С вакытта аның үзлелеге 90 н*сек/м2 була (каты матдәләрнеке кебек үк диярлек). 187 °С тан соң җылылык арту белән үзлелек яңадан кими, һәм сыеклык хәрәкәтләнүчәнгә әверелә. 300 °С та күкерт агучан халәткә күчә, ә 444,6 °С та кайнарга тотына. Күкерт электр тогын бөтенләй үткәрми, ышкылганда тискәре корылма белән корыла. Күкерт шулай ук җылылыкны да начар үткәрә.
Селтеләр белән тәэсирләшүе нәтиҗәсендә, сульфидлар һәм сульфитлар барлыкка килә.
Кулланылышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күкертнең төп кулланучысы булып химия сәнәгате тора. Табылган күкертнең яртысы тирәсе күкерт кислотасын җитештерүгә китә.
Авыл хуҗалыгында күкертле ашламалар кулланалар. Үсемлекләрнең күкерткә мохтаҗлыгы, фосфорга караганда бераз гына әзрәк. | <urn:uuid:eebe7851-b036-4b9e-8448-527cef45b5a1> | CC-MAIN-2022-49 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D2%AF%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%82 | 2022-12-09T10:32:05Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-49/segments/1669446711394.73/warc/CC-MAIN-20221209080025-20221209110025-00420.warc.gz | tat | 0.999949 | Cyrl | 4 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999488592147827} | tt.wikipedia.org |
Трихомоноз
|Бу мәкалә авторлык хокукларын бозу очрагы була ала, әмма чыганак күрсәтелмәгәндә бу мәсьәлә ап-ачык билгеләнә алмый.
Трихомоноз — шулай ук җенси юл белән күчә торган йогышлы авыру. Венерик авырулар арасында ул иң күп таралган. Америка галимнәре мәгълүматлары буенча. Җир шарында трихомоноз белән ел саен 170 млн га якын кеше: ир-атлар һәм хатын-кызлар авырый. Балаларда бу авыру сирәк очрый. Трихомоноз нәсел калдыруга сәләтсез булуга, йөклелекнең төрле тайпылышларына, бу авыру белән авыручы бала тууга, баланың үлеменә яки аның акыл зәгыйфьлегенә китерергә мөмкин. Сидек-җенес органнары трихомонозын трихомонада китереп чыгара. Хәзерге вакытта трихомонаданың 50 ләп төре билгеле. Ләкин кешедә аның 3 төре: авыз куышлыгы трихомонадасы, эчәклек трихомонадасы һәм урогениталь трихомонада очрый.
Трихомонада — бер күзәнәкле, хәрәкәтчән организм, камчылылар классына керә, һәм ул эволюция барышында кешенең җенес һәм сидек бүлеп чыгару системасында яшәргә һәм үрчүгә җайлашкан. Трихомоноз авыру кешеләрдән йога. Шулай ук трихомонадалар урын-җирдә һәм киемдә — 24 сәгать, спермада — 6 сәгать, сидектә — 3 сәгать, ә унитаз утыргычларында 1 сәгатькә кадәр яшәргә сәләтле. Авыру йоктырганнан соң инкубацион период уртача 5—15 көн дәвам итә. Авыру кискенләшкәндә ялкынсыну процессы көчле була, һәм ул күп булып эрен бүленеп чыгу, тышкы җенес органнары кычыту, әчетү белән характерлана. Шулай ук сидек бүленеп чыкканда да кискен авырту сизелә. Күпмедер вакыт үткәч, бу билгеләр кими, һәм ул хроник трихомонозга әйләнә. Күп очракта трихомоноз трихомонада бактерияләреннән генә булмыйча, аның җирлегендә хламидий, гонококк, стафилококклар да үрчеп, бу авыру тагын да катлауланырга мөмкин. Бу очракта авыруны дәвалау катлаулана һәм озак вакытлар таләп итә. Дәвалау курсы төгәлләнгәннән соң да, авырган кеше 2—3 ай табиблар күзәтүе астында булырга тиеш. | <urn:uuid:5f9a8d00-ca79-4929-925b-800bba222f6b> | CC-MAIN-2019-43 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B8%D1%85%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%B7 | 2019-10-22T03:40:54Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-43/segments/1570987798619.84/warc/CC-MAIN-20191022030805-20191022054305-00370.warc.gz | tat | 0.99999 | Cyrl | 4 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999895095825195} | tt.wikipedia.org |
- РУС
- ТАТ
1945 елның августында СССР ФАнең Казан филиалы составында оештырыла (1963 елдан СССР ФА, 1973 елдан СССР ФА Казан филиалы, 1990 елдан СССР ФА КГҮ, 1991 елдан РФА КГҮ составында), 1984 елдан Е.К.Завойский исемендә. Институтның беренче директоры итеп СССР ФАнең мөхбир әгъзасы Н.Г.Чеботарёв билгеләнә.
Башта институт СССР ФА Казан филиалы бинасында (Лобачевский урамы) урнаша, 1971 елдан институтның төп өлеше аерым бинага (Себер тракты урамы) урнаштырыла.
Институт составында 4 сектор — математика (сектор мөдире Н.Г.Чеботарёв), астрономия һәм геофизика (А.Д.Дубяго), физика (Е.К.Завойский), механика (Х.М.Мөштәри) секторлары оештырыла. 1951 елда астрономия һәм геофизика секторы ябыла.
КФТИдагы физика тикшеренүләренең уңышлы үсешенә Казан университетында Е.К.Завойский тарафыннан электрон парамагнит резонансы (ЭПР) күренешенең ачылуы (1944) зур этәргеч бирә. Галим 1947 елның көзенә кадәр КФТИның физика секторы белән җитәкчелек итә, эшчәнлекнең төп юнәлеше сыйфатында куе тирәлекләрне радиоспектроскопия алымнары белән өйрәнүне билгели.
Радиоспектроскопия өлкәсендә КФТИ галимнәре тарафыннан ирекле радикалларда ЭПР күренеше ачыла (Б.М.Козырев, С.Г.Салихов, 1947), ЭПР спектрларында үтә нечкә тәэсир итешүләр барлыгы ачыклана (С.А.Альтшулер, Б.М.Козырев, С.Г.Салихов, 1948), 57Fe изотобы төшенең спины билгеләнә (Б.М.Козырев, Н.С.Гарифьянов, М.М.Зарипов, 1957).
1960 еллар башында, институт хезмәткәрләре У.Х.Копвиллем һәм В.Р.Нагибаров яктылык кайтавазы күренешен фаразлаганнан соң, КФТИда оптик когерент күренешләр һәм квант акустикасы өлкәсендә тикшеренүләр уңышлы җәелдерелә. 1970 елда А.Р.Кессель һәм И.А.Сафин полярлашкан кайтаваз күренешен ачалар. Башка казанышлар арасында — күпканаллы фотон кайтавазы сигналларын алу һәм антиферромагнетикларда гаять көчле магнитик акустика эффектын ачу һәм теоретик тасвирлау.
Фәнни-тикшеренү институтының мөһим юнәлеше булып ярымүткәргечләрнең ионлы һәм лазерлы модификацияләренә таянып, микроэлектрониканың физик нигезләрен эшләү тора. И.Б.Хәйбуллин, Е.И.Штырков, М.М.Зарипов, М.Ф.Галәветдинов һәм Р.М.Баязитов тарафыннан тәртибе үзгәргән ярымүткәргечләрнең импульслы рекристаллашуы күренеше ачыла (1973), бу күренеш лазер нурында чыныктыру буларак танылу ала. Ярымүткәргечләр өслегендә яңа фазаларның субмикронлы элпәләрен ион нурланышлы синтезлау алымнары үстерелә, ярымүткәргечләрдә электрик актив катнашмалар иң югары концентрациядә булган катламнар ясауның яңа ион импульслы алымнары, шулай ук адгезияне ионлы-индукцияле күтәрүнең һәм оптик материаллар модификацияләүнең яңа юллары эшләнә.
1950 еллардан башлап күзәнәкле тирәлектә сыеклыкларны фильтрлау теориясе матем. секторының фәнни юнәлешенә әверелә. Басым куучы һәм нефть чыгаручы скважиналар эшләгән вакытта нефть бирүчән контурны билгеләүнең аналитик һәм санлы алымнары эшләнә.
Механика өлкәсендә сүрүләрнең нәсызыкча теориясе буенча фәнни юнәлеш билгеләнә (Х.М.Мөштәри). Эластик һәм эластик-пластик сүрүләр деформациясен тикшерүнең югары нәтиҗәле санлы һәм вариатив алымнары эшләнә, мондый сүрүләрнең тотрыклылыгы буенча күп кенә мәсьәләләр хәл ителә. 1970 елларда аэрогидроэластиклык буенча фәнни юнәлеш формалаша (М.А.Илһамов). Конструкцияләрдәге юка стеналы элементларның сыеклык, газ, эластик тутыргыч белән үзара тәэсиренең нәсызыкча теориясе үстерелә. Тикшеренү нәтиҗәләре нефть чыгару сәнәгатендә, авиация, ракета һәм суднолар төзелешендә, химия сәнәгате машиналары төзүдә, каты ягулыклы двигательләр, торба үткәргеч һәм парашют системаларын проектлаштыруда кулланыла.
Эшләү дәверендә институтның структурасы шактый үзгәрешләр кичерә. Төрле чорларда аның составына төрдәш тематикалы лабораторияләрне берләштергән фәнни лабораторияләр һәм бүлекләр керә. 1989 елда җылылык энергетикасы бүлеге төзелә (җитәкчесе В.Е.Алемасов), 1991 елда аның нигезендә СССР ФА КГҮнең институт хокукындагы Энергетика бүлеге оештырыла, ә КФТИның фильтрлаштыру процессларын математик модельләү, тоташ тирәлекләр механикасы, сүрүләр механикасы бүлекләре һәм технологик процессларны модельләү лабораториясе нигезендә СССР ФА КГҮнең Механика һәм машиналар төзелеше институты төзелә (1991).
КФТИда 3 бүлек: молекуляр фотохимия, физика һәм өслекләр химиясе лабораторияләре кергән химик физика бүлеге; материалларга радиацион тәэсирләр бүлеге — аңа радиацион физика, интенсив радиацион тәэсирләр, радиацион химия һәм радиобиология лабораторияләре керә; медицина физикасы бүлеге — аңа медицина физикасы алымнары, биофизика лабораторияләре керә. Лабораторияләр: магнитик акустика, диэлектриклар радиоспектроскопиясе, молекуляр радиоспектроскопия, нәсызыкча оптика, перспектив материаллар физикасы, физик-механик процессларны һәм системаларны модельләштерү.
1946 елда — китапханә, 1955 елда — математика секторы каршында хисаплау бюросы, 1960 елда — газ сыеклагычларын карап тоту төркеме, 1962 елда эксперименталь остаханә, 1970 елда — монокристаллар үстерү төркеме, 1997 елда телекоммуникацион технологияләр бүлеге оештырыла.
Матдәнең куерган халәтен өйрәнү өчен радиоспектроскопия алымнарын куллану тикшеренүләрнең төп юнәлешләреннән берсе булып кала. КФТИда магнит резонансының заманча алымнарын кулланып табылган иң әһәмиятле ачышлар арасында — дөньяда беренче булып магнитлы сыек кристаллар синтезлау һәм тикшерү, үтә үткәргечләрдә электрон спин резонансын һәм үткәрүчәнлек электроннарында спин кайтавазын күзәтү. Гадәти һәм югары температуралы үтә үткәрүчәнлек өлкәсендәге казанышлар, шул исәптән YBa2Cu3O7 нигезендә югары температуралы үтә үткәргечләрнең гетерогенлыгын ачыклау, критик халәтне тикшерү өчен хәрәкәтчән спин зонды алымын кулланылышка кертү, критик темп-ра белән халәтләр тыгызлыгының универсаль бәйләнешен билгеләү, күп катламлы үтә үткәргеч-ферромагнетик гетероструктураларын тикшерү дөньякүләм танылу ала. 1998 елдан башлап институтта химик һәм фотохимик процессларда магнит һәм спин эффектларын теоретик яктан тикшерүләр үсеш ала. К.М.Салихов реакцион фотосинтетик үзәк ЭПРының вакытка бәйле спектрларының аномаль үзлекләрен теоретик яктан фаразлый (квантлар тибеше, «псевдокайтаваз», спин кайтавазы сигналлары фазасының аномальлеге).
КФТИда тикшеренүләрнең яңа юнәлешләре уңышлы үсеш алган: ЭПРны оптик детекторлау, югары ешлыклы ЭПР-спектроскопия, тиз узучан процессларны тикшерергә мөмкинлек бирә торган вакытка бәйле ЭПР алымнар, ТМР- һәм ЭПР-томография, тиз узучан процессларны өйрәнү өчен фемтосекундлы лазер спектроскопиясе; каты җисемнәрнең өслекләрен тикшерү өчен сканирлаучы (төшереп алучы) туннельле, атом-көч һәм магнит микроскопиясе; конструкцияләрдәге көч куелу системаларын ныклыкка сынауны һәм нефть катламнарын фильтрлау динамикасын компьютерда модельләштерү алымнары, яңа физик принципларга нигезләнгән яңа буын мед. приборларын эшләү. Магнит резонансы методлары буенча югары квалификацияле белгечләр әзерләү өчен, КФТИ каршында институтның лабораторияләре базасында Радиоспектроскопия үзәге оештырылган (1992).
Институтта эшләнгән гамәли эшләр арасында магнит резонанслы ТМР-0.02-КФТИ һәм ТМР-0.06-КФТИ томографлары бар; алар ТРның үзәк район хастаханәләрен һәм эре диагностик үзәкләрен чагыштырмача арзанлы диагностика аппаратлары белән тәэмин итә ала.
Институт РФАнең фәнни оешмалары, Казан, Мәскәү, Новосибирск университетлары, тармак институтлары, ГФР, Италия, Польша, Швейцария һ.б. илләрнең фәнни оешмалары белән тыгыз фәнни бәйләнештә тора. 1994 тә Казанда ЭПР ачылуның 50 еллыгына багышланган халыкара 27 нче «Аmpere» конгрессы үткәрелү — Казан галимнәренең магнит резонансы өлкәсендәге казанышларының киң танылуына ачык дәлил. Конгресс эшендә БДБ һәм ерак чит илләрнең 500 ләп галиме катнаша. 1969–1990 да КФТИ «Сүрүләр теориясе һәм тоташ тирәлекләр механикасы буенча семинар эшләре» («Труды семинара по истории оболочек и механике сплошных сред») басмасын чыгарып килә.
1990 елда «Springer Wien New York» нәшрияты белән берлектә институт, магнит резонансының физикада, химия, биология, медицинада һ.б. кулланылышына багышлап, халыкара фәнни «Applied magnetic resonance» ж-лын нәшер итә.
2001 елдан башлап, институт «Казанский физико-технический институт имени Е.К.Завойского» дигән еллык басмасын чыгара.
КФТИ тәкъдиме белән Завойский Е.К. исемендәге халыкара бүләк булдырылган, ул, 1991 елдан башлап, ел саен магнит резонансы өлкәсендәге тикшеренүләре өчен әйдәп баручы чит ил һәм Россия галимнәренә тапшырыла.
Институтта төрле елларда эшләп, КФТИда физик тикшеренүләрне үстерүгә зур өлеш керткән атаклы галимнәр: С.А.Альтшулер, Р.З.Бариев, Б.М.Козырев, Н.С.Гарифьянов, У.Х.Копвиллем, В.Р.Нагибаров, А.И.Ривкинд, И.А.Сафин, Э.Х.Харахашьян.
Институтның директорлары: Н.Г.Чеботарев (1945–1946), Х.М.Мөштәри (1946–1972), М.М.Зарипов (1972–1988), К.М.Салихов (1988–2015), А.А.Калачев (2015 елдан).
Автор – В.Ф.Тарасов
Вы используете устаревшую версию браузера.
Для корректного отображения сайта обновите браузер. | <urn:uuid:0b1d5af7-69a0-44bf-a2ba-cc7cb9c1aa6f> | CC-MAIN-2024-10 | https://tatarica.org/tat/razdely/nauka/nauchnye-uchrezhdeniya/kazanskij-fiziko-tekhnicheskij-institut-kfti-imeni-ekzavojskogo | 2024-03-03T12:35:24Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2024-10/segments/1707947476374.40/warc/CC-MAIN-20240303111005-20240303141005-00506.warc.gz | tat | 0.999105 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9991048574447632} | tatarica.org |
Конференцияне уздыручы ─ Г.Тукай исемендәге Татаристика һәм тюркология югары мәктәбенең Татар теле белеме кафедрасы. Әлеге чара татар теле белемен өйрәнүгә зур хезмәт куйган галимнәрнең эшчәнлегенә багышланган иде. Конференция кысаларнда Әдхәм Тенишев, Фирдәвес Гәрипова, Гыймад Ногайбәк һ.б. хезмәтләрен барлап, аларга бәя биреп үтелде. Филология институтының студент, магистр, аспирант, галимнәре генә түгел, мәктәп укучылары һәм башка институт студентлары да чыгыш ясадылар.
Конференциядә катнашырга КФУның Тарих институты студенты да килгән иде. 3нче курста белем алучы Вәлиева Гөлнурның фәнни эзләнүләре кыпчак телләрен өйрәнү белән бәйле икән. Конференциядә ясаган чыгышында ул Мөхәммәт Гәрәйнең 15нче гасырга караган язмаларының лексикасы бүгенге төрки телләрдә дә сакланып калганлыгын раслады. Гөлнурдан конференция турында фикерен сорадык.
─ Бүгенге конференциядә чыгыш ясау минем өчен беренче тәҗрибә. Киләчәктә фәнни эшчәнлегемә ныклы нигез булыр дип ышанам. Кызганыч, филология фәне актуальлеген югалтты, дигән сүзләр йөри җәмгыятьтә. Болар белән һич тә килешмим. Кеше үз телен өйрәнергә тиеш бит инде. Һәм ул аны белергә тели икән, димәк, тарихы белән дә кызыксынырга тиеш. Шуңа да бүгенге кебек чаралар тел белән бәйле юнәлештә укыган стунтлар игътибарында гына булырга тиеш түгел. Һәм мондый филологик конференцияләр телне өйрәнүгә ярдәм генә итә.
"Евразия гуманитар фәннәре контекстында татар теле белеме" конференциясе быел беренче тапкыр уздырылды. "Киләчәктә әлеге чараның традиция булып китүенә ышанабыз",- дип уртаклашты Татар теле белеме кафедрасы мөдире, профессор Галиуллина Гөлшат Рәис кызы.
Эльвира Зиннәтуллина | <urn:uuid:c7373560-2e7b-47ae-bffa-3fbf3a73a54f> | CC-MAIN-2021-04 | https://darelfonyn.kpfu.ru/bez-zebezne-barlygybyzny-belerg-tiesh/ | 2021-01-17T17:05:40Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-04/segments/1610703513062.16/warc/CC-MAIN-20210117143625-20210117173625-00775.warc.gz | tat | 0.999963 | Cyrl | 17 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999632835388184} | darelfonyn.kpfu.ru |
- РУС
- ТАТ
Педагог, дипломат
1888 елның 6 декабре, Сембер губернасы, Буа өязе Кече Салтык авылы – 1929 елның 18 июле, Согуд Гарәбстаны, Хиҗаз провинциясе.
Чыгышы белән крәстиян гаиләсеннән.
Казандагы «Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә (1912 елга кадәр), Каһирә университетында (1912–1914) укый, Шәрык хезмәт ияләренең коммунистик университетын тәмамлый (1926, Мәскәү).
1914–1916 елларда Казан һәм Оренбург мөселман уку йортларында гарәп теле укыта. 1916–1917 елларда Россия армиясендә: Румын фронтының 240 нчы запас пехота полкында хезмәт итә.
1917–1918 елларда Эшче, крәстиян һәм кызылармияче депутатларның Тәтеш шәһәр советы башкарма комитеты әгъзасы. 1919–1922 елларда Кызыл Армиядә: Казанда сәяси курслар башлыгы һәм укытучысы. 1923 елда Казанда И.Гаспринский исемендәге гомуми белем бирү мәктәбе мөдире.
1926 елдан СССРның Согуд Гарәбстанындагы вәкаләтле вәкиллеге хезмәткәре.
Вы используете устаревшую версию браузера.
Для корректного отображения сайта обновите браузер. | <urn:uuid:3be3c4e0-ebf5-42af-b6e7-7a98d90f8cd1> | CC-MAIN-2022-49 | https://tatarica.org/tat/razdely/obrazovanie/personalii/bikkenin-hikmet-miftahovich | 2022-12-04T11:46:20Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-49/segments/1669446710972.37/warc/CC-MAIN-20221204104311-20221204134311-00419.warc.gz | tat | 0.999847 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998472929000854} | tatarica.org |
- РУС
- ТАТ
Ике өйле үсемлек. Ата җенесе — баса киндер, ана җенесе ана киндер була.
Сабагы 0,5–4 м биеклектә. Яфраклары калаксыман. Баса киндернең чәчәк оешмасы — себеркәчле, ана киндернең башлы була.
Җимеше — бер орлыклы чикләвек. Яктылык, җылылык һәм дым яратучан культура. Ашламага, бигрәк тә органик ашламаларга таләпчән. Киндер өчен иң яхшы туфраклар — кара туфрак һәм киптерелгән торфлык.
Киндернең ватаны — Үзәк Азия, анда ул безнең эрага кадәр беренче меңьеллыктан үстерелә, шулай ук чыгышы белән Һималайдан булуы мөмкин. ТРда 2 төре очрый: чүп үлән киндер (G. ruderalis) — чәчүлекләрдәге чүп үлән, һәм чәчүле киндер (G. sativa) — май һәм җеп алу өчен үстерелә. 1970 еллардан киндер чәчү туктатыла.
Дару үләне. Чәчәкләре һәм яфракларыннан ясалган төнәтмә тынычландыру, авыртуны басу чарасы буларак кулланыла.
Наркотик матдәләр җитештерү өчен чимал.
Чәчүле киндернең матур ачык яшел төсле бакча формасын декоратив үсемлек буларак үстерәләр.
Чәчүле киндер
Вы используете устаревшую версию браузера.
Для корректного отображения сайта обновите браузер. | <urn:uuid:cb0483c2-85eb-4e06-9c82-e652e27c086e> | CC-MAIN-2022-27 | https://tatarica.org/tat/razdely/priroda/rastitelnost/kinder | 2022-07-04T13:06:53Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-27/segments/1656104375714.75/warc/CC-MAIN-20220704111005-20220704141005-00550.warc.gz | tat | 0.999959 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999587535858154} | tatarica.org |
|Эклампсия|
|Саклык белгечлеге||акушерство[d]|
|Дәвалануда кулланыла торган дару||нитроглицерин[d][1]|
|ICD-9-CM||642.64[2]|
|NCI Thesaurus идентификаторы||C87167[3]|
|Эклампсия Викиҗыентыкта|
Эклампсия — йөклелекнең соңгы чорында була торган токсикозның авыр формасы. Нефропатия (бөердә була торган кайбер авыруларның гомуми аталышы) белән авырганда (сирәк очракларда—авырмаганда да), кискен диффузлы гломерулонефрит, шулай ук хроник гломерулонефрит авыруының активлашу чорында күзәтелә. Эклампсия авыруының го муми барышы һәм тәмамлануы ми тартмасындагы басым күтәрелү, ми тукымаларының шешенүе, баш миендәге вак артерияләрнең, артериолаларның һәм капиллярларның спазматик рәвештә тараюыннан чыгып билгеләнә. Гадәттә эклампсиянең башланып китүе шешенүләр сизелерлек дәрәҗәгә җитеп, кан басымының күтәрелгән вакытына туры килә. Өянәкне артык тозлы ризыклар ашау һәм сыеклыкны артык күп эчү дә башлап җибәрергә мөмкин.
Хәлсезлек, йокыга тарту еш кына эклампсиянең беренче билгеләре булып тора. Бераздан бик көчле баш авырту, косасы килү, кыска вакыт эчендә күз күреме начарлану, сөйләшеп булмау, аң томалану, артериаль кан басымының бик тиз арада югары күрсәткечләргә күтәрелүе, вакытлы һәм алышынучан паралич барлыкка килү бу куркыныч авыру килеп чыгуын күрсәтә. Көзән җыеру бик каты итеп кычкыргач, йә бик тирән итеп сулаганнан соң башланып китәргә мөмкин. Ул тоник тартылышлардан башланып, 0,5-1,5 минуттан клоник көзән җыеруга әйләнә. Авыруның йөзе күгәреп чыга, муендагы веналар кабара, күзләр читкә кыйшая, йә югарыга таба акайган хәлдә карап кала, яктылыкка реакция ясамыйлар, күз алмалары каты хәлдә була, телләр читкә чыгарылып тешләнергә мөмкин, авыздан күбек чыга.
