Datasets:

tagay1n

/

sampled-tatar-dataset

like 1

Вена (патшасы) Һинд динендә, Вена бөек патша булган. Шулай да, ул явыз һәм сатлык булып киткән. Җир шулкадәр караңгы булып киткән Җир Анасы Бхумидеви кешеләргә бүтән уңыш бирмәячәк дип уйлаган. Ул сыер формасын алган да кача башлаган. Шул вакытта, ришилар төркеме ярсудан Венаны үтергәннәр. Аннан соң алар аның тәненең ботын ышкыганнар һәм тәненнән бөтен явызлыкны чыгарганнар. Шуннан соң алар Венаның кулын ышкыганнар һәм тәненнән яхшы Притху пәйда булган. Бу мәхлукат Вишнуның инкарнациясе булган һәм ул тугач Вишнуның Шаранга җәясе аның кулларына төшкән. Шулай да, Бхумидэви кешеләргә уңышны бирергә һаман риза булмаган. Венаның улы Притху аны үтерергә янагач, ул бирешкән, әмма Притху үз чиратында аның мәңге сакчысы булырга тиеш булган. Бу сәбәпле Бхумидэви шулай ук Притхви буларак мәгълүм булган. Һиндуларның изге әдәбиятында Браминнар һәм Кшатрийлар арасында күп конфликтлар очраклары бар һәм хәтта алар арасында кан кою очраклары турында мәгълүмат бар.[1]

<urn:uuid:2fe6687d-e87c-47b7-8fc3-a02d09262b1a>

CC-MAIN-2020-05

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D0%BD%D0%B0_(%D0%BF%D0%B0%D1%82%D1%88%D0%B0%D1%81%D1%8B)

2020-01-22T08:22:31Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-05/segments/1579250606872.19/warc/CC-MAIN-20200122071919-20200122100919-00368.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.000002384185791}

tt.wikipedia.org

Patinho Feio Patinho Feio (португал телендә «Ямьсез Үрдәк Баласы», бу «Ямьсез Үрдәк Баласы» әкиятеннән алынган) тулысынча Бразилиядә конструкцияләнгән һәм җитештерелгән беренче минисанак булган.[1] Ул 1971 һәм 1972 еллар арасында Сан Паулу Университетының Политехник Мәктәбендә Цифрлы Системалар Лабораториясендә эшләнгән булган (хәзерге вакытта ул Санак Инженериясе һәм Цифрлы Системалар Департаменты дип атала).[2][3][4] Технологиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Шулай ук карарга мөмкин[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Marília Bissigo. O primeiro computador brasileiro é um Patinho Feio. 17º Fórum Internacional de Software Livre. Retrieved on 22 May 2018. - Documentário conta história do primeiro computador brasileiro, o Patinho Feio – ESCOLA POLITÉCNICA (pt-BR). - Banco de Dados Folha - Acervo de Jornais. Folha de S. Paulo (20 July 1972). - O primeiro computador brasileiro completa 40 anos - noticias - Estadao.com.br - Acervo (pt-br). |Бу санаклар турында мәкалә төпчеге.| Сез мәкаләне үзгәртеп һәм мәгълүмат өстәп, Википедия проектына ярдәм итә аласыз.

<urn:uuid:a37d1b19-b7ae-42bc-bee7-37e39ada0b58>

CC-MAIN-2020-29

https://tt.wikipedia.org/wiki/Patinho_Feio

2020-07-04T12:36:56Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-29/segments/1593655886121.45/warc/CC-MAIN-20200704104352-20200704134352-00140.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9961153864860535}

tt.wikipedia.org

Париджата Йога Париджата сүзе (Санскрит телендә: पारिजात), – Һинд мәрҗән агачына карый, төнлә чәчәк атучы мәрҗән жасмины, яки хуш ис. Әмма Parijāta дип язылып һәм әйтелеп (Санскрит телендә: परिजात) ул килеп чыккан, алынган яки тулаем үсеш алган дигәнне аңлата.[1] Һинд динендә күк "Париджата агачы" галәм агачы булып тора, аның хуҗасы Индрани һәм ул күк һәм җир арасында үстерелә, бу агач "Кальпаврикша" буларак мәгълүм ул теләнгән барлык әйберләрне дә бирә дигән ышаныч бар.[2] Бу агачны Мандара агач белән тәңгәлләштерәләр. Бхагавата Пурана, Вишну Пурана һәм Махабхаратадан белеп булганча, Самудра мантханның катлаулы процессы дәверендә Галәм океанының беренчел сулары "Париджата агачы"н өч кыйммәтнең берсе буларак биргән, бу агач Меру Тавы өстендә җәннәт бакчасында чәчәк аткан һәм Һинд мәрҗән агачы белән тәңглләштерелгән булган, аны Индра җир өслегенә шытып чыкканчы һәм хуш ис таратканчы үзенеке дип игълан иткән.[3][4] Кришна "Париджата чәчәге"н Индраның җәннәтеннән урлаган дип ышаныла, хатыны Сатьябхаманың үтенече буенча Кришна "париджата агачы"н Индраның "Нандана-вана"сыннан төпләгән һәм аны Дваркага алып килгән.[5] Һинд дине астрологиясендә "Париджата" сүзе Планетар Диспозиторга нигезләнгән Раджа йогага карый. Бу Париджата йога планетар комбинациясе билгенең Ходаеның Лагна (Менүче) Ходае алып торса һәм Лагна Ходаеның диспозиторы аның урынын алып торганы икесе дә, яки бу ике Ходай шуларның урыннарын алып торган Навамса ходайлары "лагна-кедра"ның "кендра" яки "трикона"сында күтәрелү билгеләрендә булганда була. Парашара раслаганча, Париджата йога белән алкышланган шәхес сугышлар белән кызыксына торган, көчле ихтиярлы, максатчан, куркусыз, уңышлы, йомшак йөрәкле, гафу итүче һәм юмарт, Дхарма һәм Кармага ышанучы, милекнең горур иясе һәм тормышның уртасы һәм ахырында патша тормышын алып бара торган була.[6][7] Париджата йога ул Парвата йога һәм Кахала йоганың комбинациясе. Гаутама Будда бу Йога белән алкышланган булган. Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Sanskrit-English Dictionary. Spokensanskrit de.. http://spokensanskrit.de/index.php?tinput=pArijAta&direction=SE&link=yes&choice=yes. - Encyclopedia of Ancient Deities. Routledge. p. 373. https://books.google.com/books?id=sEIngqiKOugC&pg=PA373&dq=parijata&hl=en&sa=X&ei=hqf-VNK-PIyeugTil4GwDw&redir_esc=y#v=onepage&q=parijata&f=false. - Anita Nair. Why the Parijata Tree came Down to Earth. Penguin. https://books.google.com/books?id=XUQnAgAAQBAJ&pg=PT13&dq=parijata&hl=en&sa=X&ei=JKb-VI37OI6GuASI5YHICQ&redir_esc=y#v=onepage&q=parijata&f=false. - the Handbook of Tibetan Buddhist Symbols. Serindia publications. p. 193. https://books.google.com/books?id=-3804Ud9-4IC&pg=PA193&dq=parijata&hl=en&sa=X&ei=JKb-VI37OI6GuASI5YHICQ&redir_esc=y#v=onepage&q=parijata&f=false. - Michael Charles Baltutis. The Festival of Indra. Proquest. pp. 61, 78, 79, 82. https://books.google.com/books?id=SoEIwRq67iEC&pg=PA85&dq=parijata&hl=en&sa=X&ei=yKb-VIKMCcKSuAT0woKwBw&redir_esc=y#v=onepage&q=parijata&f=false. - Bṛhat Parāśara Horāśāstra 2002 Ed.. Manoj Pocket Books. p. 190. "Sloka 41&42" - B.V.Raman. Three Hundred Important Combinations. Motilal Banarsidass. p. 70. https://books.google.com/books?id=RAifaE52xPwC&printsec=frontcover&dq=Parijata+Yoga&hl=en&sa=X&ei=hbntUofTEuyM7Aa3i4CgCQ&ved=0CDQQ6AEwAQ#v=onepage&q=Parijata%20Yoga&f=false.

<urn:uuid:011769b8-8240-4879-bb8f-8178c38a50cb>

CC-MAIN-2020-34

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%82%D0%B0_%D0%99%D0%BE%D0%B3%D0%B0

2020-08-13T16:16:32Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439739046.14/warc/CC-MAIN-20200813132415-20200813162415-00091.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9957219362258911}

tt.wikipedia.org

|Ям ныгытмасы| |Нигезләнү датасы||1384| |Нигезләүче||Иван Фёдорович[d]| |Дәүләт||Россия| |Административ-территориаль берәмлек||Кингисепп| |Входит в состав списка памятников культурного наследия||Культурное наследие России/Ленинградская область/Кингисепп[d]| |Мирас статусы||федераль әһәмияттәге Россия мәдәни мирас объекты[d][1]| |Адрес||188474, Россия, Ленинградская область, город Кингисепп, проспект Карла Маркса дом 1| |Современное состояние||разрушенный[d]| |Хәләте||закрыто навсегда[d]| |Ям ныгытмасы Викиҗыентыкта| Ныгытмага 1384 елда Новгород боярины Иван Федорович тарафыннан Новгород Республикасының көнбатыш чикләрен саклау өчен нигез салынган. Нигез салынган чорда рус крепосте сәнгатенең алдынгы үрнәге була, шуңа күрә XIV—XV гасыр яуларныда үзен яхшы яктан күрсәтә. Аларның соңгысында җитди зыян күргән, шуңа күрә тулысынча үзгәртеп корылган. Шулай ук Мәскәү кенәзлеге составында модернизацияләнә, ләкин XV гасыр ахырына Иван-город төзелеше белән бәйле чик буе әһәмиятен югалта. XVI гасыр ахыры — XVII гасыр башында ныгытманы ике тапкыр шведлар яулап ала, 1612 елда, Столбовский тынычлык солыхы буенча, алар карамагына күчә. 1658 елда рус гаскәрләре тарафыннанкамап алына, әмма штурм яклаучылар тарафыннан кире кагыла. Нәтиҗәдә, шведлар ныгтманы саклап, аны үзгәртеп кору турында карар кабул иткән. 1703 елда ныгытма рус гаскәрләре тарафыннан алына. Петр I указы буенча,бастион ныгытмалар төзелеп бетә, әмма шунда ук ныгытма тулысынча диярлек хәрби әһәмиятен югалта, шуңа күрә аның калдыклары 1781 елда Екатерина II указы буенча сүтелә, ә бастион ныгытмалар ташлана. Крепостьның нигезендә парк барлыкка килә. Бүгенге заманда[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Ныгытма корылмалары урынында Җәйге бакча дип аталган парк бар (совет елларында — «Хезмәт ияләре бакчасы», ә халыкта - «Кара бакча» дип атала). Паркның төньяк өлешендә куртинадагы ике бастион аерылып тора, көньяк һәм көнчыгыш өлешләрендә парк җәяүлеләр юлы һәм клумбалар белән төзекләндерелгән, барлык җир ныгытмалары да туздырылган, ә ташлары 1926 елда күпер төзегәндә нигезгә кадәр диярлек җимерелгән.Детинец булган урында Санкт-Петербург — Нарва автомобиль юлы уза, төньяк яктан юлга янәшәдә коммерция училищесы бинасы тора. Ныгытманың төньяк һәм көньяк контурлары — чокырлар, төньяк чокыр аша Лугага агып төшә торган, көнчыгыштан, озын буйлы буа белән әйләндереп алынган. Кайбер урыннарда таш түшәмнең өслегенә чыгу юллары бар. Совет елларында паркта бию мәйданчыгы булган кинотеатр була, ләкин янгыннан соң ул яңадан торгызылмый. 1958 елда паркның көньяк-көнчыгыш өлешендә партизаннарга һәйкәл куела. 2017 елда «Ростерминалуголь» АҖ элеккеге ныгытма территориясендәге парк өстенән шефлык итә. 2019 елның 24 июненнән 25 августына кадәр Ивангород су каналы парк буасын чистарта. Архитектура[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Ныгытма елга борылышының тышкы ягында, югары текә ярда төзелгән, бу аны штурмлау өчен өстәмә кыенлык тудырган. Көньяктан, көнчыгыштан һәм төньяктан крепость диварлары янында тигез чокыр казыла һәм Луга белән бергә крепостьны су белән тулысынча чолгап ала. Известняктан ясалган стеналар, урыны белән калынлыгы 4,5 метрга җиткән. Почмак буенча 4 түгәрәк башня булган, аларны көнбатыш, төньяк һәм көнчыгыш диварлар уртасында турыпочмаклы башнялар тулыландырган, бу исә сакланучыларга утны манаралардан алып бару мөмкинлеге биргән. Бастион ныгытма планда искесен кабатлаган һәм куртиналар белән бәйле почмаклар буенча 4 бастиолы була. Көньяк-көнбатыш почмагында, көньяк һәм көнбатыш куртиналар арасында сакланган детинец, көнбатыш дивары һәм капка башнясы куртинасының бер өлешен алмаштырып, крепостька керү өчен файдаланыла. Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Жулев П. Н. Очерк истории Кингисеппского уезда и города Кингисеппа (бывшего Яма — Ямбурга) / Отд-ние нар. образ. Кингиссеппск. уисполкома. — Кингисепп, 1924. — 40 с. - Косточкин В. В. Древние русские крепости. — М.: Наука, 1964. — 141 с. — 12 000 экз. - Ефимов А. С. Кингисепп : Ист.-краевед. очерк. — 2-е изд., перераб. и доп.. — Л.: Лениздат, 1972. — 144 с. - Кирпичников А. Н. Каменные крепости Новгородской земли / Отв. ред. П. А. Раппопорт. — Л.: Наука, Ленинградское отделение, 1984. — 275 с. - Аристов В. В. Страницы Яма-Ямбурга-Кингисеппа в истории России и Европы / В. В. Аристов. — СПб., 2009. — 239 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-99-01202-6-6. - Коллектив авторов. Крепость Ям // Крепости Северо-Запада России: от крепости к крепости. — Каламос, 2012. - Скрипинская Н. Ю. Бастионная система крепости Ямбург // Stratum Plus. Археология и культурная антропология. — 2014. — № 6. — ISSN 1608-9057.

<urn:uuid:aa14cf06-dbf4-447a-9be1-b41df907245b>

CC-MAIN-2023-50

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D0%BC_%D0%BD%D1%8B%D0%B3%D1%8B%D1%82%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8B

2023-12-04T23:51:54Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-50/segments/1700679100535.26/warc/CC-MAIN-20231204214708-20231205004708-00772.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.999788224697113}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Сез монда Беренче тапкыр мәктәпкәчә белем бирүне гомуми белемнең беренче баскычы буларак аның составына керттеләр. Бу мәктәпкәчә белем бирү хезмәтенең, тәрбия-белем процессының сыйфатын арттыру бурычын куя. Бу хакта Татарстан Хөкүмәт йортында узган брифиингта ТР Премьер-министры урынбасары – Мәгариф һәм фән министры Энгель Фәттахов ассызыклап үтте. Министр әйтүенчә, балага индивидуаль мөнәсәбәт булырга тиеш. Җитди бурычларның берсе булып, балалар бакчаларында тулы сыйфатлы ашатуны оештыруны тәэмин итү санала. "Мәктәпкәчә белем бирү программасының эчтәлегенә игътибарны юнәлтү зарур. Ул мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен оешмаларда күрсәтелүче хезмәтләрнең киң спектрыннан гыйбарәт. Сәнгать иҗаты, музыка, физкультура, математика, сөйләм үсеше – болар барысы да балалар бакчалары тарафыннан республика бюджеты субвенцияләре хисабына бушлай күрсәтелә һәм түләүле хезмәтләр белән алмаштырыла алмый", - дип белдерде Энгель Фәттахов. Министр әйтүенчә, соңгы вакытта министрлыкка өстәмә түләүле хезмәтләр буенча мөрәҗәгатьләр күпләп килеп ирешә. "Өстәмә түләүле хезмәтләр мәҗбүри төстә була алмый. Бу бары тик ата-ана теләге белән генә. Мин бүген моңа басым ясарга мәҗбүрмен, чөнки күпләр өстәмә түләүле хезмәтләрне баланы бакчада карау өчен ата-аналар түли торган акча күләменең үзгәрүе белән бутый", - ди Энгель Фәттахов. Министр вәгъдә иткәнчә, ата-ана түли торган акча күләме артса да, түгәрәкләрнең бәясе артмаячак. Шулай да балалар бакчаларында белем бирү сыйфатына таләпчәнлек җитдиләнәчәк. Мәктәпләр рейтингына тиңдәш итеп, балалар бакчалары рейтингын да төзергә кирәк, ди Энгель Фәттахов. Министр җиткергән мәгълүматлардан күренгәнчә, 2013-2015 нче елларда республикада балалар бакчаларында өстәмә рәвештә 30 мең 859 урын булдыру ниятләнә. "Быел без беренче мәртәбә федераль үзәктән өстәмә урыннар булдыруга 962 миллион сум күләмендә финанс ярдәмен алуга ирештек", - ди ул. Чыганак: http://mon.tatarstan.ru/tat

<urn:uuid:4d840547-d1b5-497d-a40f-bd293a6e2969>

CC-MAIN-2019-26

http://belem.ru/node/4553

2019-06-26T23:34:03Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-26/segments/1560628000575.75/warc/CC-MAIN-20190626214837-20190627000837-00478.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999061822891235}

belem.ru

16 нчы июль көнне Арча үзәк стадионы гөрләп торды. Анда «Һәрчак тату, дуслар булып яшик без туган илдә!» исемле балалар фестивале узды. Авыллар, күрше районнардан да спортчылар, сәхнә йолдызчыклары катнашты. Һәм без, ягъни «Салават купере» журналы журналистлары да әлеге бәйрәмдә бик теләп кунак булдык. Арча ягы – җырларда җырланган, шигырьләрдә язылган, милли мәдәнияте һәм мул уңыш үстерү буенча дан казанган төбәк. Аның үзенең күп гасырлык тарихы бар. Арча төбәгеннән бик күп мәгърифәтчеләр, күренекле язучылар, галимнәр чыккан. Тырыш, эш сөючән халкы белән дә данлыклыул. Арча яклары шулай ук әдәбият-сәнгатькә бай, укуда һәмспортта да алдынгы, тырыш укучыларыбелән игътибарга лаек. Бала вакыттан ук әдәбиятсерләренә төшенеп, сәнгать әсәрләренең тәмен күңеленә сеңдереп, җаны-тәне белән спортны яратып үскән кеше генә рухи яктан бай һәм зыялы, шәфкатьле булып үсә ала. Арчалылар бу хакыйкатьне бик ачык аңлыйлар, ахрысы. Моның ачык мисалы булып, Арча районы хакимияте тарафыннан икенче ел рәттән үткәрелгән балалар фестивале, балалар сабантуе тора.

<urn:uuid:8efbd67f-682c-4111-b3d9-1469054c5bc3>

CC-MAIN-2019-43

http://belem.ru/node/6632

2019-10-19T08:49:05Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-43/segments/1570986692126.27/warc/CC-MAIN-20191019063516-20191019091016-00478.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.999997615814209}