Пульс киеренке, артериаль кан басымы югары, өянәкләр еш кабатланып торса, температура да күтәрелә. Сирәк кенә ирексез дефекация (эчәклектән рефлектор рәвештә тизәк чыгу) һәм ирексез сию күзәтелә.
Гадәттә, бөер эклампсиясе өянәге берничә минут дәвам итә, сирәк кенә бер-бер артлы 2-3 өянәк булып, ул озаккарак та сузылырга мөмкин. Өянәк беткәч, авыру бераз тынычлана, күпмедер вакыт миңгерәүләнгән хәлдә кала һәм бераздан аңына килә. Аңга килгәннән соң, кайвакыт амавроз (сукыраеп тору) һәм афазия (сөйләм бозылу) күзәтелә.
Болар эклампсия өянәгенең классик картинасы булып тора. Тик кайвакыт ул өянәкләр типик рәвештә булмый, вакытлыча, җиңелрәк узып китә торган формалары да очрый.
Бөер эклампсиясен эпилепсия авыруы вакытында була торган өянәк һәм көзән җыеру белән бутарга ярамый. Бу авыру вакытында шешенүләр һәм бөерләрдә була торган симптомнар күзәтелми, авыруның көзән җыеру өянәкләре озак еллар дәвам итә.
Бөер эклампсиясе, югарыда әйтелгәнчә, йөкле хатын-кызларда күзәтелә.
Бөер авырулары була торып та, табибка күренергә ашыкмаган, хатын-кызлар консультациясендә исәптә тормаган йөкле хатын-кызлар турында сүз бара нигездә. Сәламәт булу өчен мондый хатын-кызларга даими рәвештә табиблар күзәтүендә булырга кирәк. Бөер эклампсиясе өянәген булдырмас өчен, соңгы елларда төрле чаралар кулланыла. Авырлы хатын-кызларга баланы ясалма ысул белән таптыру тәкъдим ителә һәм кесарев кисеме кулланыла.
Өянәк барлыкка килсә, көзән җыеруны туктатыр өчен, хәзер үпкәләргә ясалма вентиляция ясау өчен махсус аппаратлар бар, кан тамырына 25 % лы магний сульфаты (20 мл) эремәсе кадыйлар. Бу препарат, авыруның хәленә, вакытның күпме узуына карап, берничә тапкыр кертелергә мөмкин. Шулай ук кан тамырына башка төр дарулар кертәләр.
Авыруларга тозсыз ашамлыклардан торган диета, бик авыр очракларда туклану өчен парентераль ысул (организмга туклыклы матдәләрне ашкайнату тракты аша түгел, әйтик, кан тамырлары аша кертү) кулланыла.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- NDF-RT
- Monarch Disease Ontology release 2018-06-29sonu
- Disease Ontology | <urn:uuid:50312cb8-d7bd-4800-af26-bdb397ae8746> | CC-MAIN-2023-06 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%BF%D1%81%D0%B8%D1%8F | 2023-02-02T19:31:18Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-06/segments/1674764500035.14/warc/CC-MAIN-20230202165041-20230202195041-00547.warc.gz | tat | 0.999973 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999732971191406} | tt.wikipedia.org |
Диләвер Девятов
|Диләвер Девятов|
|Туган||10 июнь 1944|
Ишбирде, Баймак районы, Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы, РСФСР, СССР
|Үлгән||12 июнь 2013 (69 яшь)|
Магнитогорск, Чиләбе өлкәсе, Россия
|Ватандашлыгы|| СССР|
Россия
|Әлма-матер||Магнитогорск дәүләт техника универститеты|
|Һөнәре||университет профессоры|
|Эш бирүче||Магнитогорск дәүләт техника универститеты|
|Гыйльми дәрәҗә:||техник фәннәр докторы[d]|
Девятов Диләвер Хәсән улы (10 июнь 1944 ел — 12 июнь 2013 ел) — ССРБ һәм Россия галим-металлург, техник фәннәр докторы, профессор.
Кара металлургия технологиясе процессларын оптимальләштерү һәм математик моделләштерү юнәлешенә караган белгечләрнең берсе. 200-гә якын тикшеренү авторы, шул исәптән тугыз монография язган, шулай ук күп уйлап чыгаруларның да авторы.
Биография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1944 елның 10 июнендә Башкорт АССР Баймак районының Ишбирде авылында туган.
Урта мәктәпне алтын медаль 1961 елда Баймак шәһәрендә белем ала. 1967 елда отличие белән шулай ук Магнитогорск тау-металлургия институтын (ММИ, хәзер Магнитогорск дәүләт техник университеты) «металлургия производствосын механизацияләү һәм автоматлаштыру» һөнәре буенча белем алып чыга. Шушы ук югары уку йортында кече тикшеренүче сыйфатында эшли, ераграк олы укытучы, институтның исәпләү техникасы лабораториясе җитәкчесе (1973-1977 елларда) була. 1970 елда «Оптимизация нарва ситков в рекурсивный нагревательный колодца» темасына кандидатлык диссертациясе яклый. 1992 елда Урал политехник институтында (хәзерге Урал дәүләт техник университеты) «Оптимальные управление процессами тепловой обработки металла при наличии фазовых превращений» темасына докторлык диссертациясе яклый. Девятова 1993 елда профессор дигән гыйльми исем бирелә. Аның галим буларак формалашуында техник фәннәр докторлары, профессорлар Н. И. Иваново һәм В М. Рябков зур роль уйный. Ул үзебер берничә техник фәннәр кандидатын тәрбияләп үстергән.
1984-1996 елларда Девятов Диләвер Хәсән улы исәпләү техникасы һәм гамәли математика кафедрасының мөдире. 1996 елдан — гуманитар факультет деканы, 1999 елдан электротехник комплекслар факультеты деканы. 2002-2007 елларда Магнитогорск дәүләт техник университетының автоматика һәм исәпләп чыгаручы техника факультеты деканы булып эшли.
Гыйльми-укыту эшмәкәрлеген алып бару белән беррәттән җәмәгать эшләре белән дә шөгыльләнә: 1990-1993 елларда Магнитогорск кала советы депутаты була. Аның җитәкчелеге астында Магнитогорск мәгълүмат челтәре булдыру системасы эшләнә; ул Геоинформацион технологияләр һәм шәһәр системасы үзәген оештыручыларның берсе була.
Магнитогорскида 2013 елның 12 июнендә вафат була.
Казанышлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Девятов Д,Х. «Россия Федерациясеның югары профессиональ белем бирү мактаулы хезмәткәре» (2005) һәм «Россия Федерациясе югары мәктәбенең атказанган хезмәткәре» (2012)
- Әгъза-корреспонденты А. М. Прохоров исемендәге Инженер фәннәре академиясенең әгъза-корреспонденты, халыкара яңа ачышлар һәм уйлап табулар академиясенең мөхбир әгъзасы, шулай ук АКШ-ның Милли география җәмгыяте әгъзасы.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- «Татарский энциклопедический словарь» Казан, Институт Татарской энциклопедии Академии наук РТ, 1999.
- «Татарская энциклопедия» Казан, Институт Татарской энциклопедии Академии наук РТ, 2002.
- Г. магнитогорск дәүләт техник университетының гыйльми якты исеме И. Носов
- Хәсән Диляр Девятов
- Хәсән Диляр Девятов | <urn:uuid:adab05a4-0f77-47a5-a37e-cd935d59073b> | CC-MAIN-2023-23 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B8%D0%BB%D3%99%D0%B2%D0%B5%D1%80_%D0%94%D0%B5%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%BE%D0%B2 | 2023-06-03T01:42:10Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-23/segments/1685224648911.0/warc/CC-MAIN-20230603000901-20230603030901-00335.warc.gz | tat | 0.998295 | Cyrl | 5 | {"tat_Cyrl_score": 0.9982946515083313} | tt.wikipedia.org |
Хәдичә
|Бу мәкаләне Хәдиҗә бинте Хувәйлид мәкаләсе белән берләштерергә тәкъдим ителә
Сәбәпләр һәм бәхәс Википедия:Берләштерүгә сәхифәсендә.
Бәхәс бер атна бара (шулай ук озаграк була ала).
Бәхәс башланган көн – 7.01.2015.
|Хәдичә|
|Туган||555?|
|Үлгән||619|
Мәдинә
Хәдичә, тулы атамасы — Хәдичә бинт Хөвәйлид бин Асад бин Әбд әл-Узза бин Көсәйй бин Киләб, (гарәп. خديجة بنت خويلد, 555?—619) — Мәккә шәһәренең иң данлыклы Мөхәммәт пәйгамбәр хатыны булган һәм чыгышы белән көрәиш кабиләсеннән була. Әле гарәбләрнең изге шәһәре Мәккәгә Йеменнан җибәрелгән Әбрахә һөҗүм ясаган вакытта, (тарихта ул «Бөек фил» елы дип калган) Хәдичәнең атасы Хувайлид бин Асад һөҗүмгә каршы торучы гаскәрләрнең башлыгы булган.
Гаиләсе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Гаилә тарихы
Хәдичә, тулы атамасы — Хәдичә бинт Хөвәйлид бин Асад бин Әбд әл-Узза бин Көсәйй бин Киләб, Мәккә шәһәренең иң данлыклы хатын-кызы булган һәм чыгышы белән көрәиш кабиләсеннән була. Әле гарәбләрнең изге шәһәре Мәккәгә Йеменнан җибәрелгән Әбрахә һөҗүм ясаган вакытта, (тарихта ул «Бөек фил» елы дип калган) Хәдичәнең атасы Хувайлид бин Асад һөҗүмгә каршы торучы гаскәрләрнең башлыгы булган.
Күренекле Британия тарихчысы сэр Уильям Мьюир, Бу «көрәеш ледие» үзенең байлыгы белән дә дан тоткан дип белдерә. Кайбер тарихчылар әйткәнчә, Мәккә кәрваннары юлга кузгалган вакытта, Хәдичәнең товарлары бөтен көрәеш сәүдәгәрләрнең товарларын кушсаң да, барыбер артык була торган дип раслый. Иң мөһиме ул үз байлыгын хак юл белән тапкан, ришвәттән азат булган сәүдә алып барган. Монда гаҗәпләнәсе дә юк: чөнки аның кушаматы Таһирә гарәбчәдән «Чиста» дигәнне аңлаткан һәм гомер буе бу исем аңа зур вазифа йөкләгән.
Җәһилият заманы хатын-кызларга, бигрәк тә инде эшкуар ханымнарга уңай булмаган, әмма бернәсәгә дә карамый, көчле рухлы Хәдичә уңышлы сәүдә алып барган.
Кәрваннар өчен Хәдичә чын, әхлаклы озатып баручы ир-атларны барлаган. Шул ир-атлар аның исеменнән ерак Сүрия һәм Йемен дәүләтләрендә эш алып барган. Нәкъ мнә шул сәбәпле, Хәдичә Аллаһы Тәгаләнең рәсүле белән таныша да инде.
Исламга кадәрге чорда да Хәдичә беркайчан да потларга табынмаган. Моңа бер яклап аларның нәселләрендә гадәти булмаган Барака бин Нуфайл исемле кеше этәргеч була.
Иртә христиан идеологиясе артыннан баручы, төрле дини догмаларга чуммаган монарх һәм Инҗилне гарәп теленә тәрҗемә иткән кеше була ул. Соңыннан исә менә шул Барака Мөхәммәдтә (с.г.в.) Аллаһының рәсүлен танып ала. Варака һәм Хәдичәгә охшаган кешеләрне Мәккәдә бармак белән генә санарлык була.
Бервакыт Хәдичә Сүриягә бара торган чираттагы кәрванны әзерләп куя. Гадәттәгечә, аңа кәрванны озатып баручы намуслы кеше кирәк була. Менә шул чорларда Мөхәммәд кабиләсе — һашимиләр матди авырлыклар кичергән була.
Ыру башлыгы һәм киләчәк пәйгамбәрнең абзые Әбу Талиб бервакыт үзенең бертуганының улына: «Мин бай кеше түгел, безнең өчен авыр вакытлар җитте, бу еллар безне тәмам ачыктырды, акча да, мал да калмады».
Хәдичә безнең ырудан кешеләр яллый һәм алар ахырда матди яктан буш калмый. Әгәр дә ул сине эшкә чакыра икән, үзеңнең булдыклылыгыңны күрсәт», — дигән.
Әмма тыйнак Мөхәммәд (с.г.в.) көчләп тагылудан баш тарта һәм кәрванны Хәдичәдән махсус чакыру булган очракта гына саклап барачагын, чакыра икән, шул очраклы гына риза булачак икәнен белдерә. Кайбер авторлар, Әбү Бәкр алдан ук Мөхәммәдне эшкә урнаштырыр ниятеннән Хәдичә белән сөйләшеп куйган дип бара.
Мөхәммәд (с.г.в) белән бергә аның ярдәмчесе һәм хисапчысы булып Хәдичәнең хезмәтчесе Мәйсәрә дә бара. Үзенең турыдан-туры вазифасыннан тыш, Мәйсәрә тәҗрибәсез Мөхәммәдне күзәтеп һәм юнәлтеп барырга да тиеш була. Шунысын да истән чыгармаска кирәк, бу аның беренче мөстәкыйль сәүдә белән чыккан сәфәре була.
Аның барышында, Мөхәммәднең оста итеп эш алып барганын, холкын, инсафлыгын, тәкъвалыгын, шулай ук аның белән булган могҗизаларны күреп ( ике фәрештә аны эсселектән канаты белән каплый) Мәйсәрә соклана. Алар Мәккәгә кире кайткач, Мәйсәрә күргәннәрен Хәдичәгә сөйләп бирә.
Бу юлы ике мәртәбә артык кергән табыш Мәйсәрәнең сүзләренә дәлил булды. Бу үз чиратында Аллаһ Тәгалә тарафыннан Мөхәммәткә карата ихтирам хисе генә түгел, ә чын сөю хисе дә уятты.
Хәзер эш-куар лединың уйлары бары тик Мөхәммәдтә генә була. Ничек беренче адымны ясарга соң? Монда да Хәдичәнең табигый акылы һәм зирәклеге ярдәмгә килде. Ул аның янына үзенең ахирәтен Нәфсәне җибәрә.
Нәфсә:
- Сиңа өйләнергә нәрсә комачаулый?
- Минем калым түләр хәлем юк.
- Әгәр дә сине матурлыкка, мул тормышка чакырсалар?
- Кем?
- Хәдичә.
- Моны ничек җайларга соң?
- Мин барысын да үз өстемә алам.
Мөхәммәттән уңай җавап алып кайтып, Нәфсә, Хәдичәне бик каты шатландыра.
Тиз арада Мөхәммәднең абзыйлары Әбү Талиб һәм Хәмзә Амр Асад янына Хәдичәнең кулын сорап киләләр. Ул калымга 20 дөя һәм бирнә түли. Ул вакытта Хәдичәгә — 40, Мөхәммәдкә — 25 яшь була.
Абруйлы көрәешлеләр данлыклы тол хатынны бер генә мәртәбә димләгәннәр. Әмма ул, аңардан аларга бары тик акча гына кирәклеген бик яхшы сизгән. Бары тик Аллаһ илчесендә генә Хәдичә үзен чын мәгънәсендә яратырлык шәхесне күрә.
Кияүгә чыгу белән Хәдичә булган мал-мөлкәтен иренә бирә, әмма шәригать буенча үз капиталы белән үзе идарә итәргә тулы хокуклы була. Хәдичә тормыш иптәшенең тормышын һәрьяклап бизәргә тырышкан, сәүдә эшләрендә ярдәм иткән. Ул исән чагында, Мөхәммәд (с.г.в) башка хатын алмаган.
Мөхәммәднең һәм Хәдичәнең гаилә тормышы тыныч һәм тигез узган. Кайчакта Аллаһның булачак илчесе Хира дип аталган тау куышында читләшергә яраткан була.
Менә чираттагы Хира куышлыгында утырып уйлану вакытында Мөхәммәд Аллаһтан беренче ачыш ала һәм үзенә бөек эш тапшырылганын аңлый. Беренче тапкыр ул шул тиклем какшый һәм Хәдичә янына кайтып сыена. Дер-дер килеп, ул хатынына «мине төрегез» дип әйтә.
«Әй Әбу әл-Касыйм, син кайда булдың», — дип сорый ул аңардан. Аллаһ белән ант итәм, мин синең артыңнан кешеләр дә җибәрдем инде. Алар Мәккәгә җиткәннәр дә, кире әйләнеп кайтырга булганнар. Ул тормыш иптәшенә ниләр күргәнен сөйләп бирә. «Куан һәм чынык!» Аннары ул Варака бин Науфалу янына китә һәм ул, үз чиратында Мөхәммәдтә булачак рәсүлне танып ала.
Хәдичә Мөхәммәдкә ышанган беренче хатын-кыз була. Киләчәктә аңа ислам диненең таралуында әһәмиятле урын алырга насыйп була: ул Пәйгамбәренең күңелен күтәргән, ярдәм иткән. Ул кәферләренң бәлаләр ягуын, каршылыкларын беренчедән үз өстенә алган. Ибн Хишама сүзләренчә, Пәйгамбәр Хәдичәгә карата көчле мәхәббәт хисе күрсәткән, ихтирам иткән һәм һәрвакытта да киңәшләшеп торган. Хәдичә исә Мөхәммәдкә лаеклы киңәшче хатын булган.
Тиздән арасында булган авырлыклар өстенә, гаилә эчендә, ислам динен тарату белән бәйле булган авырлыклар да башлана. Көрәешләр ислам дине белән генә чикләнмичә, һашимилар нәселенә, гомумән Абдал-Мотталиб ыруына бәйләнә башлыйлар. .Бернинди дә вакытлыча килешүләргә, яклауларга юл бирмәскә карар итәләр һәм бу килешү кәгазе Кәгъбә гыйбадәтханәсе эченә эленеп куела.
Мәккә мөселманнары ике тау арасындагы куышлыклар арасына китә. Каршылык өч көн буена дәвам итә. Хәдичә барлык авырлыкларга түзә, ярлы мөселманнарга малын өләшә. Шулай ук, әлегә ислам динен кабул итмәгән абыйсының улы Хәким бин Хизам мөселманнарга булышкан була. Блокада Хәдичәнең тырышлыклары ярдәмендә өзелә.
Кызганыч ул үзе беренче мөселманнар өммәтенең җиңүләрен күрә алмыйча бизгәк тоту авыруыннан җан тәслим кыла. 10 ел буена ул Мөхәммәд Пәйгамбәр янында була, ислам динен таратуда үзенең байлыгын, малын кызганмыйчасарыф итә.
Гаилә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хәдичә Мөхәммәт пәйгамбәрнең иң яраткан хатыны гына түгел аның иң якын киңәшчеседә була. Хәдичә Мөхәммәт пәйгамбәрнең барлык баларының анасы була, искәрмә булып Ибрахим гына була , хезмәтчеләре Мария тапкан. Хәдичә һәм Мөхәммәт пәйгамбәрнең балалары: Дети Хадиджи и Мухаммеда:
- аль-Касим (гарәп. القاسم)
- Зайнаб (гарәп. زينب)
- Рукая (гарәп. رقية)
- Умм Кульсум (гарәп. أم كلثوم)
- Фатима (гарәп. فاطمة)
- Абдуллах (гарәп. عبد الله)
Башка бик күп мәгълүматлар буенча аларның тагын малайлары була, ләкин алар балачакта үлеп китәләр.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- [ http://yandex.ru/images/search?text=%D0%A5%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%B4%D0%B6%D0%B0%20%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D1%82%20%D0%A5%D1%83%D0%B2%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%B8%D0%B4&img_url=http%3A%2F%2Fmy-shop.ru%2F_files%2Fproduct%2F2%2F156%2F1553254.jpg&pos=1&rpt=simage&uinfo=sw-1366-sh-768-ww-1351-wh-628-pd-1-wp-16x9_1366x768-Хәдичә] | <urn:uuid:c6e42bba-b762-47b6-8da2-4b4dd1ec2654> | CC-MAIN-2020-34 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D3%99%D0%B4%D0%B8%D1%87%D3%99 | 2020-08-09T12:30:44Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439738552.17/warc/CC-MAIN-20200809102845-20200809132845-00435.warc.gz | tat | 0.999982 | Cyrl | 8 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999816417694092} | tt.wikipedia.org |
Фазыл Шәех шигърияте
|Мәкалә энциклопедик булмаган стильдә язылган яки татар теленең белешмә-энциклопедик нормаларына туры килмәгән эчтәлеккә ия.
Мәкаләне Википедия стилистик тәртипләренә туры китерергә кирәк.
|Әлеге мәкалә/бүлек төптән үзгәртүне таләп итә.|
Каһәр суккан сугыш, - дип яза Фазыл Шәех үзенең "Әрнү"" дигән шигырендә. Гомумән, шагыйрь иҗатында сугыш төшенчәсе ничек ачыла? Безнеңчә, Алабуга халкының горурлыгы булган Фазыл Шәех (Фердинант Галиәскәр улы Шәехов) поэзиясендә сугыш турындагы образлар дөньясы өйрәнелмәгән диярлек.
Шагыйрь үзе сугыш чоры баласы, әтисе Галиәскәр абзый да сугыш вакытында ярым хәрби хезмәттә булган икән , димәк, аның иҗатында сугыш образы сурәтләнергә тиеш, чөнки Фазыл Шәех –сугыш чоры баласы.
Бөек Җиңүнең 75 нче язын каршыладык . Бу - уртача алганда бер кеше гомере дигән сүз. Сугыш беткәч туган бала инде сигезенче дистәсен ваклый. Яу кырыннан исән-имин кайткан ветераннар сафы да сирәгәйгәннән-сирәгәя бара. 75 ел вакыт узса да, әле һаман ирен яки әтисен көтеп яшәүчеләр бар. Ф.Шәехка да сугыш турыдан-туры кагылмаган дип әйтә алмыйбыз. Сугыш башланганда ул 4 яшьлек сабый була. 4 елга сузылган сугыш дәверендә Фазыл Шәех авыл халкының кадерле улларын, ирлләрен озатканда: "Исән-сау әйләнеп кайтыгыз, җиңү белән кайтыгыз, онытмагыз!» — дип озаткан сүзләрен хәтерли. Аналарның, йөзләренә яулык каплап, тавышсыз гына елауларын да күргән ул. Иске Кызылъяр авылы үгет-нәсыйхәтләрнең, әманәт-нәзерләрнең, ачы күз яшьләренең шаһиты булган олы юлы да исендә аның. Ләкин Ф.Шәех үз әтисен сугышка озатмый. Сугыш чорында алар гаиләсен икенче төрле кайгы каплый. Аның әтисе Галиәскәр абзый, сәламәтлеге булмау сәбәпле , сугышка алынмый, аны урман кисү эшенә җибәрәләр. Ничек шулай җиңел уйлагандыр, берсендә Галиәскәр абзый властьларга әйтмичә, авылына кайтып килергә уйлый. Шушы хәл өчен аны "халык дошманы "дигән тамга салып , 10 елга хөкем итәләр. Фазыл Шәехка ул вакытта 5 яшь була. Билләренә наганнар таккан ике абыйның әтиләрен алып китүен ул яхшы хәтерли. Ләкин әнисе югалып калмый, турыдан туры Калининга хат яза. Нәтиҗәдә "халык дошманы" "Шәехов" эше яңадан карала. 13 ай тоткынлыкта булган Галиәскәр абзый 1943 нче елда гаиләсе янына әйләнеп кайта. Соңыннан 1945 нче елның көзенә кадәр ярым хәрби хезмәттә була. Җиңү көнен дә бик яхшы хәтерли шагыйрь. Бу хәбәрне аңа әнисе әйтә. Шулай итеп, Фазыл Шәех сугышның кеше тормышына , яшәвешенә зур кайгы китерүен бик яшьли белә.
Фазыл Шәех иҗатында күп төрле темалар күтәрелә: тормышның мәгънәсе, табигать һәм кеше, яшәү шатлыгы, мәхәббәт хисләре, әниләр җылысы, сагышлану, заман проблемалары һ.б. Бу темаларның барысы да Фазыл Шәехкә генә хас булган тыйнаклык, сагыш, моңсулык һәм шул ук вакытта тирән оптимизм белән сугарылганнар. Ә без, бу талантлы шагыйрь каләме тудырган шигырьләргә күз салсак, сугыш темасына кагылышлылары бик әз.