belem.ru

Шахмат |Шахмат| |2 [1]| |теләсә нинди| |якынча 1 мин.| |Сәгать белән уйнаганда: |югары дәрәҗә| |югары дәрәҗә| |уенчылардан башка уенга бернәрсәдә тәэсир итми| |дикъкатьлелек, түземлелек, төрле яклап исәпли алу, тактика, стратегия| Шахмат атамасы фарсы теленнән таралган: «шахмат» — «шаһ үлде» дигәнне аңлата. Шахмат уены гадәттә ике көндәш арасында уйнала. Уенны шулай ук кара-каршы ике төркем дә уйнарга мөмкин. Аларны консультантлар дип атыйлар. Уен билгеләнгән кагыйдәләр буенча уйнала. Ярышлар вакытында алар Халыкара шахмат федерациясе (ФИДЕ) кагыйдәләре белән тулыландырылына. Эчтәлек - 1 Шахмат тарихы - 2 Кагыйдәләр - 3 Шахмат теориясе - 4 Шахмат спорт буларак - 4.1 Халыкара шахмат федерациясе - 4.2 Профессиональ шахмат ассоциациясе - 4.3 Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары федерациясе - 4.4 Шахмат ярышлары - 4.5 Шахмат буенча дөнья чемпионнары - 4.6 Читтән торып шахмат уйнау - 4.7 Шахмат турнирларын уздыру системасы - 4.8 Турнир кагыйдәләре - 4.9 Искергән һәм хәзер кулланылмый торган кагыйдәләр - 5 Кызыклы фактлар - 6 Искәрмәләр - 7 Әдәбият - 8 Чыганаклар Шахмат тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Шахмат уенының мең ярым еллык тарихы бар. Шахмат уены чатуранга уеныннан барлыкка килгән дип санала. Чатуранга уены Һиндстанда VI гасырга кадәр барлыкка килгән. Һиндстаннан уен гарәпләр арасында, соңрак Ауропа һәм Африка халыклары арасында таралган. Вакыт узу белән аның кагыйдәләре үзгәреш кичергән һәм XV гасырга уен камилләшкән, ә XIX гасырда уен кагыйдәләре тәмам стандартлаштырылган. Шул вакыттан бирле систематик рәвештә шахмат буенча халыкара турнирлар уздырыла башлый. Кагыйдәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Такта һәм башлангыч позиция[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Уен шакмакларга (кырларга) бүленгән такта өстендә бара. Тактаның зурлыгы 8х8 шакмак. Кырларның вертикаль рәтләре сулдан уңга "а"дан "һ"га кадәр латин хәрефләре белән, ә горизонталь рәтләр астан өскә таба 1дән 8гә кадәр саннар белән билгеләнә. Шулай итеп һәр шакмак хәреф һәм саннан торган билгеле бер исем йөртә. Шахмат тактасының кырлары ак һәм кара төскә буялганнар (алар шулай ак һәм кара дип аталалар), шуңа күрә вертикаль һәм горизонталь буенча күрше шакмаклар төрле төстә була. Тактаны уенчыга карата кую үзенчәлеге дә бар: аның иң якын урнашкан почмагы уң ак белән уйнаучы уенчыгы карата ак булырга тиеш (аклар өчен ул һ1, каралар өчен — а8). Уен башында көндәшләр арасында шахмат ташлары тигез итеп бүленә, алар шартлы рәвештә «аклар» һәм «каралар» дип йөртелә. Чынлыкта исә, шахмат ташлары теләсә нинди якты (ак, сары, аксыл-көрән) яки караңгы (кара, кызгылт-көрән, кара зәңгәр) төсләргә буялган булырга мөмкин. Һәрбер шахмат фигуралары комплектына шаһ (♔), вәзир (♕), ике түре (♖), ике фил (♗), ике ат (♘) һәм сигез пешка (♙) керә. Уен башында «аклар» беренче һәм икенче, ә «каралар» җиденче һәм сигезенче горизонталь рәтләргә, ә аларның пешкалары икенче һәм җиденче горизонтальләргә тиешенчә урнашалар. Йөрүләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Шахмат партиясендә беренче булып «аклар» йөри һәм шуннан башлап көндәшләр бер-бер артлы йөриләр. Һәрбер ташның йөрү мөмкинлекләре түбәндәге диаграммада күрсәтелгән («х» белән ташның хәзерге вакытта кая йөри алуы билгеләнгән). Әгәр шахмат ташы юлында башка фигура торса (аның төсе мөһим түгел), ул аның өстеннән сикереп чыга алмый. Бары ат гына фигура өстеннән сикереп йөри ала. Үзеңнең фигураң урнашкан кырга йөрү тыела. Әгәр ул кырда көндәш ташы урнашкан булса, ул фигура уеннан чыга, бу "фигураны оту (алу)" дип атала. Әгәр берәр йөрүе белән көндәш теге яисә бу фигураны ота алса (фигураның булу булмавы мөһим түгел), шул шакмак һөҗүм астында тора дип санала. Пешка көндәшләрнең ташларын диагональ буенча алга йөреп ала. Фигураны алмыйча пешка бер кырга алга йөри. Әгәр пешка уен башыннан бирле бер тапкырда йөрмәгән булса, ул көндәш фигурасын алмыйча ике шакмакка алга йөри ала. «Алга» юнәлеше — ак ташлар өчен сигезенче горизонтальгә таба, ә каралар өчен беренче горизонтальгә таба юнәлеш. Әгәр пешка каршыдагы соңгы горизонтальгә барып җитә алса, уенчы аны теләгән шул ук төстәге башка фигурага (шаһтан кала) алмаштырырга мәҗбүр була. Шуннан тыш шахмат уенында махсус йөрү ысуллары да бар: - Рокировка: уен башыннан бирле бер үк төсле шаһ һәм түре ташлары күчмәгән очракта, алар билгеле бер тәртиптә бер йөрү белән икесе дә урыннарын алыштыра ала. Рокировка ясаганда шаһ түре торган юнәлешкә таба ике шакмакка күчә, ә түре үз чиратында шаһның башлангыч һәм хәзерге урыннары арасындагы шакмакка баса. Шаһ узасы кырның берәрсенә көндәш ташы янаса яки шаһ белән түре арасында берәр фигура торса, рокировка ясау вакытлыча мөмкин түгел. Рокировка түре йөрүе түгел, ә шаһ йөрүе дип санала. - Узганда алу: әгәр пешка беренче тапкыр ике шакмакка көндәш пешкасы торган кырга таба йөрсә, аны көндәш пешка узганда алырга мөмкин. Отучы пешканың йөрүен мисал өчен күрсәтелгән диаграммада карагыз. Узганда алу бары пешканың беренче тапкыр ике кырга көндәш пешкасы баскан шакмакка каршы йөргәндә генә мөмкин, башка очракларда бу тыела. Шаһка янау, мат һәм пат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Шаһка көндәш йөрүеннән соң отылу куркынычы янаса, ягъни көндәш фигурасы шаһка һөҗүм итсә бу шаһка янау дип атала. Шаһны бу хәлдә калдырырга ярамый, уенчы җавапка йөрүе белән ничек тә булса шаһын янаудан коткарырга тиеш. Гомумән алганда, шаһны өч ысул белән коткарып була: - Шаһка янаган фигураны оту (берьюлы ике таш янаганда мөмкин түгел); - Үзеңнең ташың белән шаһны каплау (шаһка ат яисә берьюлы ике таш янаса, мөмкин түгел); - Отылу куркынычы янамаган шакмакка шаһны күчерү. Шаһны отылудан берничек тә коткара алмаган очрак мат дип атала. Уенның төп максаты көндәшкә мат кую. Уенчының кагыйдәләр буенча йөрергә бернинди дә мөмкинчелеге булмаган һәм шул ук вакытта аның шаһына отылу куркынычы янамаган хәл пат дип атала. Уен нәтиҗәсе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Гадәттә уен бер якның отуы яки уртак нәтиҗә белән тәмамлана. Оту түбәндәге очракларда билгеләнә: - Мат куела һәм мат куйган уенчы отучы дип билгеләнә; - Уенчыларның берәрсе җиңелүгә бирешә. Партия барышында уенчы үзенең котылгысыз җиңелүен аңласа, ул теләсә нинди вакытта бирешергә мөмкин. Бу очракта аның көндәше җиңүче дип билгеләнә. Гадәттә рәсми ярышларда уенчылар партияне матка кадәр җиткермиләр. Җиңүгә өмете калмаган очракта да бирешмичә уенны дәвам итү көндәшне ихтирам итмәү дип санала. уенчыларның берәрсе вакытка сыешып бетмәгән очракта. Әгәр шул уенчы көндәшенең мат ясарга мөмкинчелеге бар дип табылса, ул җиңүче дип игълан ителә. ("Вакыт күзәтү" бүлеген карагыз) - Техник җиңү түбәндәге очракларда бирелә: - Көндәш уенчы тиешле вакытка партиягә килмәсә; - Көндәш уенчы партияне сәбәпсез өзсә, дәвам иттермәсә; - Көндәш уенчы тупас рәвештә кагыйдәләрне бозса. - Уенчыга көндәш табылмаган очракта (мәсәлән, әгәр дә уенчыларның берәрсе турнирдан төшеп калса яки катнашучылар саны швейцар системасы буенча булса). Уртак нәтиҗә түбәндәге очракларда билгеләнә: - пат нәтиҗәсендә; - уенчыларның икесе дә уртак нәтиҗәгә риза булган чакта. Бу вакытта уенчы уртак нәтиҗә тәкъдим итеп, ул көндәше ягыннан кабул ителсә, уен тәмамлана. Әмма соңгы арада үтүче турнирларда уенның уртак нәтиҗә белән тәмамлануын чикләүче София кагыйдәләре кулланыла башлады. - уенчыларның мат куярга ташлары җитмәсә (мәсәлән кырда шаһ һәм бер җиңел фигура калу сәбәпле); уенчыларның берәрсе вакытка сыешып бетә алмаган, әмма аның көндәшенең мат куярга җитәрлек ташлары булмаса; - өч мәртәбә бер үк позиция кабатланса (йөрүләрнең кабатлануы мөһим түгел). Позиция төшенчәсе үзе эченә рокировка һәм узганда алу очраклары белән бергә, ташлар урнашуын, йөрү тәртибен һәм мөмкинчелекләрен алып тора. Уртак нәтиҗәне билгеләү өчен позиция кабатлануын сизгән уенчы хөкемдарга мөрәҗәгать итәргә тиеш. - көндәшләр соңгы 50 йөрүләрен бер фигураны да отмыйча һәм бер пешка белән йөрмичә ясаса. Элегрәк шахмат кодексы уенчының 50 йөрүдән соң җиңү барыбер булачагын дәлилли алган очракта, аңа өстәмә рәвештә тагын 100 тапкыр йөрү мөмкинчелеген бирә торган булган. Әмма бу мөмкинлек белән озак вакыт файдаланмау сәбәпле, хәзер ул бары өч төрле тәмамлану очракларында гына кулланыла: - түре һәм фил түрегә каршы; - ике ат пешкага каршы; - түре белән пешка фил белән пешкага каршы. 1970-1980 елларда узган компьютер анализлары нәтиҗәләре буенча уен башкача тәмамланса 50 тапкыр йөрү җитеп бетми, шул сәбәпле кодекс тулыландырыла. Ләкин алга таба барлык кисәтмәләр дә бетерелеп, 50 тапкыр йөри алу кагыйдәсе барлык позицияләрдә дә мөмкин дип билгеләнә. - уенчы партиянең соңгы өлешендә вакытка сыешып бетә алмаса, әмма аның көндәше көчсезрәк булу сәбәпле аны барыбер җиңеп чыга алмыйча, бары тик "вакыт уздырыр өчен" уйнаса. Әгәр уенчыда бары 2 минут вакыт калып, ул көндәшенең юри вакыт уздырып уйнаганын сизсә, хөкемдарга мөрәҗәгать итеп ул партиянең « уртак нәтиҗә» белән тәмамлануын сорарга хаклы. Хөкемдар бу тәкъдимне шул ук вакытта яки бераз соңрак кабул итәргә мөмкин. Әмма кичектергән очракта ул уенны флагчык төшкинчә карап утырырга мәҗбүр була. Шулай ук хөкемдарның өстәмә ике минут вакыт бирергә дә хакы бар. Очко саналу[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Уенның нәтиҗәсенә карап уенчыга түбәндәге очколар саналырга мөмкин: - Җиңү — 1 очко; - Уртак нәтиҗә — ½ очко; - Җиңелү — 0 очко. Очколар башка система буенча да бирелергә мөмкин, мәсәлән, футбол системасы буенча. Тигез очколар җыйган уенчыларга карата махсус коэффициентлар кулланылына. Шахмат теориясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Шахмат уеннарының төрле аспектларын өйрәнүче алымнар җыелмасы шахмат теориясе дип атала. Аның актив рәвештә алга китүе XV гасырда башланып китә. Шул вакыттан башлап хәзерге вакытка кадәр шахмат уйнау кагыйдәләре үзгәрмәгән диярлек. Партия өлешләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Шахмат теориясе уенның өч өлешен билгели: дебют, миттельшпиль һәм эндшпиль. Дебют — партиянең беренче 10-15 йөрүен үз эченә алучы өлеш. Дебют өлешенең төп мәсьәләсе: үз көчеңне мобилизацияләү, көндәш белән очрашу һәм көрәшә башлау. Шахмат уенының дебют өлеше теориядә яхшы өйрәнелгән. Анда ничегрәк уенны башлап җибәрү һәм кайсы йөрүләрне ясамау әйбәтрәк киңәшләре, шулай ук дебют классификацияләре турында өйрәнеп була. Миттельшпиль — уен уртасы. Бу өлеш дебюттан соң башланып китә. Миттельшпиль – уенның иң кызган һәм иң кызык өлеше дип санала, чөнки уенчылар төп йөрүләрен ясый (партиянең дебют өлешендә мат кую очраклары сирәк очрый). Миттельшпиль уенчылар ягыннан барлык көчләрен шахмат тактасының үзәген яулап алу, атакалар һәм контратакалар, күп фигуралар селкетү белән аерылып тора. Уенчыларның берәрсенең оста комбинация оештыра алган вакытта уен бу өлештә тәмамланырга да мөмкин. Уен тәмамланмаган очракта, фигураларның күпчелеге отылып беткәч, партия соңгы өлешенә күчә. Эндшпиль — уенның соңгы өлеше. Гадәттә бу өлештә тактада күп таш калмый, шул сәбәпле шаһның һәм пешкаларның дәрәҗәсе арта. Күпчелек очракта көндәшләр төп көчен пешканы каршы якка җиткереп башка ташка алыштыруга юнәлтә. Эндшпиль берәр яның җиңүе яки уртак нәтиҗә белән тәмамлана. Шахмат тулы мәгълүматлы уен буларак[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Шахмат — тулы мәгълүматлы уен, шуңа күрә уенчыларның берәрсе ягыннан гына булса да партия барышында җиңү яисә уртак нәтиҗә теоретик стратегия тәкъдимнәрен кулланылуы уенның ахыргы нәтиҗәсен алдан ук билгели ала. Әмма шул теоретик стратегия табылмау сәбәпле, практикада уен нәтиҗәсен алдан әйтеп булмый. Шахмат спорт буларак[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Шахмат – билгеле бер тәртипле, үзе эченә дәрәҗәләр иерархиясен, спорт төре. Уенның профессиональ дәрәҗәдә алга китүе һәм популяр булуы күптөрле профессиональ спортчылар, тренерлар һәм журналистлар барлыкка китерде.рәвештә узучы ярышлар, милли һәм халыкара лигалар алган Халыкара шахмат федерациясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Халыкара шахмат федерациясе, ФИДЕ (FIDE, фр. Fédération Internationale des Échecs) – 1924 елда оештырылган халыкара шахмат ярышларын уздыруда җаваплы төп орган. Күпчелек илләрдә шулай ук милли шахматистлар оешмалар булуы да билгеле. Шахмат буеча ярышлар Олимпия уеннарында бер дә үткәрелмәсә дә, Халыкара шахмат федерациясе Халыкара Олимпия комитетының әгъзасы булып тора. Ике елга бер тапкыр аерым Шахмат олимпиадасы уза. Соңгы тапкыр Шахмат олимпиадасы 2010 елда Русиянең Ханты-Мансийск шәһәрендә узды. Җиңүчеләр булып ир-атлар арасында Украина, ә хатын-кызлар арасында Русия билгеләнде. Профессиональ шахмат ассоциациясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 1993 елда Гарри Каспаров һәм Найджел Шорт хезмәтләре нәтиҗәсендә Профессиональ шахмат ассоциациясе оештырыла. Бу ассоциациягә ФИДЕ сәясәте белән риза булмаган күпсанлы гроссмейстерлар керә. Ассоциация үзенең шахмат буенча дөнья беренчелекләрен уздыра башлый, әмма 1996 елда спонсор таба алмау сәбәпле ябыла. Профессиональ шахмат ассоциациясе версиясе буенча шахмат чемпионнары хәзерге вакытта "классик шахмат уены чемпионы" исемен йөртәләр. Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары федерациясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 1928 елда Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары берлеге оештырыла. 1951 елда исеме Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары федерациясенә үзгәртелә. Бу төр федерациянең үзенең рәсми билгеләнгән дөнья чемпионатлары, милли беренчелекләре уза, шулай ук оешманың шәхси махсус рейтингы, халыкара һәм милли спорт дәрәҗәләре (Федерация гроссмейстры, Русиянең язышу аркылы шахмат уеннары спорт мастеры һ.б.) бар. Хәзерге вакытта йөрүләрне гади почта аркылы гына түгел, ә электрон почта аркылы да җибәреп була. Шахмат ярышлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] XVI гасырдан башлап уенчыларны җыеп шахмат партияләрен акчага уйната торган төрле клублар барлыкка килә. 1681 елдан башлап XIX гасырга хәтле «Кафе де ля Режанс» Ауропаның шахмат тормышының үзәге дип санала. Шахмат уенының популярлашып китүе алдагы ике гасырда күпчелек Ауропа илләрендә милли турнирлар оештыруларга китерә. Шахмат уенына багышланган китапларның да киң таралуы көннән-көн арта. 1821 елдан башлап халыкара матчлар, ә 1851 елдан халыкара турнирлар оештырыла башлый. 1851 елда Лондонда узган халыкара шахмат турнирының җиңүчесе Адольф Андерсен була. Аны халыкта «шахмат шаһы» дип йөртә башлыйлар. Әмма 1858 елда Пауль Морфи (АКШ) Андерсенны +7-2=2 исәбе белән җиңә. 1859 елда Морфи шахмат уйнавын ташлый һәм 1866 елдагы турнирда Вильгельм Стейницка җиңелүгә кадәр Андерсен кабат беренче булып саналып килә. Шахмат буенча дөнья чемпионнары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Вильгельм Стейниц – рәсми рәвештә билгеләнгән беренче шахмат буенча дөнья чемпионы. Бу горур исемгә ул тарихта беренче тапкыр «дөнья беренчелеге» астында узучы турнирда Иоганн Цукертотны җиңеп лаек була. Шулай итеп шахмат системасы чемпионлыгында мирас барлыкка килә: яңа дөнья чемпионы булып гамәлдә булган чемпионны җиңүче кеше санала башлый. Әмма шунысы мөһим: гамәлдә булган чемпион артында уйнау яки уйнамау, партия шартларын һәм уздыру урынын билгеләү кебек хаклар саклана. Шулай ук кагыйдә буенча җиңелү очрагында гамәлдә булган чемпион матч-реваншка да дәгъва кыла ала һәм анарда җиңгән вакытта аңа чемпион исеме кире кайтарыла. 1948 елда ФИДЕ беренче рәсми дөнья чемпионатын уздыра. Бу чара шул вакытта чемпион булып саналган Александр Алехинның вафаты һәм шул рәвешле шахмат уеннарда сакланган мирас юкка чыгу сәбәпле оештырыла. Советлар Берлегеннән катнашкан гроссмейстер Михаил Ботвинник бу чемпионатта җиңеп чыга. ФИДЕ махсус турнир системасы кертә: сайлап алу этап җиңүчеләре зональ турнирларга, зональ турнирларда җиңүчеләр зонаара турнирларга чыга башлый. Зонаара ярышларда җиңү яулаган спортчылар арасында кандидатлык турнирлары «җиңелгән очракта төшеп калу» системасы буенча көч сынашуда иң оста уенчыны билгеләп, аны хәзерге вакытта гамәлдә булган чемпионга каршы уйнарга җибәрә. Әмма бүгенге көндә титул өчен уздырылучы матчлар формуласы башкарак: зональ турнирларда җиңүчеләр рейтинг буенча иң көчле дип саналган уенчылар белән көч сынаша һәм шул ярышларда җиңгән спортчы дөнья чемпионаты дип билгеләнә дә инде. 1993 елдан 2006 елга кадәр дөнья чемпионы титулының хуҗасын билгеләүдә төрле каршылыклар булган. Әмма Крамник-Топалов кушылма матчыннан соң ФИДЕ дөнья беренчелекләрен уздыру һәм чемпион исемен бирү монополиясен үзенә кире кайтара. Бу «кушылма» матчта Владимир Крамник (Русия) җиңә. Бүгенге көндә шахмат буенча дөнья чемпионы булып 2007 елда җиңү яулаган Вишванатан Ананд санала. 2008 елда узган Крамник-Ананд матч-реваншында ул үзенең лаеклы исемен саклап кала. 2010 елның апреленда узган Топалов-Ананд матчында Вишванатан Ананд җиңүгә ирешеп кабат дөнья чемпионы була. 1927 елдан бирле дөньякүләм шахмат чемпионатлары хатын-кызлар арасында да уздырыла башлый (шул ук вакытта хатын-кызлар төп титул яулауда да катнашырга мөмкин). Хатын-кызлар арасында беренче дөнья чемпионы булып Бөек Британия спортчысы Вера Менчик санала. Анардан соң 1990 еллар башына кадәр хатын-кызлар арасында дөнья чемпионы исемен бары Советлар Берлеге спортчылары гына йөрткән. 1991 елдан алып 2008 елга кадәр (1996-1999 һәм 2004-2006 еллардан кала) бу титулны бары Кытай хатын-кызлары гына яулый. 2008 елдан башлап бүгенге көндә кадәр хатын-кызлар арасында дөнья чемпионы булып Русия спортчысы Александра Костенюк санала. Читтән торып шахмат уйнау[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Шахмат яки шашка кебек абстракт уеннарда спортчылар бер берсен күрмичә ерак аралар аркылы уйный ала. Шундый рәвештә компьютерлар популярлашып китү сәбәпле шахмат программалар арасындагы ярышлар уза башлый. Элегрәк язышу аркылы шахмат уйнау киң таралган булса, хәзерге заманда аны Интернет аша онлайн уйнау алыштырып бара. Шулай ук телеграф, телефон яки радио аркылы шахмат уйнау – гадәти хәл. Язышу аркылы уйнау[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Бу төр уенның беренче тапкыр искә алынуы 1694 елга килеп тоташа. Көнчыгыш гореф-гадәтләрен өйрәнүче инглиз галиме Т. Хайд үзенең «Көнчыгышта күңел ачу турында» китабында Венеция һәм Хорватия алып-сатарлары арасында язышу аркылы шахмат уйнаганнары турында яза. XIX гасырда язышу аркылы Лондон һәм Эдинбург, Мәскәү һәм Питырбур шахмат клубларының уенчыларны ярыштырулары гадәти күренеш булган. 1928 елда Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары берлеге оештырыла (1951 елда исеме Халыкара язышу аркылы шахмат уеннары федерациясенә үзгәртелә). Дөнья чемпионы титуллары уйнатыла, төркемнәр арасында Олимпиадалар уздырыла башлый. Барлык ярышулар аерым секторларга (Ауропа, Латин Америка, Төньяк Америка/Тын океан илләре һәм Африка/Азия) бүленеп уза. Язышу аркылы узган беренче дөнья чемпионаты 1950 елда оештырыла. 1951 елда елдан башлап 21 чемпионат финаллары уза, шуларның 18 уңышлы тәмамланган. Хатын-кызлар арасында мондый ярышлар 1968 елдан бирле оештырылып килә һәм бүгенге көнгә барлыгы 8 финал булганы билгеле. Язышу аркылы шахмат уеннары Олимпиадасы 1948 елдан бирле уза. Хәзерге вакытка барлыгы 17 Олимпиада узганы төгәл факт. Һәрбер ил төркемендәге ир-атларга 6, ә хатын-кызларга 4 такта бүленә. Телефон аркылы уйнау[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 1970 елдан башлап телефон аркылы шахмат уеннары оештырылуы киң тарала башлый. Иң зур матч булып 1964 елда Мәскәү-Ленинград спортчылары арасында 100 тактада уйналган ярышлар санала. Икенче Бөтендөнья сугышы тәмамланганнан соң шахмат уеннары радио аркылы уздырыла башлый. Радио аркылы уйналган партияләр арасында иң күренекле булып 1945 елда узган СССР — АКШ шахматчылары арасындагы матч санала. Анда Советлар Берлеге уенчылары 15,5:4,5 исәбе белән җиңүгә ирешә. Шулай ук уенга килә алмаган очракларда спортчы йөрүләрен телефон аркылы билгеләгәне дә булгалаган. Мәсәлән, 1965 елда Роберт Фишерга Куба һәм АКШ арасында аралар бозылу сәбәпле Гаваннада узган чемпионатка керү тыела. Шуңа күрә ул матчларда телефон аркылы катнашырга мәҗбүр була. Телеграф аркылы уйнау[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 1844 елда Вашингтон һәм Балтимор шахмат клублары арасында телеграф аркылы уен оештырыла. 40 елдан соң мондый төр уеннар Лондон — Вена (1884), Питырбур — Лондон (1886—1887), Питырбур — Париж (1894—1895) шәһәрләре арасында уза. Телеграф аркылы уйнау XX гасырда СССРда популяр була. Русия беренчелендә генә дә 20дән артык төркем катнаша (1948 елдан бирле). Онлайн-уен[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Интернет челтәренең киң таралуы сәбәпле хәзер шахмат уенын онлайн рәвешле дә уйнап та була. Мондый чакта уенчы теләсә нинди вакытта, теләсә нинди көндәш сайлап уйный ала. Шулай ук онлайн шахматлар кеше белән генә түгел, компьютер программалары белән уйнау мөмкинлекләрен дә бирә. Шахмат турнирларын уздыру системасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Швейцария системасы - Әйләнмәле система - Нокаут-система - Схевенинген системасы Турнир кагыйдәләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Уеннарны уздыруда профессиональ таләпләр арту сәбәпле барлык турнирларга да кагылган махсус кагыйдәләр булдырылды. Аларны бөтен уенчылар истә тотарга тиеш. Шул кагыйдәләрне кабул итү уенның төп кагыйдәләренә дә кагылды («тотындыңмы-йөре», «узганда алу»). Хаталар төзәтү[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Әгәр уен барышында тактаның дөрес куелмаганлыгы ачыкланса, хата уеннан тыш вакытта төзәтелә; позицияне саклап такта ак ташлар белән уйнаучыга һ1 ак почмагы белән каратыла; - Уен барышында ташларның дөрес урнашмаган булуы ачыкланган очракта, партия яңа баштан уйнала; - Уенчы рөхсәт ителмәгәнчә йөргән очракта, мөмкин булса шул ук ташы белән башкача йөрергә мәҗбүр була. Уенчының хаталы йөргәне соңрак ачыкланса, партия шул чакка кадәр кире кайтарылып, яңадан уйнала. Блиц-партиядә хатасы уен ахырына кадәр ачыкланган чакта, кагыйдәдән тыш йөргән уенчы җиңелүче дип табыла; - Рокировка ясарга теләгән уенчы ялгыш баштан түрене күчергән вакытта, ул шул түре белән башкача йөрергә мәҗбүр була. Ярамаган рокировка ясаган уенчы шаһы белән башкача йөрергә тиеш; - Уен барышында көндәшләр ташларының төсләре турнир тәртибенә туры килмәгәнлеге ачыкланса, уен тукталмый һәм аның нәтиҗәсе рәсми рәвештә кабул ителә. Кире кайтаруны тыю[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Уенны уртак нәтиҗә белән тәмамларга тәкъдим ясаган уенчы үзенең тәкъдимен кире кайтара алмый. - Уенда җиңелүен белдергән уенчы үзенең белдерүен кире ала алмый. - Әгәр уенчы ташын күчереп аңардан кулын алса, бу йөрү кире алына алмый. «Тотындымы — йөре» һәм «кулыңны җибәрдеңме — йөрдең» кагыйдәләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Әгәр уенчыларның берсе аңлы рәвештә ташына тотынса, ул шул таш белән йөрергә мәҗбүр була. Әгәр уенчыларның берсе көндәшенең ташына аңлы рәвештә тотынса, ул шул ташны отарга мәҗбүр була. Кагыйдәләр буенча йөри алмаган ташка тотыну (үзеңнекенәме, көндәшнекенәме мөһим түгел) бернинди сөземтәгә дә китерми. Уенчының башка йөрү ясаганда ялгыш берәр ташка тиюе бернинди сөземтәгә дә китерми. Аңлы рәвештә берничә фигурага тигән очракта, уенчы беренче мәртәбә тигән таш белән йөрергә тиеш. Әгәр уенчы ипләп кую нияте белән берәр ташка тотынырга җыенса, ул алдан "Рәтлим" дип әйтергә мәҗбүр (ингл. I adjust; фр. J'adoube). Көндәш уенчы йөргәндә бернинди ташка да тотынырга ярамый. Рокировка шаһ йөрүе дип санала. Шуңа күрә рокировка ясаганда иң элек шаһны аннан соң түрене күчерергә кирәк. Әгәр уенчы кагыйдә буенча ташын яңа кырга күчереп ташыннан кулын алса, уенчы йөрде дип санала һәм йөрүен кире кайтара алмый. Пешка соңгы горизонтальгә барып җиткән очракта, ул кагыйдәләр буенча башка фигурага алмашынырга тиеш, аны алмаштыргач кына йөрү тәмам дип санала. Кулын пешкадан җибәргәч, яңадан пешка белән башка урынга йөрергә уенчының хакы юк. Аналогия буенча рокировка түре йөрүе белән тәмамлана. Кулын таштан аермаган булса уенчының фигураны үз кырыны кире кайтарып, шул таш белән башка урынга йөрергә хакы бар. Вакыт күзәтү[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] XIX гасырдан бирле шахмат уенында вакыт күзәтүе кулланыла. Баштангы мәлне ком сәгате кулланганнар. 1883 елда Вильсон механик шахмат сәгатен конструкцияли. Уенда цейтнот, вакыт буенча җиңелү, яхшы уен хәле, әмма вакытка сыешмау очрагында уртак нәтиҗә, блиц кебек төшенчәләр барлыкка килә. Хәзерге вакытта күбесенчә электрон шахмат сәгатьләре кулланалар. Һәрбер рәсми партияләрдә (шулай ук аерым рәсми булмаганнарда да)вакыт күзәтелергә тиеш. Моның өчен махсус сәгатьләр – шахмат сәгатьләре кулланыла. Уенчы йөргәч, сәгатьнең кнопкасына басып үз вакытын туктата, ә көндәшенекен җибәрә. Турнир кагыйдәләрендә билгеләнгән вакытта партияне башлап ак белән йөрүченең вакытын җибәрә, монда уенчының килү-килмәве, соңга калуы — мөһим түгел. Моннан тыш турнир кагыйдәләре соңга калган уенчыга штраф салырга да мөмкин. Гадәттә аның соңга калган вакытын икеләтәләр. Әгәр уенчы бирелгән вакытының яртысы үткәнче партияне башламаса, аңа техник җиңелү санала. Әгәр уенчы сәгатенең флагчыгы төшсә — уенчының вакыты бетте дип санала. Флагчыкның төшүен хөкемдар үзе күрергә тиеш, яки аңа уенчыларның берәрлесе әйтергә тиеш. Сәгатенең флагчыгы төшкән уенчы җиңелгән дип билгеләнә. Бу кагыйдәдән чыгармалар: - Тактада мат торса, мат куючы җиңүче булып санала, кемнең флагчыгы беренче төшүе мөһим түгел. - Әгәр тактада пат, өч тапкыр позиция кабатлануы яки 50 йөрү кагыйдәсе буенча уртак нәтиҗә булса — уртак нәтиҗә санала. - Уенчыларның флагчыклары икесе дә төшкән булса уртак нәтиҗә санала. Мондый хәл бигрәк тә механик сәгатьләр кулланган очракта булырга мөмкин, чөнки электрон сәгатьләр вакыт узгач махсус тавыш чыгара ала. - Флагчыгы төшмәгән уенчы флагчыгы төшкән уенчыга көндәшенең иң начар уйнаган очракта да мат куя алмый торган хәл булса — уртак нәтиҗә санала. Шахмат уенында алдан оттырышлы позицияләр бар. Мәсәлән, фил һәм пешкага каршы вәзир — гадәттә вәзир җиңә, бик сирәк очракларда гына җиңелә. Отышлы позицияле уенчы цейтнотка (кискен вакыт җитмәү) эләксә, аның көндәше, отылачагын белеп күрә торып вакыт сузарга мөмкин, чөнки цейтнот тупас хаталарга китерергә мөмкин, мат ясарга вакыт та җитмәве бар. Ярышлар кагыйдәләре мондый очракларда уенчылар флагчыкка уйнамасын өчен чикләмәләр куярга мөмкин. Мәсәлән, уенчы ялгышты һәм үзенең шаһын отылу куркынычы янаган кырга күчерә, ә бу вакытта көндәшендә цейтнот. Көндәше хөкемдардан өстәмә вакыт (гадәттә – 2 минут) сорый ала. Хаталы йөрүне төзәтәләр. Шулай ук өстәмә техник кагыйдәләр дә бар: - Берүк кул белән баштан фигураны күчерергә, аннары сәгать кнопкасына басырга кирәк. Төрле кул белән эшләгән очракта кайсысы беренче эшләнгәнен билгеләү авыр. - Хөкемдарга мөрәҗәгать итүче уенчы (мәсәлән, өч тапкыр позиция кабатлануын теркәү өчен) сәгатьне туктата. Әгәр хөкемдар мөрәҗәгатьне сәбәпсез дип тапса, ул уенчыга я вакытын кыскартырга, я көндәшенә вакыт өстәп штраф ясарга мөмкин. Партияне кичектерү[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Ярышлар нигезнамәсе буенча уен бер көнне башланып икенче яисә башка көнне уйналып бетәргә мөмкин. Партияне кичектерү тәртибе: уенны туктатып тору вакыты җиткәч йөрергә тиеш уенчы алдагы йөрүе турында уйлый, әмма ташын күчермичә, ничек йөргәнен махсус бланкка яза һәм бланкны махсус конвертка салып хөкемдарга тапшыра. Шулай итеп уенчыдан кала нинди таш күчереләчәген беркем дә белә алмый. Шуннан соң хөкемдар сәгатьне туктата һәм вакытларын язып ала. Уенны дәвам итәр алдыннан вакытлар һәм фигуралар кире үз позицияләренә кайтарыла, шуннан хөкемдар конвертны ача, бланкта язылганча йөри һәм икенче уенчының сәгатен җибәрә. Соңгы арада шахмат компьютер программалары популярлашу сәбәпле партияләрне кичектерү күпчелек турнирларда тыелды һәм уен вакытлары кыскартылды. Партияне язып бару[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Рәсми ярышларда уенчылар үзләренең һәм көндәшләренең йөрүләрен язып барырга тиеш. Бу язмалар махсус бланкта алгебраик нотация буенча тутырыла. Язып бару кагыйдәләре: - Уенчыга йөрүләрен алдан ук язып куярга ярамый. - Уенчы көндәшенең йөрүен үзе йөрер алдыннан һәм соңрак та язырга мөмкин. - Уенчы йөрер алдыннан моңа кадәр ничек йөргәнен язып куярга тиеш. - Уенчы бланкка уртак нәтиҗә тәкъдимнәрен һәм уенның нәтиҗәсен язырга тиеш. - Уенчылар тутырылган бланкларын, уенның нәтиҗәсен язып һәм имзаларын куеп, арбитрга тапшырырга тиешләр. Цейтнот вакытында (уенчының киләсе күзәтүгә 5 минуттан да азрак вакыты калганда һәм һәр йөргән өчен вакыт өстәлмәгәндә) уен кагыйдәләре йөрүләрне флагчык төшкәнче язмаска рөхсәт итә. Әгәр ике уенчы да цейтнотка эләксә арбитр, яисә аның ярдәмчесе булдыра алган хәтле уенны тикшереп, уенчыларның йөрүләрен язып барырга тиеш. Соңыннан уенчы (уенчылар) үзләренең бланкларын көндәшенең, арбитрның яки аның ярдәмчесенең язмаларына таянып, тутырып бетерергә тиеш. Шахмат фигураларының атамалары, кыскартмалары, тамгалары, басма кодлары (ALT+X) |Татарча||Инглизчә||Алманча||Французча||Урысча| |Шаһ||Ш||♔ һәм ♚||2654 һәм 265A||King||K||♔ and ♚||2654 and 265A||König||K||♔ und ♚||2654 und 265A||Roi||R||♔ һәм ♚||2654 et 265A||Король||Кр||♔ и ♚||2654 и 265A| |Вәзир||В||♕ һәм ♛||2655 һәм 265B||Queen||Q||♕ and ♛||2655 and 265B||Dame||D||♕ und ♛||2655 und 265B||Dame||D||♕ et ♛||2655 et 265B||Ферзь||Ф||♕ и ♛||2655 и 265B| |Түре||Т||♖ һәм ♜||2656 һәм 265C||Rook||R||♖ and ♜||2656 and 265C||Turm||T||♖ und ♜||2656 und 265C||Tour||T||♖ et ♜||2656 et 265C||Ладья||Л||♖ и ♜||2656 и 265C| |Фил||Ф||♗ һәм ♝||2657 һәм 265D||Bishop||B||♗ and ♝||2657 and 265D||Läufer||L||♗ und ♝||2657 und 265D||Fou||F||♗ et ♝||2567 et 265D||Слон||С||♗ и ♝||2657 и 265D| |Ат||А||♘ һәм ♞||2658 һәм 265E||Knight||N||♘ and ♞||2658 and 265E||Springer||S||♘ und ♞||2658 und 265E||Cavalier||C||♘ et ♞||2658 et 265E||Конь||К||♘ и ♞||2658 и 265E| |Пешка||п. яки язылмый||♙һәм ♟||2659 һәм 265F||Pawn||p. or not written||♙and ♟||2659 and 265F||Bauer||b. oder nicht geschrieben||♙und ♟||2659 und 265F||Pion||p. ou non écrit||♙et ♟||2659 et 265F||Пешка||п. или не пишется||♙и ♟||2659 и 265F| Уен кыскартылган вакытка уйналган очракта (блиц яисә тиз шахмат) йөрүләрне язып бару таләп ителми. Искергән һәм хәзер кулланылмый торган кагыйдәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Һәвәскәр уйнаучылар арасында искергән кагыйдәләр буенча уйнау һаман да киң таралган. Түбәндә хәзерге вакыт өчен искергән һәм рәсми ярышларда кулланылмый торган кагыйдәләр мисаллары: - Әгәр шаһ соңгы горизонтальгә барып җитсә, башлангыч кырга туры килгән вертикальгә шул ук төстәге яңа пешка куела. Хәзерге заман кагыйдәләренә бөтенләй туры килми. - Кычкырып «мат», «пат», «гардэ» (соңгысы — вәзиргә янау) һәм башка позицияләрне игълан итү таләбе. Хәзерге вакытта бу таләп ителми. - Кагыйдәләр буенча йөри алмаган үзеңнең яки көндәшеңнең фигурасына тигән өчен шаһ белән "штрафлы йөрү" ясарга тиеш. Хәзерге вакытта йөри алмаган үз ташыңа, яки отып булмаган көндәш ташына тиеп китү берничек тә җәзаланмый. Кызыклы фактлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - 1967 елда узган ярышларда Югославия гроссмейстеры Милан Матулович французча «рәтлим» («J'adoube») дип үзенең отылышлы йөрүен төзәтә. Аның көндәше Иштван Билек хөкемдарга мөрәҗәгать итә, әмма ул берни дә үзгәртми. Шуннан соң Матуловичка "Жадубович" дигән кушамат ияреп кала. - Иске урыс шахматларында, алдан килешү буенча, вәзир ат кебек тә йөри алган һәм шул очракта "ферзь всяческая" дип аталган. Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Чынлыкта исә уйнаучылар саны төрле булырга мөмкин, бигрәк тә Интернет аша уйнаганда. Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Нежметдинов Р. Г. Шахматы: Пер. с татарского.—Казань: Татарское кн. изд-во, 1985.—208 с. Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] |Викиҗыентыкта? Chess| |Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә.|