Дусты Рәис Кашапов туплап басмага тапшырган "Туган якның бер талы" китабында авторның лирик шигырьләре, юмористик һәм сатирик шигырьләре тупланган. Китапта сугышка кагылышлы шигырьләре дә бар. Алар барысы – 6 лирик шигырь. Димәк, Фазыл Шәех сугыш темасына сак кына кагыла. "Фронттан соңлаган хат"шигырен ул иҗади дусты Рәис Кашаповның әтисенә багышлап яза. Айдар Хәлим бу турда :"...мондый шигырьләр татар шигъриятендә генә түгел, барлык Рәсәй шигъриятендә дә сирәк түгел микән? Константин Симоновның "Жди меня"сыннан ким булмаган әсәр түгел микән?", -дип яза. Рәис Кашаповның әтисе Габделхак абзый 1943 нче елның апрелендә Псков сазлыкларында һәлак була һәм бүгенгәчә ул күмелмичә ята:
Җәсәдемдә коеп яңгыр ява, Яшен атып туплы узышта. Кешелеккә каршы эшли фронт, Мин элегә,улым, сугышта.
Бу шигырендә лирик герой улын , туган якларын, авылдашларын сагына. Инде бу еллардан бирле шактый сулар аккан. Фазыл Шәехненң бу шигыренә җавап итеп шуны әйтәсе килә: бүгенге көндә сугыш кайтавазы, батырларның үткән юлы, кайда һәлак булуы яки җирләнүе турында төрле сайтлардан карап белергә мөмкин. Мәсәлән, "Мемориал" сайтында сугыш еллары һәм аннан соңгы чорда һәлак булган яки хәбәрсез югалган ил сакчылары турында мәгълүмат бар. Шулай ук солдатлар турында мәгълүматлар башка хәрби архивларда да тупланган. Башкалабыз Казанда Җиңү паркында урнашкан электрон "Хәтер Китабы" аша да күп мәгълүмат алырга мөмкин. Әлеге мемориаль Бөек Ватан сугышы елларында батырларча һәлак булган татарстанлыларның хәтерен мәңгеләштерү максатыннан төзелде. Булган мәгълүматны саклау белән бергә, бүгенге көнгә кадәр хәбәрсез югалганнарны эзләү дә безнең бурыч. Татарстанда андыйларның саны 180 меңгә җитә.
"Ветеран" шигырендә шагыйрь сугыштан исән кайткан ветеранны зурлый.
Бу шигырьдә лирик геройга 77 яшь, ул дәртле егет кебек эфирда шигырь сөйли. Ветеран тыныч тормышта фашист минасының ярчыкларын да тоймый тәнендә, ул исән калуына сөенеп, дәртләнеп яши. Ә сугышта күргән михнәтләрне аңа язмыш тарафыннан бирелгән дип кабул итә һәм ул бу михнәтләрне күрергә тиеш булганмындыр дип уйлый: Әйтерсең лә аңа тиеш булган Язмышларның хәтәр ачысы..... Күңелем тулым, шунда битем буйлап Тәгәрәде бер яшь тамчысы.
Тышта искән җил-давылны онытып, Өйдә шигырь тыңлап утырам. Укый шуны, дәртле егет кебек, Җитмеш җиде яшьлек ветеран. Ә "Тыңлагыз, сөйли Ленинград!" дигән шигырен шагыйрь сукыр килеш бу шәһәрне "күрергә" килгәч яза. "Шәһәрдә йөрим мин сокланып йортларга...." дип яза ул үзе бу турда Фазыл Шәех. Сугыш вакытында блокада елында балаларын югалткан аналар, бер-берсен югалткан туганнарның ачы хәсрәтен күрсәтә ул бу шигырендә. Ә бу Ленинград шәһәре еллар дәвамында да югалткан балаларын кире табалмый, ди. Дикторларга хәзерге буын бу хәсрәтне онытмаслык итеп катырак сөйләргә куша: Тыңлагыз, кешеләр! Шаулама, Балтика! Дикторлар, сөйләгез катырак! Блокада елында югалткан улларын, Кызларын табалмый Ленинград.
Кайда ул балалар? Яшь булып тамалар Яралы йөрәктән сагышлар! Гөрселдәп төшләрдә уята эле дә Бомбалар шартлаган тавышлар . Әйтеп үткәнебезчә, Фазыл Шәехның балачагы сугыш чорына туры килә. Ул сугыш вакытында көне-төне кырда, басуда, урман кисүдә эшләгән аналар-ның, япь-яшь кызларның, яшүсмер малайларның хезмәтен яхшы хәтерли. Көзге каршыларында бизәнеп, җырлап-биеп йөрер урында, яшь кызларның авыр тракторларда эшләвенә йөрәге әрни шагыйрьнең. "Әрнү" шигырендә ул болай дип яза:
Күпме инде алсу гөлләр төсле
Шат күңелле уңган саф кызлар Каһәр суккан сугыш аркасында Гомерлеккә ялгыз калдылар.
Фазыл Шәех үз иҗатында бик күп темаларны яктырта. Ә төп урынны барыбер туган ягы, туган ягы табигате, аның кешеләре алып тора, минемчә. Ул туган авылы Кызылъярны, Чиж буйларын бик ярата, авылының һәр агачын, аның кем тарафыннан утыртылуына кадәр бик күп еллар хәтерендә саклый. Без аның күңелендәге бу җылы хисләрне сугыш кырында ятып калган авылдашларына багышлап язылган "Каһарманнар истәлегенә" шигырендә дә күрәбез. Ул бу шигырендә бик тирән мәгънә сала. Илгә килгән кайгылар берсе дә аның туган ягын, туган авылын әйләнеп үтмәгән :
Туган авылым элек-электән үк
Бер дә утыртмаган каеннар. Тик ил буйлап давыл үткән саен Артып тора анда кайгылар. ...... ..................................... Ахунҗанның сәрви куаклары Сары чәчәк атып җибәрә. Авыл көтә.... улларына гүя Күп калмады кайтып җитәргә.
Истәлекле иске бакчаларда Язлар саен бөре яңара. Яу кырында калган каһарманнар Ямь бирәләр һаман язларга.
Әдәбиятыбызда сугыш темасына багышланган әсәрләр бүген дә дөнья күрә. Чөнки теләсә нинди сугыш кешенең табигатенә каршы: анда кан коела, анда кеше гомере өзелә. Ф.Шәех сугышны кешелеккә каршы эшли торган эш ди. Сугыш темасына язылган шигырьләренә таянып шуны әйтә алабыз:
Фазыл Шәех гомере буе караңгылыкны җиңеп яшәргә дучар булса да, күңелен гомеренә җитәрлек яктылык, таңнар балкышы, тургайлар моңы белән тутырган шагыйрь. Ул сугыш турында язган шигырьләрендә теләсә нинди сугыш кешенең табигатенә каршы: анда кан коела, анда кеше гомере өзелә дигән фикерне уздырган. Җирле шагыйребез безне туган якны яратып, тормышка дәрт белән яшәргә чакыра. Һәм аның шигырьләрендә ясалмалылык юк, ул үзе күргәнне, кичергәнне, белгәнне яза.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- 1."Әдәбият белеме: Терминнар һәм төшенчәләр сүзлеге.- Казан:Мәгариф, 2007. – 231 б.
- 2.Галиева Л. Миңа язган шагыйрь булырга // Алабуга Нуры. – 2007. – 24 март.
- 3. Дадина Ш.Шәхесләр һәм шәрехләр// Алабуга нуры.- 1999 .- 23 декабрь.
- 4. Шәех Ф.Г. Туган якның бер талы. Шигырьләр. -Казан:Татарстан китап нәшрияты, 2007. | <urn:uuid:38baaba2-220a-4919-900d-c42ed1414a0e> | CC-MAIN-2021-17 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%BB_%D0%A8%D3%99%D0%B5%D1%85_%D1%88%D0%B8%D0%B3%D1%8A%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%82%D0%B5 | 2021-04-21T00:16:02Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-17/segments/1618039491784.79/warc/CC-MAIN-20210420214346-20210421004346-00183.warc.gz | tat | 1 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999998807907104} | tt.wikipedia.org |
Госман архитектурасы
Госман архитектурасы - Бурсада һәм Эдирнда XV-XVI гасырларда барлыкка килгән. Госман империясе архитектурасында Сәлҗукларның, шулай ук Иран, Византия архитектурасының йогынтысы күзәтелә[1][2]. Истанбулны яулап алганнан соң, төрекләрдә мамлюк архитектура традицияләренең йогынтысы сизелә башлый. Якынча 400 ел дәвамында Византия чиркәүләре госман мәчетләре өчен үрнәк булып хезмәт иткән.
Сәлҗук архитектурасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
«Сәлҗук» монументаль архитектура формасы һәм стиле, асылда, үз белеме белән әрмән сәнгатенә һәм аның иҗатчыларына бурычлы булган. Моннан тыш, «сәлҗук»[3] архитектурасының кайбер формалары әрмән корылмалары рәвешләрен турыдан-
туры күрсәтә. Моннан тыш, «сәлҗук» корылмаларын төзегән кайбер архитекторлар һәм төзүчеләр әрмәннәр булулары да билгеле. Әмма әрмән йогынтысыннан тыш, сәлҗукләр үз архитектурасына фарсы архитектурасы элементларында куштылар. 11 йөздә үк төрки- сәлҗукләр Кече Азиянең шактый өлешен яулап, аның территориясендә берничә бәйсез эмират булдыралар. Сәлҗукләр хакимияте үзләреннән соң бу урыннарда традицион стильдә төзелгән күп санлы мавзолейлар һәм мәдрәсәләр калдырган.
Иртә Госман чоры[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
XIV гасыр башында беренче Госман бейликлары оештырыла. Бу чорда Госман сәнгате яңа идеяләр эзли. Госманнар башкаласында сәлҗукләр — Улу Җәми (1396-1400) — беренче сәүдәгәр мәчете төзегәннәр. Шәһәрне яулап алу чорында Истанбулда төзелгән Баязит II мәчете (1501-1506) иртә чордагы төзелеш диеп санала. Бу чорга шулай ук Фатих (1470) мәчетләрен, Мәхмүт-паши мәчетен (1464), Топкап сараен (1475-1478) кертергә була.
Классик чор[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Госман архитектурасының классик чоры шактый дәрәҗәдә Мимар Синан эшләре белән бәйле. Синан төзегән мәчетләрдә Изге София Соборы гөмбәзенә охшаган гөмбәз кулланылган, әмма үзгәртелгән пропорцияләр зур тәрәзәләр белән бергә бина эчендә күбрәк ут өстәгән. Классик чор мәчетләрендә эчке ишегаллары да кертелә башлый. Классик чорның Госман архитектурасы үрнәкләре Төркиядән тыш Балкан, Маҗарстанда, Мисырда, Туниста, Әлҗәзаирда һәм элекке Госман империясенең башка илләрендә сакланган.
Соңгы чор[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Госман империясендә архитектураның соңгы чоры XX гасырда кече төрекләр хакимияткә килгәч (1908-1909 ел) башлана. Бу чор «милли архитектура ренессансы» дип атала. Бу чор архитектурасында тимер-бетон, тимер, корыч, пыяла кебек заманча төзелеш технологияләре һәм материаллары кулланыла башлый. Башта бу стиль күпмилләтле Госман империясенең ватанпәрвәрлегенә һәм тарихи үзенчәлекләренә ярдәм итүгә юнәлдерелгән иде, ләкин Беренче бөтендөнья сугышы ахырына, Төркия Республикасы төзелгәннән соң, ул төрек милләтчеләре тарафыннан төркиләргә ватанпәрвәрлек хисен кертү өчен кабул ителде.
Бу стильнең иң иртә һәм иң мөһим мисалларының берсе - Истанбул почта хезмәтенең төп бинасы (ингл. Istanbul Central Post Office). Әнкарада бу стильдә иң элек төзелгән бина - Төркия Республикасының Милли Җыены бинасы (1917 ел), анда хәзерге вакытта бәйсезлек өчен сугыш музее урнашкан.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Seljuk architecture, Illustrated Dictionary of Historic Architecture, ed. Cyril M. Harris, (Dover Publications, 1977), 485.
- Architecture(Muhammadan), H. Saladin, Encyclopaedia of Religion and Ethics, Vol.1, Ed. James Hastings and John Alexander, (Charles Scribner's son, 1908), 753.
- Якобсон, Анатолий Леопольдович (1983). Урта гасыр әрмән архитектурасы темаларына сельджук бәяләмәләре.. әлеге чыганактан 2013-01-08 архивланды. 2012-11-17 тикшерелде. | <urn:uuid:5f518cd0-fe94-4468-9480-44202f34ce8e> | CC-MAIN-2020-34 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%BE%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%BD_%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%8B | 2020-08-07T22:46:35Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439737225.57/warc/CC-MAIN-20200807202502-20200807232502-00401.warc.gz | tat | 0.99988 | Cyrl | 6 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998801946640015} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Сез монда
Казан Федераль университеты Филология һәм сәнгать институтының татар филологиясе һәм мәдәниятара багланышлар бүлеге каршында эшләп килгән "Әллүки" иҗат түгәрәге 2013 елның 5 нче декабрендә "Шигъри Сабантуй" ярышы үткәрә. "Шигъри Сабантуй" ул – яшь шагыйрьләр бәйгесе. Йөрәгендә иҗат ялкыны яшәгән һәр яшь иҗатчы әлеге конкурста катнашып, үзен сынап карый ала. Конкурста вуз студентлары гына түгел, югары сыйныф мәктәп укучылары да (10-11 сыйныфлар) катнаша.
"Шигъри Сабантуй"да катнашу өчен үзегез иң матур, иң камил дип тапкан иҗат җимешләрегезне (кимендә 3 шигырь) һәм үзегез турында киңәйтелгән белешмәне (автобиографияне) firstname.lastname@example.orgэлектрон почтасына җибәрергә кирәк. Шигырьләр 17 нче ноябрьгә кадәр кабул ителә.
Белешмәдә түбәндәге мәгълүматларның булуы мәҗбүри:
1. ФИӘи (ФИО ТУЛЫ!!!) һәм псевдоним (яисә кушамат);
2. Туган ел, ай, көн;
3. Кайсы вузда/мәктәптә, ничәнче курста яисә сыйныфта белем аласыз;
4. Татар теле һәм әдәбияты укытучыгызның исеме (мәктәп укучыларына);
5. Иҗатның кайсы төре белән кызыксынасыз;
6. Конкурска җибәрелгән шигырьләрнең исеме;
7. Үзегез турында әйтергә кирәк дип тапкан мәгълүмат;
8. Элемтә өчен телефон номеры (шәһәрара номер булганда, кодларны күрсәтү мәҗбүри) һәм e-mail.
Белешмәнең дөрес тутырылуы һәм тулы булуы шигырьләрнең жюрига үз вакытында барып җитүенә гарантия булып тора.
Материаллар түбәндәге тәртип буенча формалаштырылырга тиеш:
Күләме: электрон вариантта компьютерда җыелган 3 шигырь (5 биткә кадәр); рәсемнәр, фотографияләр һәм таблицалар кабул ителми;
Формат: Microsoft Word (MS Word 2007 һәм яңарак версияләр);
Шрифт: Times New Roman, 14 кегль, юл арасы (интервал) – бер ярым, абзац чигенеше – 1,25 см, кырлары: өске һәм аскы кырлар – 2 см, сул як – 3 см, уң як – 1,5 см.
Автор үзенең чын исемен (ФИОны) бары гаризада (заявкада) гына күрсәтә, ә текст эчендә һәр (!) шигырьдән соң псевдоним (уйлап чыгарылган исем я кушамат) куелырга тиеш. Жюри әгъзаларына шигырьләр псевдоним белән тапшырыла. Шигырьнең исеме шигырьдән алда юл уртасында калын хәрефләр белән күрсәтелә, шигырьдән соң авторның псевдонимы һәм шигырьнең язылган елы урын ала. Узган елларда конкурска бирелгән шигырьләр быелгы ярышка яңадан кабул ителми.
Әлеге конкурста катнашкан мәктәп укучыларына һәм аларның остазларына катнашу сертификаты, җиңүчеләргә дипломнар, рәхмәт хатлары һәм спонсорлардан бүләкләр тапшырыла. Бәйгенең төгәл программасы ВКонтакте челтәрендәге http://vk.com/ltoelluky битенә һәм allyki.ru сайтына эленәчәк, Нигезләмәсен беркетелгән файлда күрә аласыз.
Барыгызны да "Шигъри Сабантуй" бәйгесендә катнашырга чакырабыз һәм КФУ Филология һәм сәнгать институтының татар филологиясе һәм мәдәниятара багланышлар бүлегендә көтеп калабыз!
Белешмә өчен телефон: 89600447326 Әллүки
Нигезләмәне карау өчен әлеге сылтама буенча күчегез.
Чыганак: "Әллүки" иҗат түгәрәге | <urn:uuid:71809a45-3e06-47a1-9120-787e18a5c00c> | CC-MAIN-2020-50 | http://belem.ru/node/4586 | 2020-11-27T18:05:24Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-50/segments/1606141193856.40/warc/CC-MAIN-20201127161801-20201127191801-00654.warc.gz | tat | 0.99996 | Cyrl | 18 | {"tat_Cyrl_score": 0.99996018409729} | belem.ru |
Татар мәгарифе порталы
Сез монда
Татарстан Республикасында өченче мәртәбә үткәрелгән "Мәктәпкә җыенырга ярдәм ит" хәйрия акциясе төгәлләнде. Акция нәтиҗәләре шәфкатьлелек традицияләренең буыннан-буынга күчүе һәм хәйриянең колачы киңәю хакында сөйли.
Акция кысаларында 15904 беренче сыйныф укучысына (Татарстандагы барлык беренче сыйныф укучыларының 42,7 проценты), шул исәптән аз тәэмин ителгән гаиләләрдә тәрбияләнүче – 4503, күп балалы гаиләләрдәге – 1912, тәрбиягә бала алган гаиләләрдәге – 80, опекун гаиләләрдәге – 230, имин булмаган гаиләләрдә тәрбияләнүче – 526, әти-әниләре беркайда да эшләмәүче 690 бала, 366 инвалид бала, әти-әниләре инвалид булган гаиләләрдә яшәүче 244 балага ярдәм күрсәтелгән.
Моннан тыш, 2-11 сыйныфларда укучы 5712 балага хәйрия ярдәме күрсәтелгән. 2010 елда хәйрия ярдәме алган укучыларның гомуми саны 21616 кеше тәшкил иткән, бу узган елга караганда 5876 балага артык.
Акциядә республиканың барлык муниципаль берәмлекләре дә катнашкан, өстәвенә Буа, Апас, Бөгелмә районнарында, шулай ук Чаллыда беренче сыйныф укучыларының барысына да "мәктәп портфельләре" комплекты тапшырылган, дип хәбәр итә Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетының матбугат хезмәте.
Хәйрия максатларына барлыгы 13 миллион 602 мең сум акча тотылган. Укучыларга хәйрия ярдәменең шактый зур өлеше республика предприятиеләре һәм банклары тарафыннан күрсәтелгән. Алар арасында "Татнефть" ААҖ, "Ак Барс банкы" ААҖ, "АлАЗ" җитештерү берләшмәсе" ААҖ, "Татфондбанк" ААҖ, "ТатНИППнефть" институты, "Саклык банкы" ААҖ, "Бөгелмә тегү фабрикасы" ҖЧҖ, "Бөгелмә авиапредприятиесе" ААҖ, "Россельхозбанк" ААҖ, "Зәй шикәре" ААҖ, "Вамин-Татарстан" ААҖ, "Девон-кредит" ААҖ һәм башкалар бар.
Акцияне хәйрия эшчәнлеге мәсьәләләре буенча Республика советы, "Бердәм Россия" Бөтенроссия сәяси партиясенең Татарстан төбәк бүлеге, республиканың Мәгариф һәм фән, Яшьләр эшләре, спорт һәм туристлык, Сәнәгать һәм сәүдә министрлыклары, шулай ук Татарстан Республикасы Профсоюзлар федерациясе, республика муниципаль берәмлекләренең хәйрия эшчәнлеген координацияләү буенча попечительлек советлары, Татарстан Иҗтимагый палатасы, Республика матбугат һәм гаммәви коммуникацияләр агентлыгы оештырды.
Чыганак: http://tat.tatar-inform.ru | <urn:uuid:4f30ce56-a608-4a33-88e6-217fbbfec40f> | CC-MAIN-2020-50 | https://belem.ru/node/2796 | 2020-11-29T04:37:06Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-50/segments/1606141196324.38/warc/CC-MAIN-20201129034021-20201129064021-00096.warc.gz | tat | 0.999936 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999363422393799} | belem.ru |
Самат Садриев
|Самат Садриев|
|Туган||15 гыйнвар 1920|
Лениногорск районы, Татарстан АССР
|Үлгән||1988|
Ленинтау, Татарстан АССР, РСФСР, СССР
|Күмү урыны||Татарстан|
|Ватандашлыгы||СССР|
|Сәяси фирка||Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|
|Бүләк һәм премияләре|| (1944)|
(2)
Самат Сәлах улы Садриев (1920 елның 15 гыйнвары, Иске Шөгер, РСФСР — 1988 елның 20 гыйнвары, Лениногорск, Татарстан АССР, РСФСР, ССРБ) — Бөек Ватан сугышында катнашучы, Воронеж фронтының 47 нче армиясенең 218 нче укчылар дивизиясенең 667 нче укчылар полкы бүлеге командиры. Старшина. Советлар Берлеге каһарманы (1944).
Тормыш юлы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Самат Садриев 1920 елның 15 гыйнварында Иске Шөгер авылында (хәзер — Татарстанның Лениногорск районы) крестьян гаиләсендә туа. Татар. Җиде сыйныфны тәмамлый. Шөгер халык мәгарифе бүлеге секретаре булып эшли.
1943 елның 23 сентябрендә Воронеж фронтының 47 нче армиясенең 218 нче укчылар дивизиясенең 667 нче укчылар полкы сугышлар белән Сушки авылын (Черкас өлкәсенең Каневский районы) ала һәм Днепрга чыга.
1943 елның 24 сентябрендә сержант Садриев җитәкчелегендәге бүлек яшерен рәвештә Хутор-Хмельная авылы (Черкас өлкәсенең Канев районы) тирәсендә Днепрны уза, әмма ярда дошманның көчле автомат утына эләгә. Караңгылыктан файдаланып, сугышчылар дошман траншеясы янына килеп, аны гранатлар белән ташлыйлар һәм гитлерчылар белән кул көрәшенә керәләр, аның барышында Садриев дошманның җиде солдатын юк итә[1].
Дошманнарны юк иткәч, Садриев алда хәрбиләргә каршы ут алып баручы дошман пулемётын күреп ала. Үз сугышчылары белән ул пулемёт утына каршы тылга чыга һәм аны юк итә. Дошманнар сакчыларга ярдәмгә яңа көчләрен җибәргәч, сержант әле генә кулга алынган пулемётка ята һәм дошман һөҗүмен чагылдыра. Яр буенда Садриев бүлекчәсе алып барган сугышларда катнашкан фашистлар батальонның калган көчләренең кичүенә комачаулый алмый[1].
Үз гамәлләре белән бүлекчә полкның ату бүлекчәләренә елганы кичә алу мөмкинлеген тәэмин итә.
ССРБ Югары Шурасы Президиумының 1944 елның 3 июнендәге Указы белән немец-фашист илбасарларына каршы көрәштә күрсәткән батырлыгы һәм каһарманлыгы өчен сержант Самат Садриевка Ленин ордены һәм «Алтын Йолдыз» медале тапшырылып, Советлар Берлеге каһарманы исеме бирелә.
1946 елда старшина Садриев демобилизацияләнә. Лениногорск шәһәрендә яшәгән. Электросварщик, цементлау аппараты машинисты, «Лениногорскнефть» берләшмәсендә электросварщиклар бригадиры булып эшли[1].
1988 елның гыйнварында вафат була. Лениногорск районының Подлесный бистәсенең татар зиратында җирләнгән.
Бүләкләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Советлар Берлеге Каһарманы:
- Октябрь Инкыйлабы ордены;
- ике I дәрәҗә Ватан сугышы ордены;
- II дәрәҗә Ватан сугышы ордены;
- Кызыл Йолдыз ордены;
- «Батырлык өчен» медале (1943 елның 12 октябре).
Хәтер[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Лениногорск урамнарының берсе аның исемен йөртә.