<urn:uuid:82cecb79-92f7-45e0-bfc8-2d842332c8f4>

CC-MAIN-2019-51

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%85%D0%BC%D0%B0%D1%82

2019-12-08T12:46:51Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-51/segments/1575540510336.29/warc/CC-MAIN-20191208122818-20191208150818-00032.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999979734420776}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Сез монда Татарстанның Хөкүмәт йортында 2012-2013 елларда Муса Җәлил премиясенә лаек булганнарны тәбрикләделәр. Әлеге олуг исем быел 4 кешегә һәм бер оешмага бирелде. М.Җәлил исемендәге премия ике елга бер тапкыр Татарстанның сәләтле яшьләренә тапшырыла. Ул сәнгать, фән, мәгарифне үстерүгә зур өлеш керткән һәм яшьләр эшмәкәрлеге, яшьләр программаларын гамәлгә ашыру өлкәсендә югары казанышларга ирешкән өчен бирелә. Әдәбият, музыка, концерт-башкару эшчәнлеге, сынлы сәнгать, театр сәнгате өлкәсендә үзенчәлекле алымнар кулланып эш итүчеләр дә бу бүләккә дәгъва кыла ала. Дәүләт бүләге шулай ук телевидение өлкәсендә, цирк, кино, фән һәм педагогик эшчәнлектә абруй казанган кешеләргә тәгаенләнә. Татар театр сәнгатен үстерүгә зур өлеш керткән, Ркаил Зәйдулланың "Үлеп яратты" спектаклендә - Корбанов һәм Туфан Миңнуллинның "Мулла" спектаклендә Әсфәндияр образлары өчен Г.Камал театры артисты Эмиль Талипов, "Сөембикә канаты" арт-операсын, "Изге ядкәр" ораториясен, "Зәйтүнәкәй" музыкаль драмасын тудырганы, үз иҗаты белән республиканың милли-мәдәни сәнгатен пропагандалаганы өчен композитор Эльмира Галимова, татар мультфильмнары коллекциясе өчен "Татармультфильм" берләшмәсе, татар әдәбиятын үстерүгә өлеш керткәне һәм "Дүртенче кат... Бишенче кат...", "Җылытасы килә дөньяны" шигырь җыентыклары өчен шагыйрь Ленар Шәех, "Каралама" шигырьләр китабы өчен шагыйрь Рүзәл Мөхәммәтшин һәм фәнгә зур өлеш керткәне өчен Казан илкүләм технология тикшеренү университеты профессоры Николай Улитин Муса Җәлил премиясенә лаек булдылар. "Башкарган эшемне күреп бәяләгәннәре өчен бик шатландым. М.Җәлил премиясе яшьләр арасында бик популяр. Быел 70ләп кандидат каралган булган. Һәрбер кандидатура тимер иләк аша уздырылды. Жюри бик озак уйлады, фикер алышты. Өметләрне җуйгач кына, сиңа М.Җәлил премиясе тапшырылды, дигән хәбәр килде. Чиксез шатлану хисе кичердем. Шунысы да мөһим: бу мәртәбәле исемне алга таба да акларга кирәк бит. Киләчәктә дә исән-имин эшләргә язсын. Монда, әлбәттә, өч әсәрне генә күздә тотмаганнардыр", - дип шатлыгы белән уртаклашты яшь һәм өметле композитор Эльмира Галимова. Эльмира яшь иҗатчы булуына да карамастан, 38дән артык төрле конкурс, фестивальләрдә катнашкан, дипломнары бар. Талантлы, тырыш яшьләргә генә эләгә торган премияне композитор кызның 20 еллык иҗат җимеше дип кабул итәргә кирәктер. Бик күп халыкара конкурслар лауреаты, үз әсәрләрендә миллилекне алга сөрүче көйязар белән әңгәмәне газетабызның алдагы саннарында укый аласыз. Чыганак: http://intertat.ru/tt

<urn:uuid:b0e75686-e47f-4275-a9b9-3752f6ed07e0>

CC-MAIN-2020-05

http://belem.ru/node/4805

2020-01-24T03:12:08Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-05/segments/1579250614880.58/warc/CC-MAIN-20200124011048-20200124040048-00408.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999690055847168}

belem.ru

Татар мәгарифе порталы Финанс киеренкелек һәм Россия акчасының түбән тәгәрәве контракт нигезендә белем алучы студентларга тискәре йогынты ясый. Бу уңайдан, Россия Президенты кыен хәлдән чыгу юлларын тәкъдим итте, дип хәбәр итә Кремльнең матбугат хезмәте. Беренчедән, мәгариф кредитларын киңрәк куллану кирәк. "Бүгенге көндә уңышлы белем алучы студентларга мәгариф кредитын алырга мөмкинлек бирүче норматив документлар әзерләнде. Кредит уку дәвамына бирелә һәм уку йортын тәмамлагач түләнелә. Проценты да минималь була", - ди Президент. Икенчедән, уку өчен түләүне сумнарда тәгаенләргә кирәк, дип саный ил башлыгы. Югары уку йортлары җитәкчеләренә дә ул шундый тәкъдим белән чыккан. Ягъни, Россиянең акча берәмлеге курсы үзгәрүгә карап, уку өчен түләү суммасы артмаячак. Медведев фикеренчә, бу очракта югары уку йортлары кереме кимеячәк, ләкин студентларның үзләрен ышанычлырак хис итүе мөһим. Өченче юл - уку алдынгыларын түләүле формадан бюджет урыннарга күчерү. Сүз уку өчен түли алмаучылар турында бара. Чыганак: www.5ballov.ru Хәзер online: 1 кулланучы

<urn:uuid:f74304c8-94c8-40e6-92db-bb50ecb08ed6>

CC-MAIN-2020-40

http://belem.ru/node/1032

2020-09-23T09:49:25Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-40/segments/1600400210616.36/warc/CC-MAIN-20200923081833-20200923111833-00717.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999896287918091}

belem.ru

Әбу Губәйдә ибнел-Җәррах Әбу Губәйдә ибнел-Җәррах (гарәп. أبو عبيدة بن الجراح; ? - һ. 13, 639) - Мөхәммәд галәйһиссәләм якын сәхабәләренең берсе, күренекле гаскәр башлыгы һәм сәясәт эшлеклесе. Тулы исеме: Әбу Губәйдә Гамир ибн Габдуллаһ ибнел-Җәррах әл-Фиһри әл-Курәйши (أبو عبيدة عامر بن عبد الله بن الجراح الفهري القرشي). Әбу Губәйдә беренче мөселманнарның берсе була. Әбу Бәкер аны Госман ибне Гәффан, Зүбәйр ибнел Гәввам, Тальхә ибне Губәйдуллаһ, Габдеррахман ибне Гауф, Сәгъд ибне Әби Вәккас кебек билгеле сәхабәләр белән Пәйгамбәр янына алып килә, һәм алар барысы да ислам кабул итәләр. Мөселманнарны җәберләүләр башлангач, бер төркем мөселманнар белән Әбу Губәйдә дә Хәбәшстанга күчәргә мәҗбүр була. Һиҗрәт вакыйгасыннан соң, Мәдинәгә күчәләр. Гамир ибн Габдуллаһ анда бөтен көче белән мөселман дәүләтчелеген ныгытуга булыша, ул вакыттагы барлык ислам сугышларында да катнаша. Бәдер сугышында, күпме генә аның һөҗүмнәреннән качарга тырышса да, мөшрикләр ягында булучы әтисе белән сугышырга мәҗбүр була. Шуннан соң, Пәйгамбәргә Мүҗәдәлә сүрәсенең 22 аяте иңә. Өхед сугышында Әбу Губәйдә Мөхәммәд галәйһиссәләм янында калган ун сәхабәнең берсе була. Бәрелештән соң, Пәйгамбәрнең яңагына кадалган ике көбә боҗрасын тешләп тартып чыгара һәм шунда ике тешен югалта. Хәлифәттә Әбу Бәкер, аннары Гомәрнең киңәшчеләреннән берсе була. Иран һәм Византиягә каршы сугышларда катнаша. Гомәр аны Ярмук сугышында гаскәр башлыгы итеп билгели; мөселманнар византиялеләрне җиңәләр. Бу җиңүдән соң, Әбу Губәйдә Фәхл һәм Басанны, ә һ. 14 елда Димәшкъне ала. Аннары аның җитәкчелегендә Хомс, Иерусалим һәм Сүриянең башка шәһәрләре алына.

<urn:uuid:277d9669-81ab-46cf-9548-77c733a3e5f0>

CC-MAIN-2020-40

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%80_%D0%B8%D0%B1%D0%BD%D0%B5_%D2%96%D3%99%D1%80%D1%80%D0%B0%D1%85

2020-09-25T23:52:10Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-40/segments/1600400228998.45/warc/CC-MAIN-20200925213517-20200926003517-00151.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999666213989258}

tt.wikipedia.org

|Мөдәррис Ибраһимов| |Туган телдә исем||Мөдәррис Әхмәтзәки улы Ибраһимов| |Туган||17 август 1925| Тайсуган, Әлмәт вулысы, Бөгелмә кантоны, ТАССР, РСФСР, / ССРБ |Үлгән||20 август 2007 (82 яшь)| Миңнебай, Әлмәт районы, Татарстан Республикасы, Русия Федерациясе |Милләт||татар| |Ватандашлыгы||/ ССРБ| |Һөнәре||укытучы, язучы, тарихчы| |Балалар||Нәфис Ибраһимов[1]| |Ата-ана| |Бүләк һәм премияләре||Рафаил Төхфәтуллин премиясе, Ике "Ватан сугышы" ордены, "Кызыл йолдыз" ордены, 16 медаль| Мөдәррис Әхмәтзәки улы Ибраһимов (17 август 1925, Тайсуган, Әлмәт вулысы, Бөгелмә кантоны, ТАССР, РСФСР, / ССРБ — 20 август 2007, Миңнебай, Әлмәт районы, Татарстан Республикасы, Русия Федерациясе) — укытучы, язучы, тарихчы. Академик, Рафаил Төхфәтуллин премиясе лауреаты. Бөек Ватан сугышы ветераны. Тәрҗемәи хәле[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Ибрагимов Мөдәррис Әхмәтзәки улы (язучы, Рафаил Төхватуллин премиясе лауреаты, академик, тарихчы) 1925 елның 17 августында Татарстан Республикасының Әлмәт районы Тайсуган авылында дөньяга килгән. Тайсуган авылында дөньяга килсә дә, Мөдәррис абыйның малай вакытлары Шөгер, Кирлегәч, Сарабикол авыллырында үтә. Чөнки әтисе Әхмәтзәки абый 1926-1932 елларда шушы авылларда мөгаллимлек итә. 1932-1933 уку елында Миңлебай мәктәбенә директор итеп билгеләнә. Мөдәррис абый да биредә беренче сыйныфка укырга керә. Шушы дәвердән башлап аның тормышы Миңлебай авылы белән бәйле.1939 елда бик яхшы билгеләренә Миңлебай җидеелык мәктәбен тәмамлый. Хезмәт юлын 1941 елда Миңлебай авылындагы "Октябрь" колхозында табельче-кассир булып башлый. Төп эшеннән сон сабан сөрүче, урып-җыю, халыкны заемга яздыру, налог җыю, концерт-спектакльләр кую кебек җәмәгать эшләре белән шөгыльләнә. 1943 елның башында аны фронтка алалар. Украина, Румыния, Болгари, Югославия, Венгрия, Австрия илләренең немец фашистларыннан азат итүдә катнаша. Балатон күле янындагы каты бәрелешләрдә Мөдәррис абый берничә тапкыр яралана, контузия ала. Бөек Ватан сугышын Альп итәгендә союзниклар белән очрашып тәмамлый. Ике "Ватан сугышы" ордены, "Кызыл йолдыз" ордены һәм 16 медаль белән бүләкләнә. Һәрвакыт белемгә омтылган Мөдәррис абый Румыниядә 3нче Украина фронты каршындагы хәрби-сәяси училищы тәмамлый. Алдында хәрби карьера өчен киң юл ачыла. Ләкин аның ничек кенә булса да әтисенең юлын, укытучылык эшен дәвам итәсе килә. Әтисе Әхмәтзәки ага гына кабаттна укучылары алдына басып дәрес бирә алмый, яу кырында батырларча һәлак була. Сугыштан соңгы авыр еллар. Мөдәррис абыйны кайту белән элеккеге вазыйфасын башкарырга кушалар. Ләкин биредә аңа озак тоткарланырга туры килми. РОНОга чакыртып алалар да Тайсуган мәктәбенә военрук итеп җибәрәләр. Ул тиз арада авыл һәм район җитәкчеләренең ышанычын яулап ала һәм аны Әлмәт районы комсомол комитетының беренче секретаре тиеп сайлыйлар. Тик комсомол-партия эшендә купме генә онытылып эшләргә тырышмасын, Мөдәррис ага мәктәпне, укучыларны күңеленнән һич сызып ташлый алмый. 1951-1955 елларда Сөләй мәктәбендә рус теле һәм әдәбияты укыта, сонрак аны укыту бүлеге мөдире итеп күтәрәләр. Ләкин аны әтисе укыткан мәктәп үзенә тарта. 1955 елда ул Миңлебай мәктәбе директоры булып кайта. Бу вакытта инде ул Бөгелмә укытучылар институтын тәмамлап, Казан педагогия институнына кергән була. 1960 елда "Совет мәктәбе" журналында чыккан Хәй Хисматуллинның Фатыйх Кәриминең тууына 90 ел тулу уңаеннан чыккан кыска гына мәкаләсен укыгач аның турында мәгълүматлар җыя башлый. Мөдәррис ага, ул мәкаләне укыгач шаккаткан идем, дип яза. Мәкаләне күршесе, үз замананың укымышлы кешесе Хафиз ага Даутовка алып кереп укый. Хафиз ага бик үк ачылып китми һәм "Әйдә, Нургали абзыйга барып кайтыйк әле" дип сүзен кыска тота. Мөдәррис ага мәкаләне укып чыккач "Әйе, без Фатыйх абзыйны да, әтисе Гыйльман ахунны да, кызлары Закирә һәм башка балаларын да яхшы беләбез" – ди. Аннан соң, үзләре дә сизмәстән, бу зыялы гаилә турында җанланып сөйли башлыйлар. Мөдәррис ага якташларыбызның язмышы белән ныклабрак кызыксынып йөргән көннәрдә Хафиз абыйларга Казаннан бер кунак килеп төшә. Ул Ризаэтдин Фәхреддиннең бертуган энесе Зыятдин малае Нәҗип ага Фәхретдинов булып чыга. Нәҗип ага (1898-1989) Мөдәррис абыйга Казанда Фатыйх Кәриминең бертуган сеңлесе Закирә ханымның (1886-1984) яшәвен, әгәр Казанга килеп чыкса, бик теләп аның белән таныштырачагын әйтә. Мөдәррис ага озакка сузмыйча Казанга юл тота. Закирә ханым Мөдәррис абыйның Миңлебайдан икәнен һәм абыйсы Фатыйх Каримигә багышлап мәктәпнең бер классында музей почмагы ачарга ниятләп килгәнен белгәч, чиксез шатлана. Әтисе Гыйльма ахунның фотосүрәтен, Фатыйх Кәриминең өч китабын, ул Оренбургта чыгарган "Вакыт" газетасын бирә. Менә шушы дәвердә экспонатлар җыела башлый. 1998 елның 17 сентяберендә Фатыйх Кәрими музее рәсми төстә ачыла, ул Миңлебай мәдәният йортында урнашкан. Музей ачылганда галимнең һәм туганнарының шәхси әйберләре, китаплары һәм бик куп фотосүрәтләре тупланган була. Әлеге музей бугенге көндә дә бик матур гына эшләп килә. Бүләкләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Мөдәррис Ибраһимовның сугыштагы һәм тыныч тормыштагы батырлыгы халкыбыз һәм дәүләтебез тарафыннан олы бәяләнде. Ул партия, мәгариф, мәдәният оешмаларының уннарча мактау грамоталарына лаек булды. 1990 елда Әлмәт районына 60 ел тулу уңаеннан "Әлмәт таңнары" газетасы оештырган конкурста Мөдеррис абый үз очерклары белән беренче урынны, 1992 елда "Ватаным Татарстан" игълан иткән мәзәкчеләр конкурсында икенче урынны ала. Ә 1997 елда публицистика өлкәсендәге уңышлары өчен Рафаил Төхватуллин исемендәге премиягә лаек була. 2003 елда халык иҗатын барлау һәм туплаудагы, Фатыйх Кәрими музее өчен башкарган гыйльми, фәнни хезмәтләре өчен аңа Россия гуманитар фәннәр академиясенең академигы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исемнәр бирелде. Библиографиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] "Гыйбрәтле гомер", "Сайланма әсәрләр" һәм "Үз сукмагым" дигән китаплары дөнья курде. Хәтер[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 2020 елны җәмәгать эшлеклесе хөрмәтенә куелган стела, үсеп килүче буынга рәхмәт һәм горурлык символы булачак.

<urn:uuid:b147d817-11d4-499f-9120-1209f99b8d67>

CC-MAIN-2023-06

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D3%A9%D0%B4%D3%99%D1%80%D1%80%D0%B8%D1%81_%D0%98%D0%B1%D1%80%D0%B0%D2%BB%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2

2023-02-02T23:01:05Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-06/segments/1674764500041.18/warc/CC-MAIN-20230202200542-20230202230542-00341.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999674558639526}

tt.wikipedia.org

Хәйри Гыймади |Хәйри Гыймади| |Туган телдә исем||Хәйретдин Гыймадетдин улы Гыймадетдинов| |Туган||1 октябрь 1912| Мулла Иле, Косякау вулысы, Зөя өязе, Казан губернасы, Россия империясе |Үлгән||1961| |Милләт||татар| |Ватандашлыгы| |Әлма-матер||Казан (Идел буе) федераль университеты| |Һөнәре||тарихчы-галим| |Бүләк һәм премияләре| |Гыйльми дәрәҗә:||тарих фәннәре кандидаты[d]| Хәйри Гыймади (Хәйретдин Гыймадетдин улы Гыймадетдинов, 1912-1961) – татар тарихчысы. Тәрҗемәи хәле[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Хәйретдин Гыймадетдин улы Гыймади 1912 елның 1 октябрендә Казан губернасы Зөя өязе (хәзерге Яшел Үзән районы) Мулла Иле авылында игенче гаиләсендә дөньяга килә. Ул авыр һәм катлаулы тормыш юлы үтә. 1920 – 1921 еллардагы каты ачлык вакытында әти-әнисе үлеп, әле 9 яше дә тулмаган килеш ятим кала. Ул чорда ятим балаларны йортка кертү гадәте беткән булганга, караучысыз калган малай, туган авылын ташлап, чит җирләргә чыгып китәргә мәҗбүр була. 1921–1922 елларда Мәскәү, Ярославль, Түбән Новгород шәһәрләрендә урам малае булып, кайда эләкте шунда тамак ялгап, подволларда, иске өйләрдә кунып, каңгырып йөри. 1922 елда Ярославль балалар йортына эләгә, бераздан Зөя каласы балалар йортына күчерелә. 1927 елга кадәр Х.Гыймади биредә тәрбияләнә һәм белем ала, 1927 –1930 елларда Зөя, Казан типографияләрендә хәреф җыючы булып эшли. Бер үк вакытта кичке мәктәптә укуын дәвам иттерә. Бу чорда заманының алдынгы шәхесләре белән очраша, Һ.Такташ һәм К.Нәҗми турындагы истәлекләр җыентыгында Х.Гыймади бу кешеләрнең аңарда татар әдәбияты һәм тарихына мәхәббәт уятуларын сурәтли. 1930 елда Х.Гыймади, Казан педагогия институтының тарих факультетына укырга кереп, 1933 елда аны уңышлы тәмамлап чыга. Шул ук елдан аның педагогик эшчәнлеге башланып китә: институтта, аннары КДУда тарих укыта. 1936 елда аспирантураны тәмамлый һәм шул вакыттан татар тарихын өйрәнү буенча фәнни эшчәнлеген башлап җибәрә. 1933 – 1941 елларда пединститутта укыта. Сугыш башлангач, тарих факультеты деканы итеп билгеләнә. 1943 елдан СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Тел, әдәбият, тарих институтында эшли башлый. 1946 елдан – фәнни хезмәткәр, ә 1960 елдан – тарих бүлеге җитәкчесе. Ләкин бу урында Х.Гыймадига озак эшләргә туры килми. Иҗат көчләре чәчәк аткан бер вакытта — 1961 елда аның гомере фаҗигале төстә өзелә. Уңышлы һәм нәтиҗәле фәнни тикшеренү эшләре алып барганы өчен, 1950 елда ул Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнә. Фәнни мирасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Х.Гыймади – кырыктан артык фәнни хезмәт авторы. Фәнни эшчәнлегенең беренче елларыннан ук ул татар тарихында иң актуаль, җитди мәсьәләләрне күтәреп чыга. Хезмәтләренең өчтән берен татар халкының этногенезын һәм Болгар дәүләтенең Алтын Урда составында яшәгән чорын киеренке процесста сурәтләү тәшкил итә. «Казан татарларының килеп чыгуы мәсьәләсе» дигән хезмәтендә — әйтик, ул татар халкының төрки телле болгар һәм башка җирле төрки ыруглары ассимиляциясе нәтиҗәсендә килеп чыгуын күрсәтә. «Болгар халыклары тарихыннан», «Алтын Урда составындагы Урта Идел буе халыклары» дигән иң зур хезмәтләрендә автор XIII – XV гасырлардагы Болгар тарихының бик начар өйрәнелүен, анда да бик күп хаталар киткәнлеген искәртеп уза. Көнбатыш, Көнчыгыш, рус чыганакларын тикшереп, җентекләп анализлаганнан соң, аларның гына бу чор процессларын бөтен тулылыгы белән күрсәтә алмавын яза. Бу өлкәдә Х. Гыймадиның аңа кадәр киң катлау тикшеренүчеләренә мәгълүм булмаган кыйммәтле тарихи чынанакларны фәнгә кертүе зур әһәмияткә ия. Ул үз хезмәтләрендә археологик, этнографик, фольклористик материалларны мул файдалана. Шушы чыганаклар, материаллар базасында, болгарларның монгол изүенә каршы көрәшен фактлар аша тасвирлап, бүгенге татарларның этногенезында монголларның бернинди дәһеле булмавын тәкърарлый. Хәйретдин Гыймади тарихи әдәбиятны өйрәнү өлкәсендә аеруча нәтиҗәле эшли. Атаклы якташы Каюм Насыйри хезмәтләрен өйрәнә, аның турында мәгълүматлар җыя һәм бөек мәгърифәтче турында үз хезмәтләрен яза. Х.Гыймади Бөек Ватан сугышы чорында совет халкының патриотизмын чагылдырган хезмәтләр яза. «В боях за нашу Советскую Родину» дигән хезмәтендә Татарстан сугышчыларының батырлыкларын, тылдагы якташларыбызның фидакяр эшләрен фактик материаллар аша чагылдыра. Тарихчы якташымның байтак кына хезмәтләре Мәскәүдә нәшер ителгән академик томнарда дөнья күрә. Алар арасында «Татарстан историографиясе» дигәне – иң әһәмиятлесе. Биредә галим Хисаметдин Мөслиминең «Болгар тарихы» хезмәтенә, беренчеләрдән булып, тирән анализ ясый. Х.Гыймади татар халкы тарихының чорларга бүлү принцибын башкарып чыга. Узган гасырның 50 нче еллары ахырында нәшер ителгән «Татарстан тарихы»ның I – II томнарын язучы төп авторларның берсе була ул. Аның шулай ук илебез тарыхында тирән эз калдырган инкыйлабларга, ТАССР төзелүгә, сугыштан соңгы вакыйгаларга, галимнәргә, әдипләргә багышланган хезмәтләре дә билгеле.

<urn:uuid:85d96bac-36ae-49e2-82b2-7773eef94d7e>

CC-MAIN-2021-21

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D3%99%D0%B9%D1%80%D0%B8_%D0%93%D1%8B%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%B4%D0%B8

2021-05-06T04:39:44Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-21/segments/1620243988725.79/warc/CC-MAIN-20210506023918-20210506053918-00452.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999843835830688}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Бүгенге җәмгыятьтә иҗади үсештәге шәхеснең мәдәни күрсәткече булып тәнкыйди фикерләү, тормыш ситуацияләрен дөрес аңлау тора. Бу, беренче чиратта, белем бирү процессына бәйле. Һәрбер халыкның тормыш тарихы, әхлак кагыйдәләре аның әдәбиятында чагылыш таба. Төрле юнәлештәге, төрле җәмгыяви-сәяси тәҗрибәле язучылар, революциядән соң Россиядә калучы әдипләр, шунда туып, шунда үсүчеләр һәм, әлбәттә, төрле сәбәпләр аркасында чит илләргә китәргә мәҗбүр булучылар - бүгенге көн укучысына билгеле булган әдәбият дәрьясы шундый. Теләсә кайсы милләтнең язмышы аңа башка халыкларның нинди мөнәсәбәттә булуларына бәйле. Шул сәбәпле мин укучыларда толерантлык хисләрен татар һәм рус әдәбиятларын интеграцияләштерү аша, дөресрәге, билгеле бер язучының тормыш юлларын һәм әсәрләрендәге уртак проблемаларны чагыштырып укыту аша ирешәм. Ә бит әдәбият - адәм баласына иң элек кеше булып калу өчен юл күрсәтүче. Аарның рухи байлыкларын бары тик әдәбиятларны интеграцияләштерү аша гына тулырак ачарга мөмкин. Татар әдәбияты буенча базис планга нигезләнеп, мин иҗатлары рус әдәбиятында да 10,11 сыйныфларда үзләштерелә торган әдипләр иҗаты буенча якынча интеграцияләштерелгән электив курс программасы төзедем. Әлеге иҗатларда дәрес темалары һәм әсәрләрдәге проблематикалар буенча да шактый уртаклыклар таптым. Курсның төп эчтәлеген татар һәм рус язучыларның иҗатларында уртак чагылыш тапкан әсәрләрне бер яссылыкта анализлау тәшкил итә. Укучыларның тарихи процессларга дөрес бәя бирү, үзләренең дөрес тормышчан позицияләрен билгеләүләре; сөйләм эшчәнлеген үстерү һәм интеллектуаль үсешләрен тәэмин итү бурычы куелды. Бөтен әдәби, тарихи процессларны үзләштерү барышында укучылар әсәрләрне параллель үзләштерүнең ике яклы отышлы икәнлегенә инандылар. Болай шөгыльләнү үзем алып бара торган курсның чикләрен киңәйтергә тагын да мөмкинлек бирә. Язучыларның үз шәхси язмышларында, әсәрләрендәге геройлар язмышларындә, характерларында, әсәрләр сюжетларында күпме охшаш уртак таяну нокталары табарга мөмкин икән! Әлеге курс укучыларга әсәр телен аңлауда, геройларның язмышлары белән кызыксынуда тагын да ярдәмче булыр, дип ышанам. Бу программаның актуальлеге, беренче чиратта, туганнарча, дустанә рус халкына карата хөрмәт белән карау күнекмәләре формалаштыруда. Әдәби мирас – уртак казаныш ул! Анда кешеләрнең гомер юлы, язмышлары. Шулай итеп, укучылар кеше язмышын үз йөрәкләре аша кичерә белергә өйрәнәләр. Әсәрләрне анализлап, шәхеснең җәмгыятьтә тоткан урынын аңлы рәвештә билгеләргә өйрәнәләр. Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:e2254848-3245-436a-8de8-3ae6850f461b>