- Лениногорсктагы Каһарманнар Аллеясында обелиск урнаштырылган.
- Лениногорскта ел саен июнь аенда аның истәлегенә балалар шахмат турниры үткәрелә[3].
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Самат Садриев «Илнең каһарманнары» сәхифәсендә
- Крайнюков К.В. Оружие особого рода. — М.: Мысль, 1984
- Мемориал С .С. Садриева в Лениногорске | <urn:uuid:4e729cb5-32a9-4490-869d-989fc97897d2> | CC-MAIN-2022-27 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82_%D0%A1%D0%B0%D0%B4%D1%80%D0%B8%D0%B5%D0%B2 | 2022-06-27T02:58:26Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-27/segments/1656103324665.17/warc/CC-MAIN-20220627012807-20220627042807-00738.warc.gz | tat | 0.999824 | Cyrl | 5 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998236298561096} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
2014 елда Россиянең иң яхшы 1 мең укытучысы арасыннан һәрберсе 200 мең күләмендә өстәмә акча алачак. Бу хактагы карарны РФ Премьер-министры Дмитрий Медведев имзалаган. Шушы карар Россия Хөкүмәте сайтында дөнья күргән. Федераль бюджеттан РФ субъектлары бюджетына субсидияләр билгеләү турындагы карар проекты, РФ Президентының "Иң яхшы укытучыларны акчалата бүләкләү турында"гы Указын гамәлгә ашыру максатыннан, Россия Мәгариф һәм фән министрлыгы тарафыннан эшләнгән.
"РФнең һәр субъекты өчен акчалата бүләкләү саны РФ Хөкүмәтенең 2010 елның 9 февралендә гамәлгә куелган карары нигезендә федераль бюджеттан субсидияләр билгеләү һәм бирү кагыйдәләре буенча билгеләнәчәк", - диелгән документ текстында.
Бу субсидияләр 2006 елдан бирле "Мәгариф" өстенлекле илкүләм проектын гамәлгә ашыру кысаларында бирелә. Өстәмә акча конкурс нәтиҗәләре буенча биреләчәк. Конкурс үткәрү тәртибе һәм иң яхшы укытучыларны сайлап алу тәртибе Россия Мәгариф һәм фән министрлыгы тарафыннан куелган.
Конкурс үткәрүнең төп принциплары – конкурсны таныту, ачык итү, ким дигәндә, 3 ел педагогика өлкәсендә стажы булган укытучыларны катнаштыру өчен тигез мөмкинлекләр булдыру.
РФ субъектының коллегиаль органы "Мәгариф" өстенлекле илкүләм проекты буенча конкурс комиссиясен оештыра, алар соңгы 3 елда укучыларның югары нәтиҗәләргә ирешү, фән буенча дәрестән тыш шөгыльләнүдә югары нәтиҗәләргә ирешү, укытучы тарафыннан укучылар уңай социаль тәҗрибә алсын өчен шартлар булдыру, заманча белем бирү технологияләрен нәтиҗәле файдалану һ.б. буенча иң яхшы укытучыларны сайлап алу уздыра.
2014 елда федераль бюджетта шул максатларга 200 млн сум акча каралган.
Чыганак: http://mon.tatarstan.ru/tat
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:d3028fc3-0111-479e-a940-77dd9c39b57d> | CC-MAIN-2019-30 | http://belem.ru/node/4950 | 2019-07-22T19:57:30Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-30/segments/1563195528208.76/warc/CC-MAIN-20190722180254-20190722202254-00399.warc.gz | tat | 0.999991 | Cyrl | 11 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999905824661255} | belem.ru |
Татарлар — Казакъстанда инде күптән урнашып яши башлаган диаспораларның берсе. Әлеге мәкалә исә татар халкының бу төбәктә таралып урнашу тарихына багышланган. Беренче күчеп утыру дулкыннарына, аларның юнәлешенә һәм мигрантларның составына игътибар бирелә. XX гасыр башында татарлар Казакъ даласының бөтен төбәкләрендә диярлек яшәгәннәр, сан буенча алар рус, казакъ һәм украиннардан гына калышканнар.
Бүгенге көндә Казакъстан татарлары әлеге төбәкнең тарихи оешкан этник төркеме булып тора. Татарларның Казакъ даларында массакүләм таралуын, гадәттә, XVIII гасыр белән бәйлиләр.Ләкин татарларның бу регионда яшәве, һичшиксез, күпкә иртәрәк башланган. X – XIII гасырларда ук (Алтын Урда оешканчы) бүгенге Көнбатыш Казакътан территориясендә татар, башкорт һәм казакъларның баба халкы компоненты сизелгән борынгы төрки дәүләт – Кимәк каганлыгы – булуы билгеле. Монгол ханнары тарафыннан яулап алынгач, әлеге дәүләт монголларның олыс структурасының бер өлешенә әверелә һәм Алтын Урданың сул канатына кертелә, Күк Урда исемен ала [11, с. 293]. Алтын Урда таркалгач, XV гасырда Казакъстанның көнбатыш территориясе күчмә тибындагы дәүләт берләшмәсе – Нугай Урдасының биләмәсе булып кала. «Ногай компоненты» татар, казакъ, башкорт этногенезында зур роль уйный. Ләкин нәкъ менә Идел һәм Урал татарларын, ягъни XV гасырның уртасында оешкан Казан ханлыгында яшәүчеләрне, башка төрки халыклар, шул исәптән, казакълар да, ногайлар дип атаганнар. Казан [13, с. 13] һәм Әстерхан [3, с 45.] татарлары озак вакыт дәвамында үзләрен ногайлар дип атаган.
Идел буенда татарларның этник ареалы оешу һәм башка җирле халыклар белән интенсиов аралашу халыкның социаль – икътисади һәм сәяси үсешенең үзенчәлекле векторын билгели. Татарлар утрак хуҗалык эшчәнлегенә күчәләр.
1552 елда Явыз Иванның Казанны басып алуы һәм христианлаштыру сәясәте татарларны үз җирләреннән көньякка таба миграцияләргә мәҗбүр итә. Җаек далаларына качып, Казан татарлары. Алтын Урда олысларыннан аерылган башка халыклар белән берлектә, Җаек казаклары гаскәренең татар өлешен тәшкил итә башлыйлар һәм XVI гасыр азагында, шул гаскәр составында Казакъстанның көнбатыш өлешен колонияләштерәләр, Җаек елгасы буенда шул исемле шәһәргә нигез салалар (хәзерге Уральск шәһәре). XVII гасырның икенче яртысында ук Уральскидаа Татар бистәсе формалаша, анда, казаклардан кала, игенче, кәсепче һәм сәүдәгәр татарлар урнаша башлый [9, c. 89]. XVII гасырның икенче яртысында, 1640 нчы елда Түбән Җаек каласында (хәзерге Атырау шәһәре) Әстерхан сәүдәгәрләре барлыкка килә [6. c. 44].
XVIII гасырның беренче яртысында татарлар, казакъ ханнарының сәркатипләре (писарь) һәм тәрҗемәчеләре буларак даланың башка төбәкләрендә дә яшиләр. Татар тылмачлары рус телендә язылган дипломатик корреспонденцияне генә тәрҗемә итеп бармыйча, Урта Азия ханлыклары һәм Иран белән татар телендә хат алышу өчен дә җавап биргәннәр [2, c. 161].
Ләкин XVIII гасырның беренче яртысында татарларның казакъ далаларында таралуы киң таралган күренеш булмый. Татарларның казакъ далаларында XVIII гасырның икенче яртысында таралуына исә сәбәпләр берничә. Тышкы сәясәткә караган факторларның иң әһәмиятлесе 1730-елларда Кече җүзнең һәм Урта җүзнең бер өлешенең Русиягә кушылуы. Казакъ ханнары, көньяк күршеләреннән саклану өчен, рус патшасының яклавына омтылалар, ә Русия империясе казакъ далаларын Урта Азиягә үтеп керү һәм анда үз тәэсирен ныгытучы Бөекбританияга каршы тору өчен алдынгы плацдарм итеп күрә.
Бу чакта үзәк хакимият каршында рус халкыннан теле, дине һәм хуҗалык эшчәнлеге белән аерылган халык яшәгән территорияне колонияләштерү соравы туа.
Русия империясендә казакъларга иң якын халыклар булып татарлар һәм башкортлар торган. Этник төркемнәрне уртак килеп чыгыш, тел охшашлыгы (татар, башкорт һәм казакъ телләре төрки телләрнең кыпчак төркеменә карый) һәм дин — исламның сөнни юнәлеше берләштергән. Дөрес, казакъларда ислам җирле ышанулар белән бергә катнашкан һәм бу вакытта әле тарала башлаган гына.
Ул чорда татарлар Русия җәмгыятенә башкортларга караганда ныграк интеграцияләнгән, ә татар теле патша хөкүмәте һәм төбәк хакимияте белән казакъ элитасы арасында аралашуның төп чарасы булган.
Шулай итеп, татарлар Казакъ даласын эчке яктан колонияләштерү агентлары роленә барыннан да бигрәк туры килгәннәр. Колонияләштерү каналлары сыйфатында дин, мәгариф һәм сәүдә күзалланган.. Дала зонасының терлекчелек продуктлары Эчке Русия базарына кирәк булган, шул ук вакытта үсеп килгән рус сәнәгате дә товарларын сату өчен яңа базарларга мохтаҗ булган. Дала зонасының Русия империясе һәм Урта Азия дәүләтләре, Кытай арасында отышлы урнашуы коры җир буенча сәүдә алып барырга мөмкинлек биргән.
Татарлар үзләре дә Казакъ далаларына күченергә омтылганнар. Татар сәүдәгәрләре Далада товар сату өчен яңа базарлар эзли, крестьяннар, рекрутлык хезмәтеннән, авыр салымнан, көчләп чукындырудан һәм ул чорда Үзәк Русиядә инде башланып килгән җир җитмәүлектән котылырга өметләнеп, Көнчыгышка кача.
Татарларның казакъ далаларына үтеп керүенең башлангыч этабына әзерлек аларның хәзерге Казакъстанның көнбатыш чикләрендә күпләп урнашуыннан башлана. Җаек һәм Түбән Җаек кальгаларыннан кала, XVIII гасырның беренче чирегендә татарлар массакүләм рәвештә хәзерге Оренбург өлкәсендә, 1730 елларда нигез салынган Оренбург кирмәне тирәсендә урнашалар.
1744 елда Оренбург өлкәсенең губернаторы И.И. Неплюев, Үзәк Азия дәүләтләре белән сәүдә элемтәләрен көйләү максатыннан, үзенең Казандагы вәкиленә татарларны үз территориясенә чакырырга әмер бирә. Чакыруны 200 тирәсе татар гаиләсе кабул итә, 1745 елда Оренбургтан 18 чакрымда Татар бистәсе барлыкка килә, аңа күченүне оештыруда актив катнашкан шәхесләрнең берсе хөрмәтенә Сәет исеме бирелә. Сәет бистәсеннән татарлар мулла, тылмач яки сәүдәгәрләр буларак казакъ территорияләренә тарала башлыйлар.
XVIII гасырның уртасында татарлар Казакъ даласы төньяк өлешендә төзелеп килгән Себер ныгытмалары сызыгында күренә башлый. 1752 елда төзелгән Петр һәм Павел кирмәне янында (соңрак Петропавловск шәһәре) беренче татар казак станицалары — Становой, Татарка, Ильинская, Имантовская — барлыкка киләләр. Себер ныгытмалары сызыгының кирмәннәрендә (хәзерге Петропавловск һәм Семипалатинск шәһәрләрендә) татар сәүдәгәрләре -эшләрен башлый. XIX гасыр башыннан Петропавловскның көньяк көнбатыш өлешендә, алыш-биреш үзәге белән Кривой (Пестрый) күле арасында, Иске татар бистәсе оеша башлый, анда, килгән сәүдәгәрләрне санамыйча, 500 чамасы татар яши [8, д.386, л.3].
Семипалатинскта XVIII гасырның 60-елларыннан 90-елларына кадәр татар сәүдәгәрләре Полковничий ярымутравындагы Меневая слободада урнашалар [5, с. 233]. Иртыш елгасының ташуы аркасында Себер сызыгының җитәкчесе генерал-майор Штрандман 1798 елда Сәүдә бистәсен яңа урынга күчерергә рөхсәт бирә (Иртыш агымыннан ярты чакрымга югарырак урынга). Бу урынны соңрак Татар бистәсе дип атый башлыйлар, сәүдәгәрләр анда мәчет һәм кунакханә төзетә [12, с. 59]. Татарлар Семипалатинск шәһәренә якын торган Усть – Каменский кирмәне тирәсендә, алыш-биреш үзәге тирәсендә урнаша башлыйлар.
Муллалар, сәүдәгәрләр һәм казакларга ияреп, татар крестьяннары да XVIII гасырның икенче яртысында Казакъстанга юнәләләр. Алар, җир җитмәү, авыр салымнар һәм рекрутлык хезмәтеннән арынырга теләп Үзәк Русиядән качалар.
Казакъ далаларының башта төньягында, аннары көнчыгышында татар авыллары барлыкка килә: Мәмлүт (1786), Ташкентка (1786), Акколтык (1812), Башкүл (1837), Күкпекте (1837).
Казакъ далаларын алга таба колонияләштерүгә сәүдә үсеше дә ярдәм итә. Русиядән Кытайга һәм Урта Азиягә бара торган иң зур кәрван юллары (Ерак Каркаралы юлы һәм Яңа юл) Семипалатинск һәм Петропавловск шәһәрләре аша уза, аннан Ташкәнт, Коканд, Бохара, Голҗа, Чөчәк шәһәрләренә баралар.
Эре кәрван юлларында хәрби ныгытмалар, казак станицалары төзелә, алар шул исәптә кәрваннарның да куркынычсызлыгын тәэмин итә. Шул рәвешле Казакъстанның үзәк өлеше дә колонияләштерелә башлый. Казакъстанның булачак башкаласы Астана (Акмола ныгытмасы), шулай ук Күкчетау һәм Каркаралы шәһәрләре дә шул рәвешле оеша. Яңа торак пунктларны сәүдә челтәренә кертү белән аларда татар бистәләре барлыкка килә башлый.
Русия империясенә соңгы, Өлкән казакъ җүзен кушканнан соң Казакъстанның көньяк өлешен үзләштерү башлана.
Казакъ далаларының көньяк-көнчыгыш өлешендә XIX гасырның уртасында станицалар һәм ныгытмалар барлыкка килә башлый, аларда казаклар һәм даими гаскәрләр урнаштырыла. Әлеге ныгытмаларның Кытай һәм Урта Азия илләренең чикләренә якын урнашуы сәүдә белән шөгыльләнүче татарларны җәлеп итә. Копальский (1847), Лепсинский (1846) станицаларында, Верный хәрби ныгытмасында (1854) (хәзерге Алматы шәһәре), алар барлыкка килү белән диярлек, татарлар да барлыкка килә. XIX гасыр ахырында Капал, Лепсинск һәм Верный шәһәрләрендә якынча 3000 татар исәпләнгән [7]. XX гасыр башында Капал шәһәрендә татарлар, русларны һәм казакъларны да узып, иң күп санлы этник төркемгә әйләнәләр [шунда ук, с. 85].
XIX гасырның икенче яртысында Русия империясе Урта Азиядә тәмам ныгый, Хива, Коканд ханлыкларын һәм Бохара әмирлеген үзенә куша. Көньяк Казакъстанның Русия яулап алган Әүлия-Ата (бүгенге Тараз), Төркистан, Шымкент, Перовскта (бүгенге Кызылорда) шәһәрләрендә татарлар рус экспансиясенә кадәр дә яшәгәннәр, сәүдә иткәннәр, ләкин бу җирләр Русия империясенә кушылгач, татарлар саны сизелерлек арта.
Шул ук вакытта, Русиянең Аурупа өлешендә аграр кризис һәм крестьяннарның күпләп күченүе башлану сәбәпле, бүгенге Казакъстанның көнбатыш һәм төньяк-көнбатыш территориясен эчке колонияләштерү башлана.
Мигрантларның якынча 25%ы Урал һәм күрше Тургай өлкәләрендә урнаша. [10, c. 129]. Тургай өлкәсендә мигрант-татарлар эре торак пунктларда – Костанай һәм Актүбәдә тупланалар.
Актүбә шәһәренә, Актобе кирмәне буларак, 1867 елда нигез салына. Шәһәр төзүнең 1874 елны әзерләнгән беренче планында Татар бистәсенә аерым урын бирелә, киләчәктә ул шәһәрнең өске өлешенә кадәр үсә. 1890 елда анда Уфа һәм Оренбург өлкәсеннән күченеп килгән 200 татар яшәгән [14, с.235].
Костанай шәһәре нигезләнү белән анда татар бистәсе дә барлыкка килә. Җирле хакимият каршы булса да, ул 1881 елда шәһәрдә үзеннән-үзе барлыкка килә. Костанайдан татарлар Тургайга, аннары Иргиз белән Каработакка үтеп керәләр.
Бүкәй урдасында казан татарлары Джангала (бүгенге Җанкала), Таловка һәм Яңа Казанка (хәзерге Җаңаказан) авылларында урнашалар. Соңгысы XIX гасырның азагына мөһим сәүдә пунктына әверелә.
Шул рәвешле, өч гасыр дәвамында татарлар Казакъ даласының бөтен территориясенә диярлек таралып урнашалар. Монда татарларның гомуми саны 50 000 кешегә җитә [5, с. 234], сан ягыннан алар бу төбәктә руслар, казакълар һәм украиннардан гына калышалар.
Әдәбият исемлеге
1. Госманов М. Г. Ябылмаган китап яки чәчелгэн орлыклар. Казан, 1996. 206 б.
2. История Казахстана в документах и материалах: альманах. Караганда, 2013. Вып. 3. 496 с.
3. Исхаков Д. М. Историческая демография татар. Казань, 2014. 440 с.
4. Костанайская область: прошлое и настоящее: в 2-х ч. / под ред. И. К. Тернового. Костанай, 2003. Ч. 1. 409 с.
5. Масанов Н. Э., Абылхожин Ж. Б., Ерофеева И. В. и др. История Казахстана: народы и культура. Алматы, 2000. 608 с.
6. Мухаметов Х. А. Дореволюционный город Гурьев и его регионы: дисс. … к.и.н. Алматы, 1972. 184 c.
7. Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г.: в 8 9-ти т. / под ред. Н. А. Тройницкого.СПб.: Слово, 1905. Т. 85. Семиречинская область. 135 с.
8. Российский государственный исторический архив. Ф. 1285. Оп. 8.
9. Сдыков М. Н. Уральск: древний и современный (очерки по истории Уральска и городской культуры Западного Казахстана) // Вопросы истории и археологии Западного Казахстана. 2009. № 1. С. 89-97.
10. Тарасова Е. В. Миграционный обмен с Россией как фактор формирования этнического состава населения Казахстана (XVIII – начало XXI века): дисс. … к.и.н. М., 2004. 135 с.
11. Татарская энциклопедия: в 6-ти т. Казань, 2006. Т. 3. 664 с.
12. Татары Семипалатинского Прииртышья. Семипалатинск, 1998. 67 с.
13. Халиков А. Х. Происхождение татар Поволжья и Приуралья. Казань, 1978. 160 с.
14. Храпченков Г. М. История Казахстана: народы и культуры. Алматы, 2001. 350 с.
Зөфәр Мәхмүтов, тарих фәннәре кандидаты, Ш. Мәрҗани исемендәге Тарих институты
Илназ Баһаутдинов тәрҗемәсе | <urn:uuid:0448e431-3556-4dc7-a9a2-ddb5bdcc703c> | CC-MAIN-2021-31 | http://giylem.tatar/archives/2298 | 2021-07-31T12:18:59Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-31/segments/1627046154089.6/warc/CC-MAIN-20210731105716-20210731135716-00374.warc.gz | tat | 0.999981 | Cyrl | 38 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999809265136719} | giylem.tatar |
Татар мәгарифе порталы
3-6 декабрьдә Татарстанда "Медиапространство" / "Медиакиңлек" бөтенроссия студентлар медиафорумы була. Форум Россиянең студентлар массакүләм мәгълүмат чараларын һәм матбугат үзәкләрен үстерү мәйданына әверелер дип планлаштырыла. Чара нәтиҗәләре буенча илдә студентлар медиасының үсеш перспективаларын билгеләячәк резолюция кабул итү күздә тотыла, дип хәбәр итә медиафорумның матбугат сәркатибе Дарья Сакмарова.
Медиафорумда Россиянең төрле төбәкләреннән студентлар ММЧның һәм матбугат үзәкләренең 200 вәкиле катнашуы көтелә. Чараның төп максатларыннан берсе – медиакоммуникацияләр өлкәсендә студентлар массакүләм мәгълүмат чараларын булдыру һәм үстерү теләге булган яшь белгечләр җәмгыяте формалаштыру. Форум программасы кысаларында журналистика, медиа, мультимедиа, медиаменеджмент һәм PR өлкәсендә белем эстәүгә юнәлтелгән мәгариф һәм коммуникацион мәйданчыклар оештыру каралган.
Чараның спикерлары һәм экспертлары медиаменеджмент, җәмәгатьчелек белән элемтә, басма, online, мультимедиалы һәм телевизион журналистика өлкәләрендә зур тәҗрибәгә ия Россия белгечләре булачак.
Форумның гамәлгә куючылары һәм оештыручылары – РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы, "Россия яшьләр берлеге" гомумроссия иҗтимагый оешмасы, Россия студентлары һәм студентлар берләшмәләре ассоциациясе, ТР Хөкүмәте, Казан дәүләт энергетика университеты, ТР Студентлар лигасы.
http://tat.tatar-inform.ru
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:adda3cd2-c309-438e-8045-9d4731a236f4> | CC-MAIN-2020-34 | http://belem.ru/node/6059 | 2020-08-12T16:19:59Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439738905.62/warc/CC-MAIN-20200812141756-20200812171756-00141.warc.gz | tat | 0.999533 | Cyrl | 6 | {"tat_Cyrl_score": 0.9995334148406982} | belem.ru |
Татар мәгарифе порталы
Тәрҗемә авторы – танылган гарәп язучысы Ашрап Абдулзада.
10 сентябрьдә Казанда "Әкият" курчак театрының кече залында бөек татар шагыйре Габдулла Тукай әсәрләренең гарәп теленә тәрҗемә ителгән җыентыгын тәкъдим итү чарасы узачак. Тәрҗемә авторы – танылган гарәп язучысы Ашрап Абдулзада.
Китапны тәкъдим итү кичәсенә күренекле язучылар, мәдәният һәм сәнгать әһелләре, гарәп мәдәнияте вәкилләре чакырулы. Тамашачыларга курчак театры тарафыннан Тукай әсәрләре буенча куелган спектакль дә тәкъдим ителәчәк.
Чараны Татарстан Мәдәният министрлыгы һәм Язучылар берлеге оештыра, дип хәбәр итә берлекнең матбугат үзәге.
Чыганак: http://tat.tatar-inform.ru
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:fbd6e696-9fe4-4770-ae58-966effc977d4> | CC-MAIN-2021-25 | https://belem.ru/node/4352 | 2021-06-16T14:43:12Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-25/segments/1623487623942.48/warc/CC-MAIN-20210616124819-20210616154819-00426.warc.gz | tat | 0.999995 | Cyrl | 8 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999951124191284} | belem.ru |
Яр Чаллы орган залы
|Истәлекле урын|
Яр Чаллы орган залы.Фото: chelny.su
|Урын||423827 Татарстан, Яр Чаллы, Автозавод проспекты, 8|
|Төзелеш||1997—2005 еллар|
|Сайт||organ-chelny.ru|
Яр Чаллы орган залы (рус. Органный зал города Набережные Челны) — Татарстанның Яр Чаллы шәһәре Автозавод районында урнашкан муниципаль мохтари мәдәният оешмасы. Орган залы ел әйләнәсе эшли. 2005 елдан Орган залы каршында балалар театры эшләп килә.
Директор: Лидия Решетняк, ТР атказанган мәдәният хезмәткәре.
Сәнгать җитәкчесе: Игорь Лерман, ТР халык артисты.
Органчы: Илсөяр Сөләйманова, халыкара конкурслар лауреаты.
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
ТР беренче президенты Минтимер Шәймиев инициативасы белән Яр Чаллы шәһәренә Казан дәүләт консерваториясенең «Ригер-Клocc» фирмасы органы бүләк ителә.