CC-MAIN-2021-21

https://belem.ru/node/2885

2021-05-16T19:08:50Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-21/segments/1620243991178.59/warc/CC-MAIN-20210516171301-20210516201301-00145.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999850988388062}

belem.ru

Татар мәгарифе порталы Сез монда Әдилә: Эзтабар язучы Рафаэль Мостафин Муса Җәлил шигырьләреннән шушысын аеруча якын күрә. Әкияттәге серле йомгак булып, Җырым калды сүтелеп юлымда, Сез табарсыз килеп шушы эздән Мине соңгы йөрәк җырымда, - дип төгәлләнә ул. Әйе, Рафаэль Мостафинны, ягъни Мусаның якташын серле йомгак эзеннән китәргә аның шагыйрьгә күңелендә балачактан ук туган зур хөрмәт, шәхесе белән кызыксыну теләге этәрә. Язмыш аны Гази Кашшаф белән кавыштыра. Ул Муса Җәлилнең иң якын дусты. Җәлил аңа барлык иҗатын, әдәби мирасын тәртипкә китерүне һәм үз аңлатмалары белән үзе тиешле санаганча, матбугатта чыгаруны васыять итеп калдырган. Г.Кашшафның аяклары гарип булу сәбәпле, ул үзе башлаган эшне Р.Мостафинга тапшыра. Шулай итеп Муса Җәлилнең аклану хәбәре яулана. 1953 нче елның 25 нче апрелен шагыйрьнең яңадан туган көне дип санарга була. Шул ук 1953 нче елда Муса Җәлилнең "Моабит төрмәсендә язылган шигырьләр" дигән беренче китабы искитмәле тетрәнү уята. Икенчесе – Андре Темерманс китергән китабы зур табыш була. Мусаның икенче дәфтәре Казанга кайтканнан соң, аны матбугатта бастыру мәсьәләсе карала. Җәлил шигырьләре чын мәгънәсендә тирән патриотизм белән сугарылуы һәм сәнгатьчә эшләнешләре ягыннан бик югары дәрәҗәдә торулары беркемдә дә шик тудырмый. Ләкин шагыйрь язмышын тәгаен ачыклау мәсьәләсе куела. Рәмзия. Ә Р.Мостафинның Муса Җәлил эзләреннән – серле йомгак артыннан китүенең төп сәбәбе – бәхәссез дөрес булган фактлар табу, Муса Җәлилнең сатлыкҗан булмавын исбатлау, югалган дәфтәрләрне табу булып тора. Ул Волхов фронтын иңләп-буйлап йөри. Җәлил эзләреннән Волхов-Ленинград-Литва-Демблин-Едлино-Вустрау лагерьларына барып җитә. Аннары Моабит, Шпандау, Плетцензее төрмәләренә була. Мәгълүмат буларак шуны әйтик, "Моабит дәфтәрләре"нә 93 шигырь, 2 парча кергән. Соңгы шигырь – "Яңа ел теләкләре" 1944 елның гыйнвары белән тәмамланган. Һәлак булырына әле 8 ай бар. Серле йомгак бик буталчык юллар үткәнен шушы берсе сүткән, берсе чорнаган кешеләр мисалында күреп, чыннан да горурланасын да, аларның фидакарь хезмәтләре алдында баш та иясен. (кул чабулар) Әдилә. Бүген студиябездә сездән алган хатлар. Аларга җавапны шушы "серле йомгак"тан файдаланып бирергә тырышырбыз. Бер укучыбыз кызыксынган. "Җәлилнең тагын табылган шигырьләре юкмы?" Җавап бирү өчен сүзне Инсаф Саттаровка бирик. - Бу сорауга җавапны Р.Мостафинның "Бер матур җыр булып яңгырасын" мәкаләсен өйрәнеп әзерләдем. Чыннан да бу бик әһәмиятле. (Слайдта Зиннәт Хәсәнов) Ул шигырь "Беренче күрешү" дип атала. Анда дусты Зиннәт Хәсәновка булган тирән ихтирамы күрсәтелә. Гомумән, шигырь тоткынлыкта ныгыган, үлем куркынычына да бирелмәгән дуслыкка дан җырлый. Әдилә. Рәхмәт җавабың өчен, Инсаф. Әйдәгез шигырьнең үзен тыңлап үтик. (язма тыңлана) Рәмзия. Кулымдагы хатта мондый сорау "Җәлилнең фашистлар оясыннан шәһәр урамнарында ирекле кеше булып йөри алу тарихы турында ниләр билгеле?" Җавап бирү өчен сүзне Рүзәл Кашаповка бирик. Р. Мостафин тикшерүләре буенча, Җәлилнең ирекле йөреп алу тарихы болайрак. Берлинда Казыйм Миршан дигән бер бай татар яши. Ул үзе Кытайда туган, әмма чыгышы Казан татарларыннан. Төркия аша Берлинга килеп урнашкан. Шунда укып йөргән чагы була аның. Студентның кулына "Идел-Урал" газетасы килеп керә. Үз халкының тарихы белән кызыксынган кеше буларак, ул легионерлар чыгара башлаган "Идел-Урал" газетасының редакциясенә килә. Татар халкының гореф-гадәтләре турындагы сорауларын биреп карый. Ләкин мәгълүматлы кешегә юлыкмый. Ләкин аңа шунда Германиядәге әсирләр лагеренда атаклы шагыйрь Муса Җәлил булуын һәм озакламый аның Берлинга күчереләчәген әйтәләр. Гумеров фамилиясен шагыйрь Муса Җәлил йөрткәнен немецлар бик тиз аңлап алган була инде. Казыйм Миршан Җәлил янына барып йөри. Җәлил ирекле яшәү статусы алгач – 1943 елның май аеннан август аена кадәр ара бу – Шәфи Алмасның алты катлы 248 бүлмәле йортында бер бүлмәдә яшәп тора. Әмма Миршан ул вакытта Җәлилнең яшерен эше турында берни дә белмәгән, андый уй хәтта башына да килмәгән. Җәлил, әлбәттә, качып та китә алган булыр иде. Яки легионерларның беренче батальоны белән чикне дә чыга алган булыр иде. Ләкин ул Герман җирендә калган әсирләр янында кирәгрәк булуын аңлый. Шагыйрьне һәм аның иптәшләрен кулга алгач кына, Миршан аларның Гитлерга һәм гомумән фашизмга каршы яшерен эш алып баруларын ишетә. Ул чакта бу турыда редакциядә сүз күп була. Җәлилчеләр бастырган өндәмәле листовкалар, аларның яшерен оешмалары, Совет ягына качырып чыгарган меңләгән әсирләр турында сөйлиләр. Миршанның Җәлилгә ярдәм итәсе килә, ләкин шул ук вакытта гестапочылар белән дә очрашасы килми. Төрмәгә барып хәлен белергә дә батырчылыгы бер елдан артык вакыт үткәч кенә җитә. 1944 нче елның август ахыры – сентябрь башлары була бу. Ул Шпандау төрмәсенә килә. Ләкин ... соң була инде. 1944 нче елның 25 нче августында аларны Берлиндагы Плетцензее төрмәсендә фашистлар гильотинада җәзалап үтерәләр. |Беркетелгән файл||Күләме| |"Серле йомгак" эзеннән тапшыруында "Муса Җәлил халык күңелендә яши" темасына ток-шоу||13.36 MB|

<urn:uuid:35ad9a23-0b2a-4e67-9e41-4d4d525d92df>

CC-MAIN-2018-30

http://belem.ru/node/5736

2018-07-17T21:00:33Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2018-30/segments/1531676589902.8/warc/CC-MAIN-20180717203423-20180717223423-00052.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999969005584717}

belem.ru

Татар мәгарифе порталы Кичә Казан Кремлендә Татарстан Республикасы Президенты Минтимер Шәймиев Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы дәүләт бүләкләрен бирү тантанасында республикабыз мәктәпләрен кушу (оптимизацияләү) мәсьәләсен дә күтәрде. Республикабызда юллар яңача, 5-6 елга җитәрлек итеп сыйфатлы эшләнәчәк. Татарстан Республикасы Президенты сүзләренә караганда, бу зур эш республикабыз мәгариф өлкәсендә барган үзгәрешләргә, мәктәпләрне оптимизацияләү процессы белән бәйле. "Без кечкенә авылларны, мәктәпләрне һәрчак саклап кала идек. Ләкин кирәкле күләмдә оптимизация барыбер үткәреләчәк. Зыян салмаслык итеп. Чөнки аз комплектлы мәктәпләрне шул ук дәрәҗәдә тулыландырып тору мөмкин түгел, - диде Минтимер Шәймиев. – Оптимизацияләү җиңел проблемалардан түгел. Бу экономия максатыннан да эшләнелми. Авыл җирлегендәге мәктәпләрдә белем бирү сыйфатын үстерергә кирәк. Без балаларыбызның киләчәге өчен җавап бирәбез", - диде республика башлыгы. Республикабызда 3-7 укучы укыган авыл мәктәпләре байтак. Кайберләрендә директор, укытучылар ролен дә бер үк кеше үти. Ләкин башлангыч сыйныф укучылары өчен үз авылларында уку, әлбәттә, уңайлырак. 5нче сыйныфка күчү белән кечкенә авыл мәктәбендә укучы кызлар-малайлар 3-5-8 чакрым ераклыкта урнашкан эре авыл мәктәпләренә тәпи-тәпи йөри. Кыш-көз, яңгырда-карда, ике авыл арасын пычрак ерып йөрүләрне бу проблема өлешенә төшкәннәр генә аңлыйдыр. Оптимизацияләү процессын мондыйлар аеруча куркып көтә.

<urn:uuid:527f9fb7-aa08-456d-8937-7f9fed88dfd7>

CC-MAIN-2024-10

https://belem.ru/node/455

2024-03-04T07:23:14Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2024-10/segments/1707947476432.11/warc/CC-MAIN-20240304065639-20240304095639-00574.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999891519546509}

belem.ru

Баш бит - 1519 — Магеллан экспедициясен башлап җибәрә. - 1833 — итальян сәясәтчесе, пацифист, Тынычлык өчен Нобель премиясе лауреаты Эрнесто Теодоро Монета туа. - 1870 — берсальерлар Рим шәһәренә бәреп керә. - 1910 — татар композиторы Заһит Хәбибуллин дөньяга килә. - 1911 — тарихчы, этнограф Гайнетдин Әхмәров вафат була. Т-36 үзйөрешле баржасының дрейфы (рус. Дрейф самоходной баржи Т-36) — 1960 елның гыйнвар-март айларында булган вакыйга. ССРБ Кораллы көчләренең дүрт хәрби хезмәткәре Тын океанда идарә ителми торган, бортында өч көнлек азык-төлек запасы гына калган баржада 49 көн дрейфта үткәргән, Япониянең Йокосука портыннан Американың Сан-Францискога баручы «Кирсардж» авиаташучысының патруль очкычы тарафыннан табып алына. 17 гыйнварында Итуруп утравы култыгында көчле шторм вакытында швартовкасыннан ычкынган баржасы бортында ССРБ хәрби-төзелеш бүлгесенең баржага хезмәт күрсәтүче дүрт хәрби хезмәткәре: 21 яшьлек кече сержант Әсхәт Җиһаншин һәм рядовойлар — 20 яшьлек Анатолий Крючковский, Филипп Поплавский һәм Иван Федотов була. Кубрикта табылган газетадан 15 февральгә кадәр, континентара баллистик ракеталар сынаулары уздырылу сәбәпле, бу район суднолар йөреше һәм авиация очышлары өчен ябылган булуын белә Җиһаншин һәм «март башына кадәр аларны эзләмәячәкләр»» дип фаразлый. ↪ Дәвамы Сез беләсезме? - 1939 елда Кәләй авылы басуында тракторны «җир йоткан» урында карст күле хасил булган. - 2015 елга кадәр азәрбайҗанча Википедиядә мәкаләләр латин һәм гарәп графикаларында язылса, 2015 елның декабрендә гарәп графикасы нигезендә язылган азәрбайҗанча Википедия латинча язылган Азәрбайҗан Википедиясеннән аерылып чыга. - Татар хатын-кызларыннан югары белемле беренче рәссам-график Гражданнар сугышында хәбәрсез югалган. - Әзербайҗан һәм Гөрҗистан дәүләтләренең төп елгасы Төркия тауларында башлана. - Татарстанның Күлле Ил авылында урнашкан музейдагы җил тегермәне Россиядә иң биек җил тегермәне булып тора. - Балида дини һәм церемониаль функцияләргә ия Бали телендә өч дәрәҗә әдәплелек регистры буларак, телнең югары регистрларында Ява теленнән һәм Санскрит теленнән алынма сүзләр күп булып, сүзләрдә басым соңгы иҗеккә төшә. - АКШта укып, докторлык гыйльми дәрәҗәсен алган беренче Төркия хатын-кызы — мөһаҗир Казан татарлары кызы. - Мәскәү консерваториясе 2020 елда оештырган «Мәскәү — мәдәниятләр чаты» интернет проектының беренче чыгарылышы фарсы җырчысы иҗатына багышлана. - Борис Кузнецов — Татарстан территориясендә яшәгән иң соңгы Советлар Берлеге Каһарманы. - Вьетнамдагы Мишон Һинд дине гыйбадәтханәләре комплексы Индонезиядә Явада Боробудур, Камбоджада Ангкор Ват, Мьянмада Баган һәм Таиландта Айюттһайя белән чагыштырыла. Көн үзәге темалары БМО оештырган дәүләтара климатология галимнәре комиссиясе Глобаль җылынуның тизләнүе турында хисап бастырды, углеводородларны яндыру нигезендәге энергия чыганакларны кулланудан ваз кичүне тизләтергә чакырды. Әфганстан президенты Әшрәф Гани авырая барган хәрби югалтулар аркасында илдән китә, дәүләт таркала, башкаласы کاپل Кабулны үз кулына «Талибан» хәрәкате ала, игълан иткән танылмаган Әфганстан Ислам Әмирлегендә хакимият җитәкчесе буларак Һибәтулла Ахунзадә билгеләнә. Теләче районы (рус. Тюлячинский район) — Россия Федерациясе Татарстан Республикасындагы административ-территориаль берләмлек һәм муниципаль берәмләшмә (муниципаль район). Район Татарстанның төньяк өлешендә урнашкан, гомуми мәйданы 1160 км2. 1991 елның 28 ноябрендә нигезләнгән районның административ үзәге — Теләче авылы. Муниципалитетның гамәлдәге башлыгы — Нәҗип Хәҗипов. 2020 елга район халкы саны 13 778 кеше тәшкил итә, болардан милли составы буенча татарлар - 89,2%, руслар - 10,1%. Район икътисадының төп тармагы — авыл хуҗалыгы (терлекчелек һәм игенчелек). ↪ Дәвамы |Сайланган cоңгы портал:||Җәмгыять / Журналистика порталы| |Сайланган cоңгы исемлек:||ТАССР / Татарстан / Актаныш районы күмәк хуҗалыклары исемлеге| Сайланган мультимедиа Таныш булыйк Дөньяның 300 телендә бүлекләре булган Википедиянең максаты — теләсә нинди кеше үзгәртүләр кертеп яхшырта алган, ирекле килеш кулланыла алырлык объектив һәм тикшеренә алырлык эчтәлек тәкъдим итү. Тел-ара координацияләү эшендә лингва-франка буларак инглиз теле кулланыла. Җаваплылыктан баш тарту Википедиянең Интернетта яшәвенә ярдәм итүче Викимедиа фонды, проект чикләрендә тупланган мәгълүматлар арасында хаталарның булуы өчен җаваплы түгел. Шәхси кертемнәре өчен җаваплылык катнашучыларда кала. Катнашу - Катнашырга: Нигез тәртипләр һәм башка кагыйдә-киңәшләр белән танышып алыгыз, һәм вики-этикетны хөрмәт итегез; теркәлү киңәш ителә, әмма мәҗбүри түгел. - Ярдәм кирәк: Ярдәм битләрне карап чыгыгыз, анда хәл ителмәгән сорауларны исә булышу үзәгебездә сорагыз; теркәлгән катнашучылар ярдәм күрсәтергә әзерлеген белдергәннәре арасыннан актив волонтёрларга мөрәҗәгать итеп, остаз булулары турында сорый алалар. - Көчләрегезне тикшерергә: Өйрәнү урынында үзгәртүләр кертеп карагыз яки мәкаләләрне язу / төзәтү киңәшләре белән танышыгыз. - Акча белән ярдәм итү: Википедия укучылары ясаган иганәләре аркасында энциклопедиябез тулысынча бушлай һәм рекламадан азат. Иганәгез аны үстерергә һәм ирекле буларак сакларга ярдәм итә ала. - Википедия турында фикерләр: Нәрсә уйлаганыгызны белдерегез - Facebook / VK.com / Telegram. - Русия Федерациясе буенча илкүләм Викимедиа оешмасы ВМРУ (мета) һәм аның коллегалары уздыра торган онлайн һәм офлайн вакыйгалары - Бөтендөнья Викимедиа җәмгыятьләренең күптелле хезмәттәшлекләрендә вәкилебез "Татар телле викимедиачылары" төркеме (мета) оештыра торган вакыйгаларда катнашу. Җәмгыять Җәмгыятебез мәкаләләргә үз өлешен тематик проектлар кысаларында һәм бит эчтәлеге турында аралашу урыннары ярдәмендә уртак хезмәттәшлеген башкарган катнашучылардан оеша. Уртак идеалыбыз — "һәрбер кеше бар булган гыйлемгә ирекле килеш ирешә алган бер дөньяны барлыкка китерү". Википедиянең татар телле бүлеге җәмгыяте 39 022 теркәлгән катнашучыдан тора, алардан 109 соңгы ай дәвамында кимендә бер үзгәртү кертте. Проектыбызның тотрыклы үсүе өчен 6 катнашучыбыз хезмәт функцияләрен башкаруга сайланган. Вики-кырларыбыз - Хәзерге вакыйгалар - Көн тәртибендәге мәсьәләләр - Соңгы яңалыклар - Статистика - Вазыйфалар - Стратегия - Эшчәнлек планы - Алдынгыларыбыз - Тиешле мәкаләләр исемлекләре: - Ай хезмәттәшлеге темасы - Сайланган эчтәлек - Соңгы үзгәртүләр - Яңа битләр Тирә якта Тугандаш проектлар Викиверситет — белем бирү аланы Викиҗыентык — медиафайллар саклагычы Викикитап — дәреслекләр һәм белешмәлекләр Викимәгълүмат — фактик мәгълүмат-белем базасы Викиөзек — өземтәләр җыентыгы Викисәфәр — юл күрсәткече Викисүзлек — сүзлек һәм тезаурус Викитөрләр — биологик төрләр Викиханә — оригиналь текстлар Викихәбәрләр — хәбәрләр агентлыгы Мета-Вики — проектара хезмәттәшлек аланы Викимедиа инкубаторы — яңа тел бүлекләре MediaWiki — «MediaWiki» буенча белешмә Phabricator — технологик платформаны үстерү