Яр Чаллы шәһәре хакимият башлыгының 1997 елның 19 декабрендәге 2248нче карары белән, техник характеристика буенча орган урнаштыру өчен идеаль рәвештә туры килә торган бина дип табылган «Россия» кинотеатрында реконструкция эшләре башлана. Әлеге эшләр федераль һәм республика бюджетларыннан финанслана.
Архитектура реконструкциясе проекты «Татинвестгражданпроект» фирмасы тарафыннан эшләнә.
Реконструкцияне генераль подрядчик — «Капиталь төзелеш идарәсе» ААҖ башкарып чыга.
Залны реконструкцияләү эшендә Казан дәүләт консерваториясе ректоры Рубин Абдуллин ярдәм итә.
Органны монтажлау һәм яңарту эшләрен «RIHGER-KLOSS VARHANY» фирмасы (Крнов, Чехия) башкара.
2005 елның 1 мартында ТР Президенты Минтимер Шәймиев катнашында Орган залын тантаналы ачу була. Тантанада пианист Николай Петров, органчы Рубин Абдуллин, җырчы Ирина Архипова чыгыш ясый. Концертны Святослав Бэлза алып бара.
Орган концертларыннан тыш, залда Игорь Лерманның камера оркестры да чыгыш сый.
Орган тасвирламасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
«RIEGER-KLOSS» концерт органы.
Зал тасвирламасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- 760 урынга исәпләнгән.
- Мәйданы — 3 355 кв. м.
- Температура режимы +21 °C.
- Дымлылык режимы 53 %.
- Залның интерьерында тавышны яхшы кайтаручы материаллар һәм махсус сайланган кулланылган.
- Тамаша залында идән карагай агачыннан, орган залына керү ишекләре имәннән, сәхнә идәне карагай тактадан җәелгән.
|Кадерле төбəгебез Шəhри Чаллыда төзелгəн бу орган залы үзенең гүзəллеге, эчтəлеге, идеясы белəн культураның югары ноктасы. Туган төбəгемдə төзелгəн бу затлы бинаңы күргəч күңелемдə туган горурлык həм шатлык хислəрен бер-ике җөмлә белəн генə əйтеп бирү мөмкин түгел. Телəгем шул: бу зал халкыма хезмəт итсен! Амин[1].|
Кызыклы факт[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- organ-chelny.ru Рәсми сайты
- Орган залы Яр Чаллы картасында
- Орган залы Яр Чаллы рәсми сайтында
- Вконтакте диварында төркем
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Орган залының рәсми сайтында
- МНИИП — Мәскәү мәдәният, ял, спорт һәм сәламәтлек саклау объектлары фәнни-тикшеренү һәм проектлау институты (рус. Московский научно-исследовательский и проектный институт объектов культуры, отдыха, спорта и здравоохранения, МНИИП)
- Евгений Никифоров. Город Набережные Челны: органный зал. ФБ.ру, 13.08.2016 (рус.)
- Органный зал, Набережные Челны, Россия. 1000 лучших мест мира (рус.)
|Яр Чаллының истәлекле урыннары| | <urn:uuid:8c62c585-fcbc-4b8f-989a-2728d3cb01f8> | CC-MAIN-2019-39 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D1%80_%D0%A7%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D1%8B_%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD_%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D1%8B | 2019-09-21T19:42:06Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-39/segments/1568514574662.80/warc/CC-MAIN-20190921190812-20190921212812-00218.warc.gz | tat | 0.999387 | Cyrl | 14 | {"tat_Cyrl_score": 0.9993869662284851} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Югары һөнәри белем бирү дәүләт һәм муниципаль мәгариф оешмаларына бакалавриат программасы буенча яисә аерым белгечлек программасы буеча укырга керүчеләр өчен өстәмә кабул итү имтиханнары кертелде. Әлеге әзерлек (белгечлек) исемлегендә иҗади юнәлешлеләре дә, һөнәри булганнары да бар.
Түбәндә тәкъдим ителәчәк исемлек Россия Мәгариф һәм фән министрлыгы тарафыннан 2008 елның 5нче сентябрендә № 256 белән расланган.
Чыганак: www.edu.ru
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:ed212bd2-df0a-455c-a8a3-6934ea525f8d> | CC-MAIN-2020-10 | http://belem.ru/node/697 | 2020-02-17T09:28:45Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-10/segments/1581875141806.26/warc/CC-MAIN-20200217085334-20200217115334-00037.warc.gz | tat | 0.999989 | Cyrl | 4 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999889135360718} | belem.ru |
Татар мәгарифе порталы
Өстәмә һөнәри белем бирү дәүләт автоном белем бирү учреждениесе «Татарстан Республикасы Мәгарифне үстерү институты» «Иң яхшы цифрлы белем бирү практикалары» авторлык методик эшкәртмәләре конкурсы (конкурс) игълан итә.
Конкурс 2017–2021 еллар һәм 2030 елга кадәрге чорга Татарстан Республикасында мәгарифне үстерү стратегиясе бурычларын тормышка ашыру һәм 2022 елда Татарстан Республикасында цифрлаштыру елы кысаларында үткәрелә.
Конкурсның максаты ‒ мәктәпкәчә, гомуми һәм өстәмә белем бирү учреждениеләре педагогларының электрон белем бирү ресурсларын булдыру, мәгълүмати-коммуникацион технологияләрдән нәтиҗәле файдалану мәсьәләләре буенча һөнәри компетентлыгын арттыруга ярдәм итү.
Конкурста Татарстан Республикасы мәгариф оешмалары педагоглары катнаша ала, яшь һәм педагогик стаж буенча чикләүләр юк. Методик эшкәртмәләр рус һәм татар телләрендә кабул ителә.
Тулырак мәгълүмат белән беркетелгән НИГЕЗЛӘМӘдә таныша аласыз.
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:896a906a-5dad-4abc-afdc-bd3c30d563e0> | CC-MAIN-2023-06 | https://belem.ru/node/8489 | 2023-01-27T14:39:32Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-06/segments/1674764494986.94/warc/CC-MAIN-20230127132641-20230127162641-00251.warc.gz | tat | 0.99981 | Cyrl | 3 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998100399971008} | belem.ru |
|Оскар Ичазо|
|Туган||24 июль 1931|
Боливия
|Үлгән||26 март 2020[1] (88 яшь)|
|Ватандашлыгы||Боливия|
|Һөнәре||язучы, галим|
Оскар Ичазо (Боливия, 1931—2020) Боливия фәйләсуфы һәм Интеграль Фәлсәфә эшләп чыгаручысы булган. Арика Мәктәбенең нигезләүчесе (1968 елда нигезләнгән булган) булган. Арика Чилиның шәһәре атамасы булып тора, Ичазо анда кайчандыр яшәгән һәм 1970-енче һәм 1971-енче елларда Арика Институтының (1971-енче елда инкорпорацияләнгән булган) штаб-фатиры урнашкан Америка Кушма Штатларында тора башлаганчы интенсив айларча дәвамлы өйрәтүләр алып барган.
Ичазоның шәхес тугызпочмагы энеаграмасы (аның нигезендә энеаграммадан тугызпочмак санының график чагылышын бирү) иң көчле тәгълиматның берләшүен формалаштырган, ул Протоанализ дип аталган һәм аның ахыры Яктыртылуның Иң Олысына ирешү һәм Илаһ белән Берләшү.
Бу системада яңа формалар идентификацияләнгән, аларда шәхси эго тормыш вакытында психикада фиксацияләнгән. Һәр шәхес өчен бу эго фиксацияләре үз-сурәтләр төшенә әверелә, кайсы үз үсеш бәйләнеше ярдәмендә психик шәхескә әверелә. Эмоциональ дәрәҗәдә һәр фиксация үз чиратында махсус нәфес яки кыскыч белән очраша. Эгоның тугыз фиксациясе арасында төп бәйләнешләр ачык итеп тугызпочмакның нокталары, сызыклары һәм әйләнәсе аша аңлатыла.
Арика Мәктәбе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Шулай ук Арика Институты (ул Арика Мәктәбенең инкорпорацияләнгән оешмасы булып тора) буларак мәгълүм Арика Мәктәбе яки гади итеп Арика, ул Ичазо тарафыннан 1968 елда нигезләнгән Кеше Потенциалы Хәрәкәте төркеме.
«Ramparts» журналы 1973 елда язып куйганча Арика Мәктәбе, «Галәм аңын күтәрү өчен техника тәне һәм дөньяга уянган рәвештә мөрәҗәгать итү өчен идеология» булып танылырга мөмкин.
Килеп чыгышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Арика Мәктәбе 1956 елда Көньяк Американың төп шәһәрләрендә кеше төркемнәре Ичазо тәкъдим иткән теория һәм ысулны өйрәнер өчен оешкач башланган. Ундүрт ел буена бу төрле төркемнәр аның тәгълиматын өйрәнгәннәр. 1968 елда Протоанализ һәм эго-фиксацияләре буенча лекцияләрен Сантьягода, Чилида Кулланышлы Психология Институтында тәкъдим иткән.
Ичазоның теорияләре «Кешелек нәрсә ул?»; «Кешелекнең иң олы яхшысы нәрсә?»; һәм «Кеше тормышына мәгънә һәм кыйммәт бирүче хакыйкать нәрсә?» кебек традицион метафизик сорауларда нигезләнгән.
Протоанализ[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Арика Мәктәбе өйрәтүче кораллар «Протоаналитик теория, система һәм ысул» яки «Протоанализ» дип атала. 1980-енче елга кадәр «протоанализ» төшенчәсен таррак масштаблы итеп ялгыш аңлаганнар, Ичазоның типлар теориясе буларак махсус кулланылган булган, аннан Шәхес Тугызпочмагы алынган булган.
Протоанализда, Ичазо тормышның иртә баскычында шәхеснең эгосы фиксацияләнә башлаучы тугыз ысулны тасвирлаган. Һәр шәхес өчен бу «эго фиксацияләрнең» берсе үз-сурәтенең төше булып китә, аның тирәли аның психологик шәхесе үсә. Һәр фиксация шулай ук эмоциональ дәрәҗәдә билгеле нәфес тарафыннан тәэмин ителә. Ичазо бу нәфесләрне эмоциональ энергиянең рәттән чыгу дип тасвирлаган, сырхауга бик охшаш. Тугыз эго фиксацияләре арасында төп психологик бәйләнешләр тугызпочмакның нокталары, сызыклары һәм әйләнәсен кулланып чагылдырыла ала.
Ичазоның тәгълиматлары кешеләргә идентификациясен — һәм үз механистик фикере һәм үзләрен тотышлары өлгеләре тарафыннан килеп чыккан газаплануларыннан арыныр өчен барлыкка китерелгән. Аның фиксацияләр турында теорияләр барча тормыш үзен дәвам итәргә һәм даими булырга омтыла һәм кеше психикасы хакыйкатьнең универсаль законнары буенча эш итәргә тиеш дигән фикердә нигезләнгән. Фиксацияләрне өйрәнү типология барлыкка китерми. Моның урынына ул кеше эгосының сакланып калу, мөнәсәбәт һәм адаптация буларак мәгълүм өч инстиктын һәм психик тормышыбызның ике полюсын: безнең сексуальлегебезне яки тормыш дәвамлану хисен һәм рухилыбызны яки эчке берлек хисен анализлый.
Ичазо фиксацияләрне җәрәхәтләнгән инстинктуаль нокталар буларак аңлаган. Хәзерге психология һәм аның теорияләре арасында беренчел аерма булып, аның инстинктлар, тидерелгәндә, җәрәхәтләнгәндә яки инвалидланганда Берлекне башкару өчен азат ителергә мөмкин булган психика моделен тәкъдим итү булган, шул ук вакытта хәзерге психология игътибар үзәгендә күзәтелгән тотышны тотарга сайлаган.
Ичазо буенча, шәхеснең фиксациясе балачактан һәр инстинктта өметләр багъланмагач психологик травманың субъектив тәҗрибәсен (үзеңне аңлау) ала. Кечкенә балалар үзәктә үзләрен тоталар һәм шулай итеп өч фундаменталь мөнәсәбәткә: җәлеп ителгән булу, җәлеп ителмәгән булу, кызыксынмаган булуга күрә өметләрендә канәгатьләнмәү кичерәләр. Һәр шундый тәҗрибәдән травма кабатланмас өчен саклау маташуы буларак механистик фикер һәм тотыш өлгеләре килеп чыга. Фиксацияләрне аңлап — һәм үзеңне күзәтүне практикалап — кеше акылда тотылган фиксацияләрдән һәм газапланулардан арына ала дип ышаныла.
Интеграль Фәлсәфә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Интеграль Фәлсәфә кеше халәтенең кеше барышының иң түбән дәрәҗәләреннән Яктыртылуынң иң югары халәтләренә (теозис) кадәр тулы анализны тәкъдим итүче яңа фәлсәфи традиция булып тора. Бу тәгълимат тупланмасы Ичазо башта Протоанализ дигән төшенчә биргән анализны кертә һәм Ичазоның Шәхес тугызпочмагын кертә. Ичазоның тугызпочмак фигурасы тәгълиматлары башта эннеагон (тугызпочмак) дип аталган булган.
1954 ел интервьюсында Ичазо механистик һәм кабатлау фикер һәм тотыш өлгеләренә эчке карашка ирешкән дип әйткән Бу процесслар тугызпочмак фигурасы, классик фәлсәфә һәм цикллар нигезендә чынлыкта анализлаучы «Триалектик Логика» дип атаганы белән бәйләнештә аңланылырга мөмкин.
Нигез теориясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Теория тулысы белән Акылның Эчке Структурасы фикерендә карала. Ягъни, сораулар Инстиктлардан килә һәм Инстинктлар элек булган структураның нәтиҗәсе — ул Акылның үзенең нигезе булып тора. Ул логик дип танылган концепция, чөнки әгәр барлык акыллар асыл охшашлыкларга ия булса, элек булган тәртип булырга тиеш.
Ичазо кеше булуында нигез дип таныган өч инстинктуаль сорау: «Ничек Мин?», «Мин кем белән?», «Мин нишлим?» аша проблемага якынлашып кеше җанының компонентлары бар дигән борынгы концепцияне ачкан. Ичазо боларга саклау, мөнәсәбәтләр һәм синтония (соңрак адаптациягә модификацияләнгән) ярлыкларын биргән. Өчесе арасында үзара мөнәсәбәтләрне танып, ул 3 x 3 = 9 компонент системасын барлыкка китергән, аны ул төрле тармакларда озак булган берничә схема белән бәйләгән: яктылык спектры, чакралар, психологик системалар һәм тугызпочмак.
Мәсәлән, психиканың һәр компонентына тиешле төс билгеләнгән булган, ул киң күптөрле үз үсеш күнегүләре ярдәмендә ныгытылырга мөмкин. Гипергностик (арттырылган хис итү) медитация вертикаль тезелгән чакраларның борынгы карашып кулланып Һинду медитациясендә киң кулланылган җиде чакра системасын sacrum-ны һәм муен артын кертеп тугызга кадәр киңәйткән. Хәзерге биология теориягә гипергностик боҗраларны (чакраларны) анатомия белән, ә энергия үзәкләре белән түгел ассоциацияләп кертелгән булган.
Үзеңне тоту өлгеләрен үзең күзәтү өчен Ичазо башка кораллар арасында тугызпочмакны кулланган. Трансформатив практикаларга кайвакыт билгеле мудраны һәм/яки биджаны тугызпочмакның тугыз ноктасының (түбәсенең) һәрберсе белән бәйләүне керткән. Беренче өч унъеллык яки шуның тирәсе дәвамында аның теориясенең тугызпочмакта чагылдырылган күпчелек аспектлары әйләнә чагылышлары булган (мәсәлән, спектрны циркуляр Салават Күпере Күзенә ябу), ул тугызпочмак формасының тәшкил итүче үзара кисешүче сызыкларның әз яки бөтенләй түгел кулланылышын керткән. Башка сүзләр белән әйткәндә, чагылышларның күпчелеге эннеаграммалар түгел, ә эннеагоннар (тугызпочмаклар) булган (аерманы күрсәтер өчен энеаграмма фигурасын карарга кирәк).
Шәхес эннеаграммасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ичазо күпләр тарафыннан Шәхес Эннеаграммасы (гадәттә бары тик Эннеаграмма дип атала) атасы дип таныла, бу эннеаграмма фигурасын кулланучы хәрәкәт. Америка Кушма Штатларының Аппеляцион Суды карары Ичазоны (шәхес рәттән чыгуларның алдан килүчесе булган) эго фиксацияләре теориясенә тугызпочмак фигурасы кулланылышының баштагы авторы дип таныган. Шулай да, бу карар автор хокукы законының «гадел кулланылыш» астында автор хокукы кисәтүен кире каккан. Эннеаграмма символы ачыш (уйлап табу) булмаганга күрә, закон мәсьәләсе булып символны куллану түгел, ә махсус "эннеаграммалар"ның автор хокукына ия булуы мәсьәлә булып торган, ягъни һәр нокта белән символ плюс тасвирлаучы сүзләр (башка мәгълүмат түгел) бәйле булган. Ичазо элегрәк эннеаграммаларны әйтелмәгән законнар тупланмасы дип тасвирлаган, әмма ул шулай ук энеаграммаларны ул «барлыкка китергән» дип әйткән.
Ичазо эннеаграмма фигурасын тормышның иртә баскычында кеше психикасында кичереглгән психологик травмалардан үсеп чыккан механик эго механизмнары теориясе белән бәйләнештә кулланган. Бу нигез теоиядә, кеше психикасының бу аспекталры яхшы булу (саклану инстинкты); башкалар белән бәйле булу хисе (мөнәсәбәт инстинкты); һәм безнең тирәдә (адаптация инстинктын) кертә. Эннеаграмманы өйрәнү белән мөнәсәбәттә Ичазоның максаты кешенең психологик процессында кабатлаучы, механистик уйлауны һәм үзеңне тотышны тануны куллану һәм бу механизмнар белән идентификациядә һәм берегүдә тамыры булган газапланудан арыну (ул, Ичазо, өйрәткәнчә, безне газапланудан саклап карый, әмма чынлыкта анда сакланырга тенденциясенә ия).
Шәхес Эннеаграммасының популяр кулланылышы (Арика Мәктәбендә энеаграммалар кулланылышыннан аермалы буларак) Ичазодан Чилида өйрәнгән Клаудио Наранхо белән башланган. Ичазо Нарахоның Эннеаграмманы аңлауны чикләнгән һәм тәмамланган түгел дип таныган. Наранхоның Шәхес Эннеаграммасына төп кертеме Ичазо тарафыннан барлыкка китерелгән модельгә сакланып калу механизмнарын өстәү булган: «Аның Эннеаграммага кертеме Көнбатыш психологик моделенең интеллектуаль көче белән трансформациянең мистик юлы һәм ысулларын бергә кушкан.»
1992 елда Шәхеснең Энеаграммасы өчен интеллектуаль автор хокукы Ичазога баш тартылган булган, бу аның теорияләре фактуаль дигән расламаларында нигезләнеп, ә фактлар автор хокукы астында була алмый. Суд каравы, шулай да, Оскар Ичазо Шәхес һәм Фиксацияләр Эннеаграммасы, аның кулланылышы, мәгънәсе һәм бәйле материалның чыганагы икәнен раслаган.
Асыл һәм эго[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Үз-актуализациянең башка системаларында кебек, Арика асылның һәм эгоның (иң ахыр иллюзор) аеруы белән эшли. Бу эшнең әһәмиятле аспекты булып тугызның типологиясе белән туры китереп берәүнең гадәтләрен һәм реакцияләрен күзәтү булып тора. Шулай да, Ичазо характеризацияләрне «фиксацияләр», ә «шәхес типлары» дип атаган һәм ул кабатлап һәр кеше барлык тугыз типны эченә кертә дип ассызыклаган («без барлык тугыз позицияне уятырга тиеш»). Фиксация бары тик үзеңне ачуга ачкыч, ә астрологиядә кебек берәүнең кояш тамгасы кебек идентиклык формасы кебек булмаган.
Йогынтылар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Гәрчә кайбер хәзерге Шәхес Эннеаграммасы язучылары Ичазо тәгълиматы өлешчә Гурджиевның Дүртенче Юл эшеннән алынган дип фараз итсәләр дә, Ичазо моннан үзенең "Транс-шәхес Җәмәгатенә Хаты"нда баш тарткан. 1990 елның июлендә, Үлчәм Китаплары көйләве өлеше буларак, дәгъва итүче авторларның һәрберсе "Оскар Ичазо эго фиксацияләре теориясенең бердәнбер барлыкка китерүчесе һәм эннеагоннар кеше психикасының төрле функцияләрен чагылдыру"да килешкәннәр.
Гәрчә 9 санының символимзы борынгы булса да, Гурджиевка кадәр Суфичылыкта яки башка берәр кайда эннеаграмма фигурасының нинди дә булса шәһадәте юк.
Библиография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Ichazo, Oscar (1976). The Human Process for Enlightenment and Freedom: A Series of Five Lectures. Arica Institute, Inc. ISBN 0-671-22432-8.
- Ichazo, Oscar (1980). The Cutting of the Adamantine Pyramid. Arica Institute, Inc.
- Ichazo, Oscar (1982a). Between Metaphysics and Protoanalysis: A Theory for Analyzing the Human Psyche. Arica Institute Press. ISBN 0-916554-04-X.
- Ichazo, Oscar (1982b). Bleibtreu, John (ed.). Interviews with Oscar Ichazo. Arica Press. ISBN 0-916554-02-3.
- Ichazo, Oscar (1986). Master Level Exercise: Psychocalisthenics. Arica Institute Press. ISBN 0-916554-25-2.
- Ichazo, Oscar (1988). Letters to the School (1st ed.). The Oscar Ichazo Foundation. ISBN 0-916554-17-1.
- Ichazo, Oscar (Autumn 1991). «Letter to the Transpersonal Community». The Arican: International Journal of Arica Institute (5): 106.
- Ichazo, Oscar (2015). Oscar Ichazo: Insights Into the Teacher, the Philosophy, the School. The Oscar Ichazo Foundation. ISBN 978-0-916554-00-2.
- Ichazo, Oscar (2016). The Religious Consciousness. The Oscar Ichazo Foundation. ISBN 978-0-916554-14-9.
- Ichazo, Oscar (2018). The Nine Constituents: The Science of the Human Condition from Ego to Enlightenment. Arica Institute Press. ISBN 978-0-916554-16-3.
- Ichazo, Oscar (2020a). The Four Killers of Humanity: The Ethical Solution to our Existential Crisis. The Oscar Ichazo Foundation. ISBN 978-0-916554-19-4.
- Ichazo, Oscar (2020b). The History of the Integral Teachings. The Oscar Ichazo Foundation. ISBN 978-0-916554-20-0.
- Ichazo, Oscar (2021). We Are One: Facing our Global Crisis with Unity. The Oscar Ichazo Foundation. ISBN 978-0-916554-28-6.
Шулай ук карарга мөмкин[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- en:Chua K'a, a three-part bodywork approach developed by Óscar Ichazo
- The Holy Mountain, a 1973 film which Oscar Ichazo helped with by training the staff in various spiritual exercises
- en:John C. Lilly – American physician, scientist, psychonaut, and philosopher | <urn:uuid:9d9a3777-16de-44c7-a61c-a18fcebae277> | CC-MAIN-2023-50 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%80_%D0%98%D1%87%D0%B0%D0%B7%D0%BE | 2023-11-29T22:13:12Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-50/segments/1700679100146.5/warc/CC-MAIN-20231129204528-20231129234528-00351.warc.gz | tat | 0.999875 | Cyrl | 1 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998754262924194} | tt.wikipedia.org |
Казан федераль университеты каршындагы Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге 2 нче татар гимназиясен тәмамлаган Рамил Баһавиев БДИ нәтиҗәләре буенча 399 балл җыйган.
Ул рус теле, информатика һәм физиканы 100 баллга, ә математиканы 99 баллга тапшырган. Рамил 9-11 сыйныфта Казан федераль университетының Кече университетында йөри. Ул физика һәм математика лекцияләрендә була. Моннан тыш КФУның Кече университетында шөгыльләнүче һәркем БДИга әзерләнү курсларына да йөри ала. Укытучылары әйтүенчә, Рамил әзерлек курсларында рус теле буенча имтиханга ныклап әзерләнә.
Киләчәктә Рамил фән өлкәсендә эшләргә ниятли. Өстенлекне математика һәм физикага бирә.
Белешмә өчен. КФУ Кече университеты төрле фән өлкәсендә сәләтле өлкән сыйныф укучыларына мәктәп программасыннан тыш белемнәрен ныгытырга мөмкинлек бирә. Алар биредә үзләрен төрле фәнни-эзләнү, иҗади эшчәнлектә сыный алалар.
Кече университетта дәресләр кичке вакытта (15.40-20.00 сәгатьтә), төп уку урыныннан аерылмыйча, уку елы дәвамында КФУ аудиторияләрендә һәм лабораторияләрендә бара. Кече университетка керү кабул итү имтиханнарына карап була. Дәресләр программасына фәнни-гамәли тикшеренүләр, лекция-практика дәресләре, практикумнар, КФУ инфраструктурасын киң куллану мөмкинлеге булган тренинглар кергән. Дәресләрне КФУ мөгаллимнәре, аспирантлары һәм магистрлары алып бара.
Кече университет структурасында 9 факультет бар. | <urn:uuid:712f1de1-d5e0-4b79-8ca9-49da7548b04b> | CC-MAIN-2021-04 | https://darelfonyn.kpfu.ru/kfu-keche-universitet-d-resl-re-bdida-yard-m-it/ | 2021-01-17T09:45:28Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-04/segments/1610703511903.11/warc/CC-MAIN-20210117081748-20210117111748-00795.warc.gz | tat | 0.999821 | Cyrl | 8 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998212456703186} | darelfonyn.kpfu.ru |
Хәдичә Сөнгатьзадә
|Хәдичә Сөнгатьзадә|
|Туган телдә исем||Хәдичә Сәйфетдинова-Шаммасова|
|Туган||1875|
Самара губернасы, Ставрополь өязе (хәзер Сембер өлкәсе, Чардаклы районы) Татар Колмаеры авылы
|Үлгән||9 май 1949|
Татар Колмаеры авылы
|Милләт||татар|
|Һөнәре||укытучы, шагыйрә|
|Шаммасов Гариф Нәсретдин улы (1869-1837)|
|Ата-ана|
Хәдичә Сөнгатьзадә — шагыйрә һәм мөгаллимә (чын фамилиясе Сәйфетдинова-Шаммасова).
Тәрҗемәи хәл[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Х.Сөнгатьзадә 1875 елда Самара губернасының Ставрополь өязендәге (хәзер Сембер өлкәсенең Чардаклы районы) Татар Колмаеры (шагыйрәнең китапларында: Олугь Колмаер, Зур Колмаер) авылындагы мулла гаиләсендә туа.
Башлангыч белемне әнисеннән ала. Соңыннан үзлегеннән укып, 15 яшеннән 50 яшенә кадәр туган авылының икенче мәхәлләсендә мөгаллимә булып эшли, зур хөрмәт казана. Ул күп гәҗит һәм журналлар яздырып ала, бай китапханәгә ия була. Х.Сөнгатьзадәнең әдәби иҗат эше белән кайчан шөгыльләнә башлавы мәгълүм түгел. XX гасыр башы көндәлек татар матбугатында да бу имза белән басылган шигырьләр күренми. Аны шагыйрә итеп таныткан илледән артык шигыре «Кызлар бакчасы, яки Һәмширәләремә тәзкирәм» (1913) һәм «Таң җиле» (1914 [1]) исемле китапларында басылып чыккан.
Х.Сөнгатьзадә әсәрләре борчулы кичерешләр белән сугарылган. Ул тирә-яктагы тормыш күренешләренә ризасызлык белдерә. Татар милләтенең шул чордагы язмышы мәсьәләсенә бигрәк тә еш мөрәҗәгать итеп, шагыйрә көнчелек, наданлык, гаугачыллык кебек күренешләргә каршы чыга, милләтнең абруен күтәрү, якты киләчәккә бару юлында гыйлемнең, яхшы әхлакның әһәмиятен әйтә.
Шагыйрә иҗатында татар хатын-кызларының ирләр белән тигез хокуклы булуга омтылышы да шактый киң чагылыш таба. Ул хатын-кызларны уянырга, намуслы, гыйлемле, тырыш булырга чакыра, кешеләр арасында матур әхлакка корылган мөнәсәбәтләрне яклап яза, саф, романтик мәхәббәтне олылый.
Тукайны кошка тиңләгән Х.Сөнгатьзадә, халык шагыйренең вакытсыз үлемен тирәнтен кичереп, «Наме үлмәс (исеме үлмәс)» дигән шигырь яза.
Шагыйрә вакытлы матбугат битләрендә хатын-кыз азатлыгы мәсьәләләрен яктырткан публицистик мәкаләләре белән дә чыгыш ясаган. Ире Шаммасов Гариф Нәсретдин улы (1869-1837) - мулла, репрессия корбаны, 1937 елда НКВД карары белән атып үтерелә. Х.Сөнгатьзадә 1949 елның 9 маенда вафат булган.
Библиография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Кызлар бакчасы, яки Һәмширәләренә тәзкирәм / Олугъ Колмаерда 2 нче мәхәлләдә мөгаллимә Сөнгатьзадә Хәдичә ханым тарафыннан иншад ителде .- Казан, 1913.-40 6.
- Таң җиле / Мөәллифәсе: Зур Колмаерда мөгаллимә Сөнгатьзадә Хәдичә.-Казан: Кәримовлар, 1914.-32 6.
Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- "Татар әдипләре, мәгърифәтчеләре (XX йөз башы) . Библиографик сүзлек. Казан, 2005 — китабыннан.
Аның турында[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Заһидә Бурнашева. Татар хатын-кызлары хәрәкәте тарихыннан.-Казан: Таткит-нәшр., 1971.-Б. 81-82.
- Гатауллин М. Хәдичә Шаммасова // Азат хатын.-1984.-№ 5.-Б. 9.
- Татар шигърияте: XXгасыр башы / Төзүче З.Рәмиев.-Казан: Мәгариф, 2004.-Б. 85.
Тышкы сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Хәдичә Сөнгатьзадә (Хадича Сунгатзадэ)(үле сылтама)
|Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:
| <urn:uuid:b2a22397-7b79-4a3c-ad9d-f3adf88988f2> | CC-MAIN-2021-39 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D3%99%D0%B4%D0%B8%D1%87%D3%99_%D0%A1%D3%A9%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%82%D1%8C%D0%B7%D0%B0%D0%B4%D3%99 | 2021-09-16T16:11:01Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-39/segments/1631780053657.29/warc/CC-MAIN-20210916145123-20210916175123-00475.warc.gz | tat | 0.999981 | Cyrl | 21 | {"tat_Cyrl_score": 0.999981164932251} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
15 нче гыйнвар көнне шушы исем астында Россиякүләм бәйге старт алды. Ярыш бер этабта узачак. Эшләр 25 нче июньгә кадәр кабул ителә.
Әлеге бәйге Россиядә Укытучы елына багышлана һәм Л.В.Занков системасы нигезендә белем бирүче башлангыч һәм төп мәктәп мөгаллимнәре өчен оештырыла. Максаты: балалар һәм педагогларның позитив карашын куәтләү, укытучыларны үзләрен иҗади яктан күрсәтүгә этәрү һ.б.
Чара сездә кызыксыну уяткан икән, беркетелгән файлда бәйгенең нигезләмәсе белән таныша аласыз.
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:e82bb12b-f30d-46ef-bfc7-8a4f2c69faeb> | CC-MAIN-2021-04 | https://belem.ru/node/2483 | 2021-01-18T08:12:43Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-04/segments/1610703514423.60/warc/CC-MAIN-20210118061434-20210118091434-00459.warc.gz | tat | 0.999998 | Cyrl | 2 | {"tat_Cyrl_score": 0.999997615814209} | belem.ru |
Татар мәгарифе порталы
Казанның 340 мөгаллиме "Безнең иң яхшы укытучыбыз" республика бәйгесендә җиңү яулаган. Әлеге педагогларның хезмәт хакына ай саен 7800 сум өстәлеп барачак.
"Безнең яхшы укытучыбыз" республика грантын Татарстанның Мәгариф һәм фән министрлыгы өләшә. Конкурста катнашу өчен барлыгы 8449 заявка кабул ителгән. 900 гариза Казан мөгаллимнәреннән алынган. Иң яхшы нәтиҗәләргә ирешкән гомуми белем бирү мәктәпләре укытучыларын сайлап алу 17нче апрельдән 27нче августка кадәр узган.
Әйткәнебезчә, грант откан педагоглар арасында Казан укытучылары шактый. Алар республика конкурсы нәтиҗәләре буенча барлык җиңүчеләрнең 20 процентын тәшкил итә. Күбесе Вахитов, Яңа Савин һәм Совет районнары мәктәпләрендә эшли.
Чыганак: http://www.intertat.ru
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:8f1a0cd9-e12e-479f-8212-c55bde150735> | CC-MAIN-2020-50 | http://belem.ru/node/4398 | 2020-11-30T18:23:41Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-50/segments/1606141216897.58/warc/CC-MAIN-20201130161537-20201130191537-00205.warc.gz | tat | 0.999998 | Cyrl | 4 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999978542327881} | belem.ru |
Татар мәгарифе порталы
Татарстанда "Үз мәктәбеңә ярдәм ит!" акциясе дәвам итә. Быел акция 25 майда старт алды.
Шулай итеп, Татарстанда елның беренче яртысында 496 иганәче "Үз мәктәбеңә ярдәм ит" акциясенә кушылган, алар республиканың 36 районындагы 420 белем йортына яңа уку елына әзерләнергә булышкан иде. Бу көнгә барлыгы 7 284 150 сумлык ярдәм күрсәтелгән.
Исегезгә төшерәбез: моннан берничә ел элек Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов башлангычы белән оешкан акция кысаларында үзләре укып чыккан белем йортларына һәр кеше ярдәм күрсәтә ала. Акциягә кушылып, мәктәбеңә төрлечә ярдәм итәргә була. Моңа тышкы төзекләндерү эшләре (койма тоту, буяу, бинаны, түбәне төзекләндерү) һәм бүлмәләрне төзекләндерү (спорт заллары, ашханә, башка бүлмәләрне ремонтлау, мультимедиа җиһазлары урнаштыру) генә түгел, төрле чаралар оештыру (бүләк һәм сувенирлар алу һәм башкасы) кебек эшләр дә керә.
http://intertat.ru/tt
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:9d88e868-5399-45f2-81b3-178747f1f4f6> | CC-MAIN-2021-39 | https://belem.ru/node/6661 | 2021-09-22T06:04:12Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-39/segments/1631780057329.74/warc/CC-MAIN-20210922041825-20210922071825-00121.warc.gz | tat | 0.999991 | Cyrl | 8 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999912977218628} | belem.ru |
Алан Мэтисон Тьюринг — инглиз математигы, программист һәм кодлаучы (шифрлаучы). Ул Икенче дөнья сугышы вакытында үзе иҗат иткән «Bombe» исемле җиһазда кодларны «җимерү» ысулларын эшкәртә. Нәтиҗәдә, ул «Энигма» шифраторын ватып ачу буенча әһәмиятле белгеч буларак таныла. Шуннан соң аны «Сугыш каһарманы» дип йөртә башлыйлар. («Энигма» шифраторы әлеге сугыш вакытында нацист Алманиясендә серле мәгълүматлар ирештерү өчен кулланылган.) Алан Тьюринг Манчестер университетында эшләгән елларда «Тьюринг машинасы» дип аталган теоретик машинага нигез сала.
1952 елда Тьюринг Британия кануны буенча hомосексуаль җенси мөнәсәбәт өчен гаепләнә. Суд карары нигезендә, ул мәҗбүри рәвештә гормон терапиясен узарга тиеш була. Галимнең гомере фаҗигале рәвештә өзелә: 1954 елда ул агу (цианид) эчеп үлә. Полиция тикшерү уздыргач, Тьюрингның ашаган алмасында агу табыла. Димәк, атаклы программист үз-үзенә кул салган булып чыга.
Шуннан соңгы хикәя безнең күбебезгә таныш: бервакыт ике Стэнфорд эшмәкәре яңа санак ширкәтенә эмблема эзләргә тотыналар. Ахыр чиктә, информатика үсешенә зур өлеш керткән Тьюрингнең тешләнгән алмасын тамга итеп сайлыйлар.
Җурналистлар озак вакыт дәвамында эмблема сайлау белән бәйле әлеге хикәянең төгәллеге белән кызыксынганнар. Тик Роб Янов (эмблеманың дизайнеры) аларның сорауларын кире кага килгән. Бу сораулар Стив Джобска да бирелгән. Ул да аларны җавапсыз калдырган. Моңа карамастан, күпчелек кеше әлеге хикәянең чынбарлыгына ышана.
Сүз уңаеннан, әгәр дә Алан Тьюринг һәм аның хезмәте игътибарыгызны җәлеп итсә, аның турында «The Imıtation Game» (русча исеме — «Игра в имитацию») фильмын карый аласыз.
Таңсылу Алтай мәкаләсе | <urn:uuid:d4aa7b6b-fa0e-4460-a20d-0e95a10fd090> | CC-MAIN-2021-17 | http://giylem.tatar/archives/1412 | 2021-04-11T18:37:08Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-17/segments/1618038064898.14/warc/CC-MAIN-20210411174053-20210411204053-00331.warc.gz | tat | 0.999981 | Cyrl | 35 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999808073043823} | giylem.tatar |
Казанның иң фотогеник (фотода аеруча уңышлы чыга торган) урыннары буенча юлкүрсәткеч
Иске татар бистәсе
Казанга килеп, аның иң колоритлы урыннарын күрмичә китү җинаятькә тиң. Шуңа күрә 1552 елда оешкан һәм чит диндәге яулап алучыларга буйсынырга теләмәгән татарлар яшәгән Иске Татар бистәсенә юл тотыгыз. Биредә шәһәр агач төзелеш сәнгатенең төп объектлары тупланган: бизәкле йөзлекләр һәм татар буралары фонында матур фотосурәтләр ясарга, ә 12 борынгы искиткеч гүзәл мәчетләр янында берничә портрет фоторәсеме ясарга мөмкин.
Кайда урнашкан: Каюм Насыйри урамы
Бөкре күпер
Казансуның иске үзәне өстенә сузылган 65 метр озынлыктагы тимер-бетон корылма җирле халык арасында зур ихтыяҗ уятмый, бу аны туристлар өчен тагын да кызыклырак һәм матуррак итә. Әгәр дә сезнең постапокалипсис рухындагы гадәти булмаган фотосурәтләр төшерәсегез килсә, сезгә тәгаен монда килергә кирәк. Күперне 20 гасыр башында төзегәннәр, ләкин җитешсезлекләр аркасында бу күпер транспорт йөрү өчен яраксыз дип табылган. Хәзер күпер янына күп кеше килми, әмма бу мәһабәт корылма, тирә-якта хөкем сөргән тынлык һәм кайдадыр еракта күренеп торган завод торбалары үзләрен фотога төшерергә чакырып торалар сыман. Тимер юлга таба бераз алга үтсәгез, шәһәр панорамасын да сурәтли алырсыз.
Кайда урнашкан: Иовлев урамы/Елга урамы
169 нчы йөк транспорты детальләре заводының элеккеге тулай торагы
Бишбалта бистәсендәге Бөкре күпердән ерак түгел 20–30 нчы еллар совет архитектурасының иң якты һәйкәлләренең берсе тора. Конструктизм стилендә башкарылган тулай торак озын коридорлары, иске баскычлары һәм балконнары белән җәлеп итә. Биредә коммуналь рух белән сугарылган сәнгатьле фотографияләр төшереп була. Сез шәһәр тормышының бертөрлелегеннән туйгансыз һәм гадәти булмаган тойгылар кичерергә телисез икән, 1930 нчы еллардагы гадәти Казан корылмаларының ишегалларына күз салыгыз. Бишбалта бистәсе буйлап йөргәндә, иске дары заводына һәм Зилант Успенье монастырена игътибар итегез.
Кайда урнашкан: Кече Мәскәү урамы, 30 йорт
Алафузов фабрикасы
Казанның иске урамнары буйлап уңышлы кадр эзләп йөргәндә, Алафузов фабрикасы турында онытмагыз. Казанның Киров районындагы сәүдәгәр Алафузовның элекке җитен эрләү фабрикасы урынында урнашкан заманча лофт-киңлек шулай атала. Биредә төрле чаралар үткәрелә һәм бөтен шәһәрдән иҗади кешеләр җыела.
Пространство яшьләрне җәлеп итү һәм аларның сәләтләрен сәнгатьнең төрле өлкәләрендә реализацияләү өчен булдырылды. Шуңа күрә монда кабатланмас арт-проектларны, иҗади мәйданчыкларны һәм фабриканың өлешчә төзекләндерелгән стеналарын очратырга мөмкин. Монда атмосфералары фоторәсемнәр ясау өчен килеп, сез үзегезгә рәхәт һәм файдалы шөгыль табарсыз һәм баштанаяк шәһәрнең иҗади тормышына чумарсыз.
Кайда урнашкан: Гладилов урамы, 55 йорт
Эш вакыты: Дүш. – Якш.: 9:00 – 22:00
Bazzar бары
Күптән түгел Казандагы тарихи урамнарның берсендә Bazzar дип аталган модага туры килгән, шәһәр клубларын яңа дәрәҗәгә күтәрә торган төнге бар ачылды. Төнге тормышка чумып, неон утларында ясалган зәвыклы фоторәсемнәр иясе буласың килсә, монда кил. Бар хуҗалары тарафыннан уйлап табылган уникаль дизайн неон алтакталар, яктылык диодлары, формалар һәм текстуралар кушылмасы, шулай ук детальләр: келәмле ап-ак ванна, рәт-рәт итеп тезелгән берничә ретро-телевизор беркемне дә битараф калдырмас. Исегездә тотыгыз: барга кергәндә, катгый дресс-код каралган.
Кайда урнашкан: Профсоюз урамы, 26 йорт
Горький паркында Казансуга төшү юлы
Горький паркы табигать сөючеләр өчен кызыклы булыр. Сез монда озын аллеяләрне, биек агачлар арасыннан төшү һәм менү сукмакларын, кешедән курыкмый торган, кулга ияләшкән тиеннәрне, җырлый торган" фонтаннарны очратырсыз. Подлужная урамына төшсәгез, сез Казансуның уң ярын күрә алырсыз. Шәһәр һәм урман пейзажларының берлеге бигрәк тә көз көне таң калдыра. Монда сез табигать матурлыгына соклана, Европа манерасында шәһәр почмагы фонында классик портретлар ясый алырсыз.
Кайда урнашкан: Подлужная урамы
КФУ ботаника бакчасы
Елның теләсә кайсы вакытында Казан Федераль университеты каршындагы ботаника бакчасына барып, үсемлекләр патшалыгында зур булмаган фотосессия үткәрергә мөмкин. Бакча Казанның Совет районында урнашкан һәм үз эченә оранжереяны һәм дендрарийны ала. Елның иң салкын вакытында да биредә чәчәк атучы үсемлекләрнең меңнәрчә төрен очратып була. Куе яшеллек яки чәчәккә күмелгә үсемлекләр арасында фотога төшү, шулай ук бу патшалыкның теге яки бу төрләре турында лекцияләр Татарстан башкаласына сәяхәтегезне төрлеләндерер.
Кайда урнашкан: Кремль урамы, 18 йорт
Николай Киселевның керем йорты
Лядской бакчасы каршында тагын бер архитектура һәйкәле урнашкан. Ветеринария табибы һәм химия производстволары хуҗасы Николай Киселевның керем йорты 1910 елда төзелә. Корылма модерн стилендә башкарылган. Хәзер ул мәдәни мирас һәйкәле булып тора һәм, кызганычка каршы, аның эченә керү тыелган. Ләкин бинаның фасадында да бик күп кызыклы детальләр бар: ул калку бизәкләр белән бизәлгән, бу аны һәйкәл генә түгел, үзенчәлекле фотографияләр ясау өчен якты фон да итә. Модерны яратучыларга бу бина янына һичшиксез барырга кирәк.
Кайда урнашкан: Мөштәри урамы, 20 йорт
Йокы районнары стрит-арты (урам сәнгате)
Без сезгә шәһәр үзәген генә түгел, Казанның туристлар арасында билгеле булмаган истәлекле урыннарын да карарга тәкъдим итәбез. Абсалямов урамындагы Etam Cru һәм Morik&Aber граффитисы сезне профессиональ стрит-артның гаҗәеп дөньясына алып керер һәм якты фотографияләр ясау өчен мәйданчык булыр. Бөтен йорт биеклегендәге күпкатлы панель йортлар һәм якты фантазияле иллюстрацияләр кушылмасы сезгә яхшы кадрлар һәм күтәренке кәеф бүләк итәр. Күрше Бондаренко урамы буйлап йөрергә һәм Туринлы итальян рәссамы Pixel Pancho эшен карарга киңәш итәбез.
Кайда урнашкан: Әбсәләмов урамы, 23, 27 йортлар, Бондаренко урамы, 20 йорт
Ленин бакчасы
Черек күлдән бераз гына ераграк, КФУ бинасы янында пөхтә генә Ленин бакчасы урнашкан. Җәенке юкәләр һәм имәннәр, фонтан тирәли сузылган тар аллеялар һәм эскәмияләр – болар барысы да гаҗәеп романтик кәеф тудыра. Әвәләп ясалган амурлар белән бизәлгән фонтан – Казандагы инкыйлабка кадәр ясалган фонтаннарның иң борынгысы. Җәй көне яшеллек һәм кояш нурларында уйнаган су портретлар өчен гаҗәеп тукыма тудыра, яз көне бакча алмагач һәм сирень чәчәкләренә күмелә, ә кыш һәм көз көне ярымбуш аллеялар аеруча матур күренә. Бакчада тиеннәрне очратырга мөмкин, ә КФУның совет конструктивизмы стилендә башкарылган реставрацияләнгән баскычына аерым игътибар бирергә кирәк.
Кайда урнашкан: Лобачевский урамында
Казан Кремле
Казанга килеп, Кремльне күрмичә китәргә ярамый. Ул, риваятьләр буенча, җир асты патшалыгын саклап, ут белән сулаучы Зилант яшәгән тау башында тора. Бүген биредә республика Президенты резиденциясе, административ биналар һәм 150 мең кв. метр мәйданлы «Казан Кремле» музей-тыюлыгы урнашкан. 2000 елда бу архитектура һәм тарих һәйкәле ЮНЕСКО Бөтендөнья мәдәни һәм табигый мирас объектлары исемлегенә кертелә. Казан Кремле комплексы – X–XVI йөзләрдәге борынгы шәһәрлек, таш-кирпеч кремль һәм XVI–XVIII йөзләрдәге сигез манарадан торган оборона корылмалары һәм XVI–XIX гасыр башка архитектура корылмалары җыелмасы. Монголларга кадәрге чорда Казан Кремле Идел Болгарының төньяк чигендә хәрби-сәүдә җирлеге вазыйфасын үти. ХIII гасырның икенче яртысыннан XV йөзнең беренче яртысына кадәр Кремль Алтын Урда составындагы Казан ханлыгының үзәгенә әверелә.
1552 елда Казан ханлыгы рус патшасы Явыз Иван тарафыннан басып алынгач, ул Россия дәүләтенең административ һәм хәрби үзәкләренең берсенә әверелә.
Кабан күле яр буе
Риваять буенча төбендә хан хәзинәләре яткан Кабан күленең яр буе – фотога төшерү һәм җәяү йөрү өчен иң бик уңышлы урыннарның берсе. Күлне Галиәсгар Камал исемендәге Татар театры һәм Сәлимҗанов урамнары ягыннан әйләндереп алган променад талгын гына яр буенда йөрүчеләрне әле су өстеннән күтәрә, әле туп-туры аңа таба китерә. Күперчекләрдә һәм пирста таң атканын һәм кояш баеганын карап була, иске өянке астындагы төнлә яктыртылган кызыл тумбаларда (алар төнгә яктыртыла) Иске Татар бистәсенең панорамасына сокланып һәм күләгәдә ял итеп утыру рәхәт, ә балалар мәйданчыгында уен формасында гидромеханика турында белем алу күңелле. Кабан буенда утыртылган 12,5 мең үсемлек һәм агач декоратив вазыйфа гына башкармый, һаваны да чистарта.
«Казан» гаилә үзәге
Бу яңа истәлекле урын Казандагы иң популяр ЗАГС кына түгел, шәп фотолар ясар өчен уңайлы күзәтү мәйданчыгы һәм шәһәр символы да. 32 метр биеклеккә күтәрелү өчен, баскыч буйлап җиденче катка менәргә туры киләчәк. «Казан» күзәтү мәйданчыгының ике биеклеге бар: аскы өлештә тәрәзәләрнең чүкеп ясалган рәшәткәләре фонында фотога төшәргә, ә өстән Казан Кремле панорамасын, Кремль яр буен, «Миллениум» күперен, «Казан Ривьерасы»н һәм заманча Казан архитектурасын – «Магеллан» һәм «Берег» торак комплексларын күреп була.
Богоявление соборы манарасы
Бер гасырдан да элегрәк төзелгән һәм 1873 елда бөек рус опера җырчысы Фёдор Шаляпинны чукындыру урыны булган Богоявление соборы манарасы ике миллион кирпечтән корылган. XX гасыр башында биредә гыйбадәтханә ачыла, ләкин 1930 нчы елларда аны һәм собордагы күзәтү мәйданчыгын ябалар. Манара берничә ел элек кынә торгызыла. Богоявление соборы манарасы – Казан үзәгендәге иң биек биналарның берсе. Шуңа күрә 74 метр биеклектән искиткеч шәһәр панорамасы: Кремльгә, Бауман һәм Петербург урамнары, цирк, Казан федераль университеты, Петропавел соборына һ.б. истәлекле урыннарга гаҗәеп күренеш ачыла.
Кремль яр буе
Кремль яр буе – Казанның яңа истәлекле урыны, шәһәр халкының ял итү һәм шәһәрдә йөрү өчен иң матур һәм яраткан урыннарының берсе. Төзекләндерелгән яр буе зонасы Казан Кремле диварларыннан «Казан» милли мәдәни үзәгенә кадәр сузыла. Яр буе ике зонага бүленгән: җәяүлеләр өлеше һәм велосипедларда, роликлар һәм лонгбордларда йөрү өчен киңлек. Җәй көне аларны яр буенда прокатка алып торырга мөмкин. Кыш көне исә велозона Европадагы иң озын шугалакка, ә яр буе Кыш Бабай һәм тылсымлы эльфлар яшәгән әкияти шәһәрчеккә әверелә. Кремль яр буеннан көннең һәм елның теләсә нинди вакытында Кремльгә, «Казан» гаилә үзәге, Игенчеләр сараена гаҗәеп күренеш ачыла. Монда һәрвакыт ниндидер чара үткәрелә: яр буе ел дәвамында җирле дизайнерларның ярминкәләрен, спорт ярышларын, биюләр буенча мастер-классларны һ.б. ларны кабул итә. Спорт сөючеләр өчен воркаут-мәйданчык эшли. Ә йөри-йөри, ашыйсыгыз килә башласа, Кремль яр буендагы Love Story, La Famiglia, Mio, «Чирэм», «Пирs» и «Бахча» кебек рестораннарның берсенә рәхим итегез.
Игенчеләр сарае
Игенчеләр сарае – шәһәрдәге иң монументаль һәм билгеле төзелмәләрнең берсе. Бу бинада Татарстан Республикасы авыл хуҗалыгы министрлыгы урнашкан. Сарай"да классицизм һәм ампир элементлары булган берничә архитектур стиль үрелә, ә фотога төшү өчен төп объект булып бронзадан ясалган 20 метр биеклектәге агач санала, ул әйтерсең лә бина аша үсеп чыга һәм уңдырышлылыкны символлаштыра. Иң матур фотоларны исә кич белән, Игенчеләр сарае яшел һәм ак утлар белән яктыртылган вакытта ясап була.
«Әкият» курчак театры
Петербург җәяүле урамы ахырында урнашкан әкияти замок – «Әкият» балалар курчак театры инде ул. Биредә рус һәм татар телләрендә спектакльләр куела, шулай ук театр территориясендә даими рәвештә төрле фестивальләр һ.б. чаралар уздырыла. Кышын ул балалар көн дә уйный ала торган бозлы шәһәрчеккә әверелә, ә җәй көне үзендә рәсем сәнгате фестивальләрен, чәчәк күргәзмәләре һәм башка массакүләм чараларны кабул итә. Әкияти замок фонында яисә тылсымлы галәмнең якты интерьерларында фотога төшү мәсьәләсен сезгә хәл итәсе кала, ләкин шунысы мәгълүм: сурәтләр һичшиксез якты һәм гаҗәеп матур булачак.
Маршрутлар
Туристлар арасында популяр
- 1 нче маршрут. Казандагы көн Татарстанның башкаласы һәм аның истәлекле урыннары белән танышабыз, татар ашларыннан авыз итәбез 12 сәгәть 14 км
- 2 нче маршрут. Казандагы көн Музейларда һәм шәһәр урамнарында Казан тарихын һәм мәдәниятен өйрәнәбез, төбәкнең традицион һәм хәзерге гастрономиясе турында беләбез 10 сәгәть 6,2 км
- Алабугадагы көн Алабуга шәһәренең сәүдәгәрләр көнкүреше һәм танылган шәхесләрнең тормышы белән танышабыз, таш башня янында теләкләр телибез, кич Казанда Максим Горький исемендәге ял паркында йөрибез 8 сәгәть 7,6 км | <urn:uuid:613ffe86-7766-4a07-89e0-67ba7f72c74d> | CC-MAIN-2021-04 | https://visit-tatarstan.com/tt/guides/layk-za-foto-putevoditel-po-samym-fotogenichnym-mestam-kazani/ | 2021-01-23T23:19:45Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-04/segments/1610703538741.56/warc/CC-MAIN-20210123222657-20210124012657-00326.warc.gz | tat | 0.999988 | Cyrl | 6 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999880790710449} | visit-tatarstan.com |
Таулы Шория
|Таулы Шория|
|Дөнья кисәге||Азия|
|Дәүләт||Русия|
|Административ-территориаль берәмлек||Кемерово өлкәсе|
|Тау сырты||Алтай таулары|
|Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек||1630 митер|
|Mountain Shoriya Викиҗентыкта|
Таулы Шо́рия (Шор телендә:Тағлығ Шор) — Кузнецк Алатавы, Алтай һәм Кемерово өлкәсе чигендә урнашкан таулы-тайга төбәге. Төбәкне шартлы рәвештә Алтай тауларына карый дип әйтергә мөкин. Үз атамасын Шория кечкенә үзешчән Шорлар халкыннан алган, аларның бабалары бөтен Себердә тимер эретү сәләте белән мәшһүр булганнар. Нәкъ менә аларны беренче рус сәяхәтчеләре "тимерче татарлар" дип атаганнар. 1939 елга кадәр территория Таулы-Шор милли районына карый, шул елны РСФСР Югары шурасы президиумы районны бетерү турында фәрман чыгара. Сугыштан соңгы вакыттан алып, хәзерге заманга кадәр төбәк күмер чыгару сәнәгатенең аяусыз эксплуатациясенә дучар ителә. Ачык ысул белән күмер чыгару табигать өчен һәм кешеләр өчен зур зыян сала. Бигаять зур карьерлар таулы шор авылларын «йота», сулыкларны агулый һ.б.[1]
Эчтәлек
Физик-географик сыйфатлама[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Таулы Шория Кемерово өлкәсенең көньяк өлешен алып тора, монда катлаулы төенгә Төньяк-Көнчыгыш Алтай, Кузнецк Алатавы һәм Салаир кряжы сыртлары катлаулы төенгә кушылалар. Могъҗизалы матурлыгы өчен бу мул кырыйны еш Себер Швейцариясе дип атыйлар.
Таулы Шориянең хәзерге рельефы токымнарның озак җимерелүе һәм салмак бөтен территория күтәрелүе нәтиҗәсендә барлыкка килгән. Бу урта биеклектәге таулар, күбесенчә 500-800 метр биеклектә. Рельеф формалашуына төп әһәмиятне агучы сулар, кыш һәм җәй температураларның тирбәнешләре, химик һәм физик җилләнү процесслары йогынты ясаган. Нәтиҗәсендә таш кыялы ярлар белән нечкә елга үзәннәре, йомшак түбәләр сызымнары, күпсанлы мәгарәләр һәм гротлар барлыкка килгән.
- Биеклекләр
Төбәк биеклеге 500-дән 1630 метрга кадәр. Таулы Шориянең иң биек ноктасы — Мустаг тавы (Бозлы тау) — бу эре гранит массивы, ул көньяк-көнбатыштан төньяк-көнчыгышка 25 км дан артыкка сузылган. Җил эреп чыгару йогынтысында монда дөя өркәчләре, сарай пиклары, әтәч кикриге кебек формалар барлыкка килгән. Мустагтан тыш ылыслы тайга өстендә карлы Патын, Улутаг, Кубез, Темиртау, Яшел, Куль-Тайга түбәләре күтәрәлеп тора. Аларның барысында да диярлек кышын тау чаңгычылары шуып йөри, ә җәй белән аларга альпинистлар менә.
Иң мәшһүр таулар:
- Патын («Кузбасс йети»сы яшәү урыны) — 1630 метров — Таулы Шориянең иң югары тавы. Районда зур мәгарәләр системасы бар.
- Мустаг — Шерегеш курорты территориясендә урнашкан.
- Курган
- Каритшал (күбрәк Яшел буларак мәгълүм, тауда Шерегеш курортының таулы трассаларының күпчелеге урнашкан.
- Утуя
- Елгалар
Тау массивларын тирән үзәннәр белән тау, саф һәм төбенә кадәр үтә күренмәле елгалар ерган. Аларның иң төпләре — Кондома, Мундыбаш, Мрассу (топонимик сүзлек буенча — «эрбет елгасы»; шорларда Пырас яки Прас), Пызас.
Геологик төзелеше[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Геология турында мәгълүматны К. В. Радугин, А. М. Кузьмин, К. Г. Тюменцев, В. Д. Вертель, К. А. Батов, А. С. Егоров, А. К. Кюз, Л. Л. Пожарицкий, Г. Л. Поспелов, Г. А. Курганов,В. П. Батурин эшләрендә табарга була.
Иң борынгы токымнар — урта-соң неопротерозой карбонат калдыклары: известьташ, доломитлар, һәм шулай ук кварцитлар, алевролитлар һәм аргиллитлар — тирән сулы диңгез калдыклары. Магматик токымнардан — соң протерозой һәм иртә кембрий офиолитлар, мөгаен, примитив утрау дугасының дуга арты бассейнында формалашкан: ультрабазитлар, габброидлар, долеритлар һәм мендәр базальт лавалар, алар тирән су чакматаш калдыклары белән ассоциирлыйлар. Бу токымнарның киселеш фрагментлары кечкенә тектоник пластина структураларында, Мрассу һәм Бий гривасы үзәнен ураткан сырт районнарында аз амплитудлалы этеп өелгән табаларында сакланган. Бу этапның бассейн структуралары грабеннар исемнәре астында мәгълүм: Тельбес һәм Кондом, гәрчә хәзерге төбәк структурасында алардан фрагментлар гына калган. Башка вак тектоник блоклар һәм пластиналар Кембрий вулканоген-калдык комплекслары белән корылган, алар дуга арты бассейны чикләрендә формалашырга мөмкин булганнар. Кембрий вакытында регион структур үзгәреп корылышын кичергән, бу утрау дугасының океаник күтәрелешләре белән китереп чыгаргылган, алар хәзерге Таулы Алтайның структурасын формалаштыралар, бу Таулы Шор төбәгенең кабыгының деформациясен китереп чыгарган. Бу этапның магматизмы серия деформация формалашуында яхшы чагылган, монда калий токымнары күп, алар Кондом структуралары һәм Тельбес грабеннары чикләрендә интрузияләр итеп иңәләр, локаль рәвештә - утрау дугаларына җавап бирүче геохимик хасиятләр белән гранитлар. Кембрий чоры ахырында вулканизм һәм калдык җыелулар бетә, бу Кузнецки Алатавының структураларының Себер палеоконтиненты белән бәрелеше белән бәйле булырга мөмкин, бу регионның көньягында гранит интрузияләр формалашуында чагылган. Тау корылмасы формалаша, ә соңыннан диңгез трансгрессиясе. Ордовик һәм силурның беренче яртысы дәверендә төбәк территориясендә фьордсыман бассеиннар чигендә тыныч калдыклар җыелу булган, аларның фрагментлары регионның сыну зона чикләрендә сакланып калган. Силурда актив кырый барлыкка килә: Кузбассның көньяк уратылуында диференциацияләнгән вулканитлар сериясе формалаша, гранит массивлар формалаша.
Девон чоры актив кырый эволюцияли башлый: вулканитлар һәм туфоген калдыклар кабыгы җыела, алар күбесенчә Тельбес палеовулканы эшчәнлегенә бәйле, гранит интрузияләр кертелә. Бу магматизм Таулы Шория уратылуында рифтлар калдыгы белән янәшә бара: Кузнецкиның, Минусит казанының һәм төбәк сыну структуралары чикләрендә кечерәк бассейннары сериясендә. Алар кызыл төсле ватылган калдыклар белән тиз тула, этү күчешләре нәтиҗәсендә зур булмаган үзгәрешләр кичерә. Рифтларның формалашуы селтеле гранитлар кертелүе белән янәшә бара, суб-селтәле һәм селтәле габброидлар, нефелин һәм лейцит сиенитлар һәм янәш барган вулканитлар белән бара.
Триас һәм Пермь чигендә трапп магматизмы барлыкка килгән. Триас ахырында Салаир таулы-бөрмәле корылма формалашуы нәтиҗәсендә ватылу зоналарына караган аерым структуралар токымнары деформацияләнеп эпидот-амфиболит һәм амфиболит фация шартларында локаль ороклиннар барлыкка китергәннәр: ике слюдалы һәм биотит гранитлар интрузияләре барлыкка килгән.
Юра, акбур, палеоген вакытында территория әкренләп тигезләшкән. Гәрчә Салаирны хәзерге Таулы Шориядән аеручы рифтоген структура чикләрендә Юра һәм акбур калдыклары мәгълүм. Хәзерге тау корылмасы неоген һәм дүртенчел чор чигендә барлыкка килгән, гәрчә гомуми хасиятләрдә, төбәкнең тектоник структурасының формалашуының элеккеге этапларында формалашкар өзү деформацияләре стилен саклап калган.
Климат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Таулы Шориянең климаты кискен континеталь урта айлык һәм урта тәүлек температуралары тирбәнешләре зур. Кышын аяз, уртача салкын җилсез һава торышы була. Кояш балкуының дәвере Кара диңгез яр буенда шикелле - марттан бирле инде Кояшта кызынырга була. Беренче кар гадәттә сентябрьдә барлыкка килә, уртача кар катламы, кагыйдә буларак, ноябрьгә ята һәм апрельгә кадәр тора, бу тау чаңгычыларын бик җәлеп итә. Елга үзәннәрендә кар катламы 2-2,5 метрга җитә. Җәй җылы, әмма дымлы, явым-төшемнәр кышка караганда ике мәртәбә күбрәк була.
Үсемлек һәм хайван дөньясы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
600-1200 м биеклектә Таулы Шориянең зур өлешен караңгы ылыслы тайга алып тора, анда ылыслы агачлар күп — Ак чыршы (пихта), Себер чыршысы һәм Эрбет агачы. Ак чыршы урманнарында аланнар күп, аларда үләннәр 3-4 метрга җитә. 1200-1300 м дан биегрәк агач үсемлеге түбән һәм кыерсытылган була. Монда Альп һәм Суб-Альп болыннары кушагы урнашкан.
Хайваннар дөньясы шактый бай һәм төрле. Тайга урманнарында поши, асыл болан, кабарга, кыр кәҗәсе, Төньяк болан, көрән ае, бүре, селәүсен, коны, кеш, кама, ас, бурсык, чәшке. Төбәк территориясендә кошлар күп — тилгәннәр, канюклар, лачыннар, бөркетләр, суерлар, боҗырлар, Косач көртлекләр һәм башкалар. Елгаларда табигать шартлары балыклар тормышы өчен яхшы, монда күп төрләр бар: хариуслар, тайменьнар, леноклар, Елецлар, жумба, чуртан, чебак, алабуга, шыртлака, комкорсак һәм башкалар.
Халкы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Торак пунктлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Таштагол — Таштагол районының административ үзәге.
- Шерегеш
- Мундыбаш (бистәсе)
- Темиртау
- Каз (бистәсе)
- Чугунаш
Икътисады[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сәнәгате[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Таулы Шория — эре тау руда сәнгате төбәге, анда тимер (Каз һәм Таштагол рудник чыганаклары төркемнәре) чыганаклары эшләтелә. Шулай ук Таулы Шориядә агач чыгару, һәм эрбет чикләвекләре ясау киң таралган.
Туризм[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Кышын Таулы Шория тау чаңгысы курорты булып тора, ул Кемерово өлкәсендә генә түгел, ә бөтен Себер төбәгендә популяр. Бигрәк тә Яшел тавы (Каритшал), 1270 м, популяр, ул Шерегеш торак пунктында урнашкан. Анда даими рәвештә һөнәри һәм яратучылар Рәсәй чемпионатлары уздырыла. Кышын анда Новосибирсктан регуляр "Кыш әкияте" туристик поезды йөри.
Таулы курорт үзенчәлекләре:
- авышлыкларның текәлеге — 15-45°;
- кар катламының яту озынлыгы — 7 ай;
- җиңел «салкын» кар;
- Яшел тавында трассаларның югары дәрәҗәсе Халыкара Тау спорты һәм Сноуборд Федерациясе белгечләре тарафыннан танылган. | <urn:uuid:07d3b3fa-06a8-45dc-8cde-ea4de5e9a9d1> | CC-MAIN-2020-05 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%83%D0%BB%D1%8B_%D0%A8%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F | 2020-01-27T03:32:21Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-05/segments/1579251694176.67/warc/CC-MAIN-20200127020458-20200127050458-00002.warc.gz | tat | 0.999914 | Cyrl | 7 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999138116836548} | tt.wikipedia.org |
Емельян Пугачёв
|Емельян Пугачев|
|Туган телдә исем||рус. Емельян Иванович Пугачёв|
|Туган||1742|
Дон Гаскәре өлкәсе, Зимовейская станицасы
|Үлгән||21 гыйнвар 1775|
Мәскәү
|Үлем сәбәбе||башсызландыру[d]|
|Милләт||урыс яки украин|
|Ватандашлыгы||Русия империясе|
|Һөнәре||инкыйлабчы, хәрби хезмәткәр|
Емельян Пугачев (1742 — 21 гыйнвар 1775) — Дон казагы, 1773-1775 еллар Пугачев явы юлбашчысы. Үзләрен хатыны Екатерина II оештырган сарай фетнәсендә үтерелгән, ир-ат варислар калдырмаган, могъҗизалы рәвештә коткарылган Петр III патшага салышкан шул заман шәхесләренең иң уңышлысы.
Тәрҗемәи хәл[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1763-67 елларда туган авылында хезмәт үти. 1764 елда кызы, 1768 елда улы туа. Дегет, ятьмә ише товарларны ерак җирдән очсыз хакка алып, Дон буена кайткач аларны кыйммәткә сатарга ният корган Пугачев, үзе шикелле үк елгыр казак белән бергә, Кама елгасына кадәр килеп җитә. Польша җиренә качкан урыс старовер-крестьяннарын эзләтүдә катнаша.
Көнгер өязенә кадәр барып китәргә ниятлиләр. Әмма бу чорда бөтен Кама буен Уралдагы заводларга йөреп эшләүдән баш тарткан крестьяннар фетнәсе чолгап алган була. "Алып сатарлар"ның юлы уңмый hәм алар Дон буена буш кул белән генә кайтып китә.
1769 елда Емельян урыс-төрек сугышы башлануга ике ел буена шунда катнаша. Авырып китү сәбәпле 1771 елда туган җиренә – Дон елгасы буендагы Зимовейская станицасына кайтып төшкән хорунжий /кече офицер/ Пугачевны казакларның югары хакимият вәкилләре ат урлауда hәм Кубаньга качарга җыенуда гаеплиләр. Пугачев, чыннан да, Терек елгасы буена качып китәргә омтылыш ясый. Хакимият вәкилләре аны шуның өчен кулга алалар. Ләкин Пугачев ике-өч мәртәбә алар кулыннан качып котыла hәм бай казакларның үзен иректә калдырмаячагын аңлагач, бөтенләй Польша җиренә китәргә ниятли.
Польшага киткән качакларны патшабикә Екатерина II тарафыннан гафу итү турында указ чыгарылуга, Пугачев Добрян форпостында паспорт ала. Польшадан Русиягә чыккан качакларны Екатерина Идел аръягында, Ыргыз елгасы буенда нигезләнергә чакыра. Казан губернасына килә. Үзе тотып йөргән староверларны Ырынбур губернасына күчерелүләрен белеп, Емельян башта шунда барып чыга, аннары паспорт алып, 1772 елның көзендә Ырынбур губернасындагы Мәчетле бистәдә оялый.
Пугачев утлар-сулар кичеп йөргән чакта Русия төрле сәер хәбәрләр белән тула. Әле Царицын каласында, әле Воронеж өлкәсендә яңа "падишаhлар" пәйда була. Аларның hәркайсы үзен хыянәтче Екатерина тарафыннан тәхеттән куылган Петр Федорович, дип игълан итә. Гәрчә чын Петр патша 1762 елның 5 июлендә Екатерина тарафдары Алексей Орлов тарафыннан буып үтерелгән булса да, Богомолов, Рябов, Асланбеков, Евдокимов кебек батырлар үзләрен явыз патшабикә кулыннан очраклы рәвештә качып котылган "падишаh" итеп танытырга тели. Тик аларның "тантанасы" озак дәвам итми. Шулай да, Рәсәйне иңеннән-буена кадәр йөреп чыккан Пугачев аларның фаҗигале язмышы турында да, Петр III хакында да ишетеп кала hәм бу хәбәрләрнең hәммәсен мыегына чорный бара.
Идел аръягына чыгып, Сембер провинциясенә аяк баскач, Пугачев әүвәл Малыковка авылында[1] hәм Кызыл мәчет бистәсендә[2] туктала. Бу төбәктә яшәгән крестьяннарның hәм Җаек казакларының тормышы, кайгылары белән кызыксына.
Җаек казаклары бу вакытта бик авыр хәлгә кала. 1772 елның январында комсыз старшина hәм атаманнарның рәхимсез талавына каршы күтәрелгән казакларның фетнәсен бастыру өчен патша хөкүмәте Җаек шәhәрчегенә (хәзерге Уральск) генерал фон Траубенберг командалыгындагы кораллы отряд юллый. Баш имәс казаклар беренче бәрелеш вакытында генералның үзен дә, хөкүмәткә сатылган атаман Петр Тамбовцевны, Яков Колпаков, Суетин, Федор Митрясов, Иван hәм Семен Тамбовцев кебек старшиналарны юк итәләр. Фетнәне бастыру өчен җибәрелгән отряд та, бай старшиналар да кулга алына, шәhәрдә ярлы казаклар тантанасы башлана. Ләкин патша хөкүмәте февраль аенда ук казакларга каршы генерал-майор Ф. Фрейман командалыгындагы яңа гаскәр юллый. Июнь башында Фрейман Җаек шәhәрчегенә килеп җитә hәм казаклар гаскәрен куып тарата. Йөзләгән казак кулга алына, төрмәләргә ябыла. Җәлладлар 47 кешене асып, 3 казакның башын өзеп, 12 кешене кисәкләргә чапкалап үтерәләр[3]. Дистәләгән казакны мәйданнарда камчылар белән кыйныйлар. Бик күп кеше, далага качып кына, җәзалаудан котылып кала. Казакларга 36756 сум штраф салына.
Казакларның аяныч хәле турында ишетүгә үк, Пугачев сәүдәгәр сыйфатында Җаек шәhәрчегенә ашыга. 22 ноябрь көнне ул Денис Пьянов дигән казак йортына килеп төшә. Бер атна чамасы базар hәм урамнарда йөргәннән соң, Пугачев казакларның барча михнәтләрен дә, ниятләрен дә аңлап ала.
15 августта Емельян Җаек шәhәрчегеннән 60 чакрымдагы, Таловая дигән елга буена урнашкан юлханәгә килеп җитә. Юлханә хуҗасы Степан Оболяев белән ул әле 1772 елның ноябрь аендагы "визиты" вакытында ук танышкан була. Бу юлы, мунчага баргач, Пугачев инде Оболяев каршында да үзенең "падишаh" Петр III икәнлеген "ачып сала".
Пугачев сугышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1773 елның көзендә Җаек казаклары арасында үзен Петр I патшаның оныгы — Петр III дип таныткан бер кеше килеп чыга. Чынлыкта исә ул Дон казагы Емельян Пугачев була. Ул халыкны көрәшкә чакыра. «Мин сезгә җирләрегезне, суыгызны, урман-болыннарыгызны кайтарып бирермен, барыгыз да иреккә чыгарсыз», дип манифестлар, өндәмә хатлар язып, авылларга тарата.
Урал һәм Идел буенда яшәгән хезмәт иясе халкы: урыслар, татарлар, башкортлар, чирмешләр, чуашлар, арлар, төркем-төркем булып, Пугачев армиясенә агыла. Җаек елгасыннан алып Ырынбур крепостена кадәр булган җирләрдә крестьяннар сугышы башлана. Баш күтәрүчеләр Ырынбур һәм Җаек крепостьларын камап алалар. Урал заводларының крепостной эшчеләре дә фетнәчеләр ягына чыга. Алар Пугачев армиясен туплар һәм мылтыклар белән тәэмин итеп торалар.
Хәзерге Татарстан җирләрендә крестьяннар хәрәкәте 1773 елның октябрь — ноябрь айларында җәелеп китә. Казан — Арча тирәләрендә Мәсәгут Гомәров җитәкчелегендәге зур бер отряд хәрәкәт итә. Бөгелмә төбәге тулысынча диярлек баш күтәрүчеләр кулында була. Минзәлә крепостен Каранай Муратов җитәкчелегендәге 10 мең кешелек фетнәчеләр отряды дүрт ай буена камалышта тота. Берничә тапкыр штурмлап та карыйлар, әмма ала алмыйлар. Зәй крепосте исә баш күтәрүчеләргә сугышсыз-нисез бирелергә мәҗбүр була.
Пугачев гаскәре 1774 елның 29 июнендә Әгерҗегә килеп җитә. Крестьяннар сугышы моңарчы күрелмәгән көч белән дөрләп китә. Әгерҗе халкы Пугачевны «үзебезнең гадел патша Петр Федорович» дип хөрмәтләп каршы ала. Мәйданның бер ягына Пугачев армиясенә кушылырга килгән крестьяннар тезелеп баса, икенче ягына тиз генә дар агачы ясап куялар. Гади халыкның күрсәтүе белән кулга алынган комсыз байларны Пугачев астырып үтертә. Крестьяннар үзләренең изүчеләреннән шулай үч алганнар.
Әгерҗедән Пугачев армиясе Алабуга, Мамадыш, Арча аркылы Казанга юл тоткан. Крестьяннарга ул, Казанны алгач, Мәскәүгә китәбез, тәхетне алып, бөтен Русиядә гадел патшалык урнаштырырбыз, дип вәгъдәләр биргән. Болгар-татарларга үз диннәрен тотарга, милли гореф-гадәтләре белән яшәргә хокук вәгъдә иткән. «Алпавыт һәм башка изүчеләрне кырып бетерегез, үзегез теләгәнчә иректә яшәгез»,— дип чакырып.[4]
Восстаниенең беренче көнендә үк манифестлар һәм указлар татар телендә тәрҗемә ителә. Восстание чорында татар теле чын мәгънәсендә милләтара аралашу чарасына әверелә. Сәгыйть бистәсендә беренче татар полкы оештырыла. Пугачевның төп көчләре районнарны басып алалар. Сугышның беренче айларыда Муса Мостафин отряды (Бөгелмәдән көньякка таба), Каранай Моратов отряды (Минзәлә районы) кебек эре отрядлар актив хәрәкәт итә.
Татарча язган өндәмәләр Урта Идел халыкларының Пугачев армиясенә күпләп кушылуына сәбәп булган. Һәр җирдә халык аны, кадерле кунак кебек, ипи-тоз белән каршы алган.
1774 елның 12 июлендә Пугачевның 20 меңлек гаскәре Казанга керә. Кремльне тупка тота башлыйлар. Бөтен яктан туктаусыз мылтык аткан тавышлар ишетелеп тора. Кремль эченә яшеренгән хөкүмәт гаскәрләре фетнәчеләргә каршы ут ачалар. Шулвакыт шәһәр төрле яктан яна башлый. Крестьяннар һәм аларга кушылган шәһәр халкы байлар яшәгән йортларны көл-күмер итәләр. 2 меңнән артык йорт, 800 ләп кибет, 30 лап чиркәү һәм башка төрле биналар янып юкка чыга. Ләкин ут-төтен эчендә кремльне штурмлау мәмкин булмый. Кичкә таба Пугачев гаскәрен шәһәрдән чыгарырга мәҗбүр була. Шәһәрдән алынмыйча калган кирмән, Постау бистәсе һәм Татар бистәсе генә исән кала. Соңгылары тоташ терәлеп диярлек агач йортлардан торалар, ләкин Пугачевчлар, аларда яшәгән халыкның үзләренә теләктәш булу сәбәпле тимиләр.
Кич алар полковник Михельсон командалыгындагы хөкүмәт отрядлары белән кара-каршы очрашалар. Канкойгыч сугышлар берничә көн дәвам итә. Баш күтәрүчеләр җиңеләләр. Пугачев үзенең армиясе белән Казан яныннан Иделгә таба качып китә.
Пугачев Татарстан җирләрендә, бигрәк тә Казанда булган көннәрдә урыслар һәм татарлар, башкортлар, чирмешләр һәм чуашлар үзләренең изүчеләренә каршы иңгә-иң торып сугышканнар. Бу көрәштә крестьяннарның сыйнфый бердәмлеге ныгыган. Алар арасыннан Бәхтияр Канкаев, Мәсәгут Гомәров, Каранай Муратов, Муса Мостафин, Әбҗәлил Сөләйманов, Рахманкол Дуслиев кебек чын халык геройлары үсеп чыга. Екатерина II баш күтәрүчеләргә каршы зур гаскәр җибәрә. Царицын шәһәреннән ерак түгел бер урында Пугачев патша гаскәрләре тарафыннан җиңелә. Аны тотып алалар, богауланган хәлдә тимер читлеккә ябып, Мәскәүгә китерәләр һәм җәзалап үтерәләр.
Тиздән Пугачев "җинаятьләр"ен Екатерина тарафыннан оештырылган "законлы тикшерү" башлана. Яу башында ук Пугачевның көрәштәшләренә әверелгән Зарубин-Чика, Падуров, Закладнов, Горшков, Караваев, Тимофей Мясников, Василий Плотников, Караваев, Иван Почиталин кебек Җаек казаклары, юлбашчыны кулга алып карательләргә тапшырган хыянәтчеләр, "падишаh"ның беренче hәм "икенче" хатыннары Софья белән Устинья, балалары Трофим, Христина, Аграфена, шулай ук Вәлит Торнов, Астафий Долгополов, И. Мамаев, Илья Аристов, хыянәтче дворян офицеры Михаил Шванович, татар каhарманнары Канзафар Усаев, Каранай Моратов hәм Идеркәй Мәхмүтов - барлыгы 40-ка якын кеше - "хакыйкатьне ачыклауда ярдәм итү өчен", Мәскәүгә китерелә. 18 ноябрьдән алып 5 декабрьгә кадәр аларның hәркайсы тикшерүчеләр каршында Пугачев белән очраша, күрсәтмәләр бирә. 19 декабрьдә "тикшерү" тәмамлана. Генераль-прокурор А. Вяземский, генераллар П. Панин, А. Глебов, М. Мартынов, П. Потемкин, 10 сенатор, тагын әллә никадәрле графлар, кенәзләр катнашында 29-31 декабрьләрдә Мәскәү Кремленың тәхет залында /!/ суд үткәрелә. 1775 елның 9 январенда хөкем карары игълан ителә.
10 гыйнвар көнне хакимият вәкилләре обыватель hәм байларны Мәскәү каласының Сазлы /Болотная/ мәйданына җыя. Дар агачлары hәм җәзалау мәйданчыклары инде әзер була. Көчле каравыл сагы астында мәйданга Пугачевны hәм аның көрәштәшләрен алып киләләр. "Законлы" хөкем карарын игълан иткәннән соң җәзалау башлана. Пугачевның башын чабып өзәләр hәм биек колга өстенә кадап куялар. Гәүдәсен 4 кисәккә чабып Мәскәүнең төрле почмагына илтеп яндыралар. "Пугачевны тотып китерәм", дип Екатерина сөяркәсе генерал Г. Орловны алдаган Афанасий Перфильев та кисәкләргә чапкалап үтерелә. Гаепләрен танымаган hәм баш имәгән Максим Шигаев, 1774 елның 12 июлендә Казан төрмәсеннән азат ителгәч янә "падишаh"ка ияргән Вәлит Торнов, 1767 елгы Уложение комиссиясе депутаты буларак "кагылгысыз кеше" дәрәҗәсен алган, әмма "зыялы hәм гадел" Екатеринаның "законлы" карары буенча үлемгә дучар ителгән Тимофей Падуров дарга асыла. Үлемгә хөкем ителгән Зарубин-Чика шушы җәзалауларны карап торганнан соң Уфага озатыла hәм 24 февраль көнне аның да гомере киселә.
Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Документы ставки Е. И. Пугачева, повстанческих властей и учреждений 1773-1774 гг. М. Наука. 1975
- Вахит Имамов. Сәет Батыр. (Тарихи повесть). Татарлар Пугачев явында. (әдәби эпизодлар белән баетылган тарихи очерк). Яр Чаллы, "КАМАЗ" газета-китап нәшрияты, 1994. | <urn:uuid:d7949fb7-7d10-4a57-a05e-a331cc5310a4> | CC-MAIN-2018-39 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D0%BD_%D0%9F%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%87%D1%91%D0%B2 | 2018-09-22T11:11:26Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2018-39/segments/1537267158320.19/warc/CC-MAIN-20180922103644-20180922124044-00450.warc.gz | tat | 0.999985 | Cyrl | 130 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999854564666748} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Сез монда
2008 елның 17нче декабрендә Казанда "Россия Федерациясе мәгарифе киңлегендә татар теле һәм әдәбияты" исемле Бөтенроссия фәнни–гамәли конференция узачак. Чараны оештыручылар арасында Россия Федерациясенең Мәгариф һәм фән министрлыгы, Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгы, Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе, Мәгарифне үстерү федераль институты, Казан дәүләт университеты, Татар дәүләт гуманитар–педагогика университеты бар.
Конференциядә татар теле һәм әдәбиятын өйрәтүнең актуаль проблемалары күтәреләчәк. Очрашуда Татарстанның һәм Россиянең билгеле галимнәре, методистлары, шулай ук Татарстан Республикасының һәм Россия Федерациясенең мәгариф һәм фәнни–тикшеренү оешмалары җитәкчеләре катнашуы да көтелә.
Җыенда түбәндәге темалар буенча фикер алышу алып барылачак:
– гомуми белем бирү оешмаларында татар теле һәм әдәбиятын укыту проблемалары һәм перспективалары;
– югары уку йортларында татар теле һәм әдәбиятын өйрәнү;
– гомуми белем бирү Федераль дәүләт мәгариф стандартында татар теле һәм әдәбияты;
– заман таләпләрен исәпкә алып, татар теле һәм әдәбиятыннан яңа мәктәп программаларын һәм дәреслекләр булдыру;
– тел һәм әдәби белем бирүнең теоретик һәм методик нигезләре;
– мәктәпләрдә полилингваль филологик белем бирүне оештырып җибәрү.
Конференциядә фикер алышу ике телдә ( татар һәм рус) алып барылачак.
Бирегә тәкъдим ителгән материалларны җыентык итеп әзерләү планлаштырыла. Чарада катнашу өчен гаризаларны һәм доклад текстын агымдагы елның 1 ноябренә кадәр җибәрергә кирәк. Адрес: Казан шәһәре, Кремль, 5нче подъезд, Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясенең Тарих институтындагы Тарих һәм милли мәгариф теориясе үзәгенә, Марат Мингали улы Гыйбатдиновка юлларга кирәк. Телефон–факс: 8(432)2921761, e-mail: email@example.com.
Доклад текстлары ике данәдә электрон адреска җибәрелергә тиеш. Күләме 5 биттән дә артмавы сорала (редактор Word, формат А4, кегель 12, берәрле интервал).
Конференциядә катнашу өчен гариза язганда түбәндәгеләрне күрсәтергә онытмагыз: исем, фамилия, әтиегезнең исеме, фәнни дәрәҗә, фәнни исем, эш урыны, андагы вазыйфагыз, почта адресы, телефон, e-mail һәм докладның исеме. | <urn:uuid:836beddb-1686-4ab0-bb14-6ef390840aec> | CC-MAIN-2020-50 | https://belem.ru/node/751 | 2020-11-23T17:34:01Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-50/segments/1606141163411.0/warc/CC-MAIN-20201123153826-20201123183826-00213.warc.gz | tat | 0.999802 | Cyrl | 3 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998024106025696} | belem.ru |
Италия Математика Берлеге
Италия Математика Берлеге (Италия телендә: Unione Matematica Italiana) ул Италиядә урнашкан математика җәмгыяте. Ул 1922 елның 7 декабрендә Луиджи Бианки, Вито Волтерра, һәм иң ат казанганы, Салваторе Пинчерле, ул Берлекнең беренче Президенты булып киткән, тарафыннан нигезләнгән булган. Берлекнең журналы булып Bollettino dell'Unione Matematica Italiana тора, ул ике бүлектән тора: берсе өйрәнү документлары өчен, һәм берсе бастырыла торган мәкаләләр өчен. | <urn:uuid:2d3fa1ae-ad74-4b45-867a-d4b9a6fadf09> | CC-MAIN-2020-24 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%8F_%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5 | 2020-05-28T13:35:41Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-24/segments/1590347396089.30/warc/CC-MAIN-20200528104652-20200528134652-00070.warc.gz | tat | 0.996375 | Cyrl | 4 | {"tat_Cyrl_score": 0.9963752031326294} | tt.wikipedia.org |
NYLAC санаклары
NYLAC санаклары NYLAC санак ширкәте тарафыннан ясалган теләсә нинди санакка карый.[1]
Ширкәт һәм атама[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
NYLAC санак ширкәте Zilog Z-80 микропроцессорына нигезләнгән санакны ясаган. Ул Де Мойн, Айовада Rex санагыннан килеп чыккан.[1] Nylac Гэри Мартин тарафыннан нигезләнгән булган, гәрчә ул "Now You've Looked At Computers"-дан килеп чыккан. Чынлыкта ширкәт исеме ике сүздән килеп чыккан Nyla (Гэри хатынының исеме) һәм Univac иртә санак.
Конструкциясе һәм техник спецификациясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ана платасы Z-80 микропроцессорыннан торган, ул 4mhz ешлыгында эшләгән, 0xF800 адреслы 8257/8275 хәтерле видеоконтроллердан, һәм керү-чыгу өчен 8251 бер-бер артлы контроллерыннан торган. Алты S-100 шиналы интерфейс булган, шуларның берсе 5Калып:Fraction дюймлы диск контроллер картасы белән тулган булган.
Корпуста 13" катод-нурланыш трубкасы дисплее, туклану чыганагы, ике 5 1⁄4дюймлы дискета приводы булган (соңрак юрамаларда ике башлы приводлар кулланылган). Җитештерү ахырына NYLAC-лар 5 Мегабайтлы 5 1⁄4 дюймлы каты дисклар дискета приводларының берсен алыштырган.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Advert:Lifeboat Associates, Page 22, InfoWorld - 21 Jul 1980], Software for the most popular 8080/Z80* computer disk systems including: ...,REX, NYLAC... | <urn:uuid:35d15ddb-d8d0-4f73-9c27-a07788b59229> | CC-MAIN-2019-22 | https://tt.wikipedia.org/wiki/NYLAC_%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B | 2019-05-21T17:15:22Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-22/segments/1558232256494.24/warc/CC-MAIN-20190521162634-20190521184634-00466.warc.gz | tat | 0.99927 | Cyrl | 5 | {"tat_Cyrl_score": 0.9992702603340149} | tt.wikipedia.org |
Грин-карта
Грин-карта (шулай ук Яшел карта, гринкард, ингл. green card, United States Permanent Resident Card рәсми исеме) - шәхес таныклыгы яки АКШ гражданы булмаган кешенең яшәү төре булуын раслаучы идентификация картасы һәм эшкә урнашу мөмкинлеге бирүче шәхес таныклыгы.
Яшел «грин-Карта» 1946 елдан 1964 елга кадәр булган һәм 2010 елның 11 маенда дизайн яңартылганнан соң бу төсле гаммага әйләнеп кайткан. Т Соңгы вакытта АКШта яшәү төрен алуга гаризалар саны елына 3 миллион кеше тәшкил итә, шул ук вакытта зур халык булган илләр, бигрәк тә Һиндстан, Кытай, Мексика һәм Филипин тарафыннан гаризалар санының кинәт артуы сәбәпле, 0,5—10 яшькә җиткән гаризаны канәгатьләндерү вакыты уртача алганда, 0,5-10 яшькә җиткән. | <urn:uuid:5fc2dfcf-7426-40c2-b7fd-40dbe92fdcd7> | CC-MAIN-2019-47 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B8%D0%BD-%D0%BA%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0 | 2019-11-16T22:41:56Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-47/segments/1573496668765.35/warc/CC-MAIN-20191116204950-20191116232950-00036.warc.gz | tat | 0.999963 | Cyrl | 14 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999629259109497} | tt.wikipedia.org |
Татар мәгарифе порталы
Сез монда
Татарстанның Мәгариф һәм фән министры Илсур Һадиуллин мәктәптә тукланудан 100 процент бала барысы да берьюлы беркайчан да канәгать була алмый дип саный. Ул бу турыда Казанның 102нче гимназиясе лагеры эшчәнлеген тикшерү барышында журналистларга әйтте.
«Мәктәптә тукланудан 100 процент бала беркайчан да канәгать була алмый. Дөнья булгач, төрле кеше бар. Кемдер ботка яратмый, я башка ризыкны. Туклану мәсьәләсен Җәмәгать палатасында да күтәрәләр, һәр мәктәптә ата-аналар комитеты да тикшереп тора. Мәгариф һәм фән министрлыгы ашханәләрнең эшен һәрвакыт контрольдә тота. Бүгенге көндә тукланудан зарланучылар саны элеккеге вакытка караганда күпкә кимрәк», — диде Илсур Һадиуллин.
Илсур Һадиуллин мәктәп лагерьләре эшчәнлеген тикшерә. Бүген чират Казанның 102нче гимназия лагерына җитте. Тикшерү барышында министр балаларның туклануына аеруча игътибар биреп, ашханәне карап чыкты. Министр 102нче гимназиядәге лагерьның эшчәнлегеннән канәгать калды. Аның сүзләренчә, туклану да яхшы оештырылган, инфекциядән саклану чаралары да тиешле дәрәҗәдә үтәлә, балаларның вакытын да файдалы үткәрәләр.
Көзге каникуллар вакытында Мәгариф һәм фән министрлыгы карамагында Татарстанда 690 мәктәп лагеры эшли. 40 меңнән артык бала иртәнге сәгать тугыздан көндезге өчкә кадәр вакытларын мәктәптә уздыра. Баланы бер сәгатькә иртә китерү һәм бер сәгатькә соңрак алу мөмкинлеге дә каралган. Һәр лагерьдә көнгә өч мәртәбә ашаталар, укучылар өчен төрле уеннар, өстәмә дәресләр оештыралар.
«Мәктәпләрнең 85 проценты җылы ризыкны үзләре пешерә, 15 проценты китерелгәнен тарата. Шулай да һәр лагерьдә меню бер төрле. Ике атна алдан ул белгечләр тарафыннан расланган. Туклану мәсьәләсен министрлык контрольдә тота. Безнең белгечләр, минем урынбасарлар районнарга чыгып ашханәләрне тикшереп тора», — диде Илсур Һадиуллин.
Бүгенге менюга килсәк, иртән сыер мае, батон, сосиска, макарон (А группасы) бирделәр. Төшке ашка кыяр салаты, итле һәм каймаклы борщ, тавык итеннән шашлык, дөге, компот һәм ипи каралган. Кичке ашауга — сок белән печенье. | <urn:uuid:5b953e62-03d3-485d-8e8b-929fa5cb498d> | CC-MAIN-2020-50 | http://belem.ru/node/8049 | 2020-11-23T20:07:36Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-50/segments/1606141164142.1/warc/CC-MAIN-20201123182720-20201123212720-00412.warc.gz | tat | 0.999955 | Cyrl | 5 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999549388885498} | belem.ru |
Казан Идел буе федераль университетында Органик химия буенча халыкара конгресс үтте. Бу чара дөньяда иң зур фәнни вакыйгаларның берсе.
Конгресста Казан университеты, М.В. Ломоносов исемендәге МДУ галимнәре, шулай ук башка илләрдән белгечләр катнашты. Конгрессның пленар өлешендә яңа дару препаратлары булдыру турында да сөйләштеләр.
КФУда төрле авыруларга каршы сигез препарат эшләнгән һәм уңышлы сыналган. Аларның икесе (яман шешкә һәм ялкынсынуга каршы) клиник сынаулар уза.
Һәм аерым тема булып композит материаллар булдыру турында сөйләштеләр. Казан университеты базасында үткәрелә торган әлеге тикшеренүләрдә Япония һәм АКШ югары уку йортлары галимнәре катнаша.
Конгресстан катнашучыларның берсе – КФУның Химия институты доценты Аркадий Искәндәр улы Курамшиннан фоторепортажын урнаштырабыз.
Фото: https://vk.com/wall-9722_26410
Айдар ГАЛИМОВ әзерләде. КФУ Журналистика һәм медиакоммуникацияләр югары мәктәбе магистры. | <urn:uuid:28770585-f39c-485f-882b-832d1c0b5e7c> | CC-MAIN-2020-40 | https://darelfonyn.kpfu.ru/kfuda-ya-a-daru-ujlap-tabu-turynda-s-jl-shtel-r/ | 2020-09-27T19:01:38Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-40/segments/1600401578485.67/warc/CC-MAIN-20200927183616-20200927213616-00233.warc.gz | tat | 0.99986 | Cyrl | 8 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998596906661987} | darelfonyn.kpfu.ru |
Татар мәгарифе порталы
Р.З. Сәгъдиев исемендәге урта мәктәпнең IX "Б" сыйныф укучысы Гөлнара Хәсәнҗанова гаилә турында туган телдә язылган иншалар бәйгесендә беренче урынга лаек була. Сүз республика күләмендә уздырылган "Туган тел – минем гаиләм теле" исемле бәйге турында бара. Нәтиҗәдә кызга Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгы исеменнән Диплом һәм кәрәзле телефон бүләк итәләр.
Быел Гөлнараның башка җиңүләре дә була. Әйтик, татар әдәбияты буенча уздырылган олимпиаданың район турында ул I урын, ә республика этабында III урын ала, диелгән республика районнары рәсми порталында.
Хәзер online: 0 кулланучы | <urn:uuid:36c2748a-2201-447b-9388-3e45a6e14b7f> | CC-MAIN-2020-34 | https://belem.ru/node/1254 | 2020-08-13T07:13:54Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439738960.69/warc/CC-MAIN-20200813043927-20200813073927-00054.warc.gz | tat | 0.999869 | Cyrl | 5 | {"tat_Cyrl_score": 0.9998687505722046} | belem.ru |
Астат
Астат (лат. Astatium) – иң мөһим радиоактив элементларның берсе.Менделеевның периодик таблицасының VII төп төркемендә, 85нче санында урнашкан, тоз тудыргычларга кагыла. Астатның стабиль изотоплары юк. Ә аның радиоактив изотоплары бик тотрыксыз. Иң озак торучы астат-210 изотобының ярымтаркалу периоды 8,3 сәгать. "Астат" атамасы грек astatos – тотрыксыз сүзеннән алына.
Ачу тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Астатны чагыштырмача озак түгел генә ачалар: 1940нчы елда Э. Сегре, Т. Корсон һәм У. Мак-Кензи АКШта, висмутны циклотронда кызуландырылган ά-кисәкчекләр белән бомбага тотып, астатның беренче изотобын – 211 At ны табалар.
Физик һәм химик үзлекләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Астатның химик үзлекләре иодныкына да, полонийныкына да ошаган. Шуңа күрә ул металлар да һәм неметалларда үзлекләрен күрсәтә.
Астат сероводород белән әче эремәләрдән дә утыртыла. Ул, типик металлар кебек үк, күкертле-әче эремәләрдә цинк белән чыгарыла. Электролизда катодта утыра. | <urn:uuid:1e6c3b91-e5e6-4f37-9770-9644670c33ac> | CC-MAIN-2020-29 | https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82 | 2020-07-12T01:38:23Z | s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-29/segments/1593657129257.81/warc/CC-MAIN-20200711224142-20200712014142-00130.warc.gz | tat | 0.999915 | Cyrl | 79 | {"tat_Cyrl_score": 0.9999150037765503} | tt.wikipedia.org |