<urn:uuid:fb3840d9-f6ef-458d-84b1-5dc096bed048>

CC-MAIN-2021-39

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82

2021-09-21T00:53:39Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-39/segments/1631780057119.85/warc/CC-MAIN-20210920221430-20210921011430-00601.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999607801437378}

tt.wikipedia.org

20 нче ноябрь көнне 11:00 сәгатьтә КФУ Идарә, икътисад һәм финанслар институтында (Бутлеров ур, 1 йорт) географик диктант язачаклар! Әлеге акция Россиянең барлыгы 85 субъектында оештырыла. Төрле шәһәрләрнең мәгариф, мәдәни үзәкләрендә үткәреләчәк. Россия Федерациясе Президенты, Россия география җәмгыяте инициативасы буенча оештырылган әлеге масштаблы чара 2 нче тапкыр үткәрелә. Узган елдагы кебек үк диктант тексты Ерак Көнчыгыш, Себер һәм Үзәк Россия өчен 3 вариантта әзерләнә. Беренче чиратта сораулар Россия географиясенә багышлана. Акциянең төп максаты – россиялеләрнең географик грамоталылыгын бәйсез бәяләү, гражданнарны үз илләренең географиясен өйрәнүгә мотивацияләү.

<urn:uuid:caa5b3aa-161c-42c7-95b1-f2a347297542>

CC-MAIN-2019-09

https://darelfonyn.kpfu.ru/geografik-diktantny-kfuda-kajchan-m-kajda-yazachaklar/

2019-02-23T01:19:12Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-09/segments/1550249414450.79/warc/CC-MAIN-20190223001001-20190223023001-00430.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999977350234985}

darelfonyn.kpfu.ru

Татар мәгарифе порталы Укытучылар көне уңаеннан, Татарстанның 26 укытучысына 200әр мең сум күләмендә премия тапшырылачак. Бу хакта Россия мәгариф һәм фән министры Дмитрий Ливанов имзасы белән "Российская газета"да дөнья күргән министрлык боерыгында язылган. "Әлеге премия илнең иң перспективалы мең педагогына тапшырыла. Шул ук вакытта дәресләр алып бармый торган директорлар да, завучлар да аңа дәгъва кыла алмады", – диелә газета материалларында. Рәсми таләп бер генә – укытучы мәктәптә кимендә 3 ел эшләргә һәм төп хезмәткәр булырга тиеш. Премиягә дәгъва кылучыларга башка таләпләр: фән буенча шәхси методик кулланмалар, соңгы 3 елда укучыларның югары күрсәткечләре, дәрестән тыш эшчәнлектәге уңышлары, шулай ук автив гражданлык позициясе... Мөгаллимнәрнең балаларның төрле төркемнәре, әйтик, сәләтле, физик мөмкинлекләре чикле укучылар белән эшләү сәләте дә исәпкә алынган. Конкурста катнашучы таләп-шартларның һәркайсы буенча 10 баллга кадәр алырга мөмкин булган. Гомуми баллар саны буенча укытучыларның рейтингы төзелгән. Һәр төбәктә күләмле премиянең ничә кешегә тапшырылачагы укучыларның санына, социаль факторларга бәйле булган. Нәтиҗәдә, Мәскәүдә акчалата бүләк 47 укытучыга тапшырылачак, Мәскәү өлкәсе һәм Краснодар краенда – 43әр, Башкортстанда – 35, Татарстанда - 26, Алтай краенда – 20, Иркутск өлкәсендә – 19... http://intertat.ru/tt Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:ac8b7b02-3b6e-41f6-8ed1-b34620973292>

CC-MAIN-2020-45

http://belem.ru/node/5855

2020-10-21T13:20:16Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-45/segments/1603107876500.43/warc/CC-MAIN-20201021122208-20201021152208-00114.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999887943267822}

belem.ru

Татар мәгарифе порталы Барлык теләк белдерүчеләр чакырыла. Россия ислам университетында татар теле, татарлар тарихы һәм ислам нигезләре буенча чираттагы бушлай курслар башлана. Бу хакта РИУ матбугат хезмәте хәбәр итә. Проект «Без татарлар» дип атала. Әлеге курслар Коръәнне гарәп телендә укырга өйрәнергә, татарларның тарихы турында күзалларга мөмкинлек бирә. Дәресләр 1 нче октябрьдән башлана, өч ай дәвам итәчәк, һәм бушлай уздырыла. Дәресләр атна саен кичке вакытта үтәчәк. Лекцияләр тәмамлангач, барлык теләк белдерүчеләргә сертификат бирелә. Оештыру җыелышы шулай ук 1 нче октябрьдә була. Курслар Бөтендөнья татар конгрессы башкарма комитеты һәм "Алтын Урда" иҗтимагый оешмасы белән берлектә уздырыла. Чыганак: http://tat.tatar-inform.ru Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:a1dc9ec1-aef7-4516-b6e9-450b04740912>

CC-MAIN-2021-49

https://belem.ru/node/4426

2021-12-03T22:06:39Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-49/segments/1637964362919.65/warc/CC-MAIN-20211203212721-20211204002721-00018.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.999991774559021}

belem.ru

КФУ Психология һәм белем бирү институтының педагогик тикшеренүләр үзәгенең фәнни хезмәткәре Дарья Ханолайнен Финляндиядәге һәм Европадагы мәгариф өлкәсендә фәнни үзәк булган Йювяскюль Университетында укырга һәм эшләргә грант ота. Укыту программасы 4 елга испләнгән. Фәнни-тикшеренү эшенә өстәмә итеп докторлык диссертациясенә якын өлкәләрдә дә эшләргә мөмкин. Дарьяны инде Йювяскюль Университеты штатына кабул иткәннәр һәм фәнни эзләнү эшенә керешергә тәкъдим иткәннәр. Финдяндиядәге эшенә Дарья киләсе көздә тотыначак. Чит ил вузында доктарантурыда уку һәм фәнни-тикшеренү эше белән шөгыльләнү Дарьяның Казан университетындагы хезмәт җимеше. Дарья Лондондагы Король көллиятендә магистратураны бик яхшы билгесенә тәмамлый. Анда уку "Глобаль мәгариф" гранты ярдәмендә тәти. 2016 елның сентябреннән Дарья фәнни-тикшеренү эшен Казан федераль университетында дәвам итә. КФУда 3 ел эшләү дәверендә аңа үз фәнни потенциалын арттырырга мөмкинлек ачыла. Бүген аны Финдяндиядә көтәләр.

<urn:uuid:b5b8d31b-cdf3-4aa6-9e38-0cc3ef67a5f4>

CC-MAIN-2019-39

https://darelfonyn.kpfu.ru/kfudan-yash-galim-finlyandiyad-uku-chen-grant-otty/

2019-09-19T21:40:53Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-39/segments/1568514573735.34/warc/CC-MAIN-20190919204548-20190919230548-00475.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998102784156799}

darelfonyn.kpfu.ru

Кентавр Проксимасы Параллакс буенча 768,7±0,3 почмакча миллисекунда (Һаббл телескобы). Почмакча диаметр 1,02±0,08 почмакча миллисекунда тәшкил итә, шуңа күрә аның диаметры Кояшныкыннан 7 тапкыр ким, ләкин Юпитерныкыннан 1,5 тапкыр зуррак. Проксима Кентаврның массасы Кояшныкыннан 7 тапкыр ким, ләкин Юпитерныкыннан 150 тапкыр зуррак. Күренә торган йолдызча зурлыгы 11m тәшкил итә (бик аз), чөнки Кентавр Проксимасы — кызыл кәрлә һәм аз кына энергия нурландыра. Шушы кечкенә яктылыклы йолдыз коралсыз күз белән күзәтеп булмый. Бу йолдыз тик 1915 елда Роберт Иннес тарафыннан ачыла. Бүтән кызыл кәрләләр кебек Проксима кабына торган үзгәрүчән йолдыз була, кабыну оптик һәм рөнтген диапазонында күзәтелә. Яктырту сәләте 0,15—10 кэВ диапазонында 3,9·1028—1,5·1032 эрг/с кысаларында үзгәрә. Фаразлавынча Проксима Риҗел Кентавр системасы тирәсендә 500 000 ел периоды белән әйләнә.

<urn:uuid:d04ffdc9-2ed5-45a6-b826-569445ce979e>

CC-MAIN-2020-29

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%80_%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8B

2020-07-05T10:23:59Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-29/segments/1593655887319.41/warc/CC-MAIN-20200705090648-20200705120648-00405.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998865127563477}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Иртәгә сәгать көндезге 2дә Казанның Дубравная урамы, 35нче йорт ишегалдында Россиянең халык артисты Сергей Безруков чыгыш ясый. Чара "Әдәби ишегаллары" проекты кысаларында үткәрелә. Дубравная урамының бу йорты "ветераннар йорты" буларак таныш. Анда Бөек Ватан сугышы ветераннарының йөзгә якыны гомер итә. Казан мэриясеннән алынган хәбәрдә әйтелгәнчә, "Әдәби ишегаллары"нда шулай ук Эльмира Шәрифуллина, Вера Хәмидуллина, Ольга Кузьмичева-Дробышевская кебек әдипләр, Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артистлары Фәнис Җиһанша һәм Ришат Әхмәдуллин, «La Primavera» Казан камера оркестры артистлары һ.б. катнашуы планлаштырыла. http://tat.tatar-inform.ru Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:1e81f8f1-44ed-4d5a-b3da-b8252b09c997>

CC-MAIN-2020-16

http://belem.ru/node/5352

2020-04-02T00:41:32Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-16/segments/1585370506477.26/warc/CC-MAIN-20200401223807-20200402013807-00346.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.999335765838623}

belem.ru

Мөгезкатлауның Боумен мембранасының 1 типтагы дистрофиясе Рейс-Бюклерс дистрофиясе (Мөгезкатлауның Боумен мембранасының 1 типтагы дистрофиясе) 1. Нәселдәнлек төре ген 5q31 урнашу белән аутосом-доминатлы. 2. Гомернең 1-2 декадасында мөгезкатлауның интектергеч рецидивлы эрозияләре белән билгеләнә. 3. Билгеләре • Түгәрәк һәм полигональ формалы, соргылт төстәге һәм үзәгендә тыгызрак булган Боумен мембранасының нәфис томанлануы (рәс. 9.44а, б). • Вакыт белән томанлануның тыгызлыгы артуы киңлектә төрлечә юнәлгән һәм Боумен мембранасын алмаштыручы коллагенлы җепселләрнең барлыкка килүе өчен чыганакның челтәрсыман үзгәрүенә китерә. • Мөгезкатлау сизгерлеге кимегән. Күрү үткенлеге Боумен мембранасы җөйләнүе өчен кими ала. 4. Гистология. Боумен һәм эпителийның нигез мембранасының фиброз тукыма белән алмашу урыннары (рәс. 9.44в). 5. Дәвалау. Ешрак эксимерлазерлы кератэктомияне башкаралар. Кайбер очракларда катлы кератопластика күрсәтелә ала, әмма ул трансплантатның тиз үсүче дистрофия рецидивының югары куркынычлыгы белән бәйле. Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Джек Кански - "Клиник офтальмология: системалаштырылган караш", 2009 ел

<urn:uuid:7614a586-3030-43b4-9fe1-a91bd255819d>

CC-MAIN-2019-22

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D3%A9%D0%B3%D0%B5%D0%B7%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BB%D0%B0%D1%83%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%91%D0%BE%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD_%D0%BC%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_1_%D1%82%D0%B8%D0%BF%D1%82%D0%B0%D0%B3%D1%8B_%D0%B4%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%8F%D1%81%D0%B5

2019-05-22T15:16:06Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-22/segments/1558232256858.44/warc/CC-MAIN-20190522143218-20190522165218-00488.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.999919056892395}

tt.wikipedia.org

Чыга башлавына биш ел тулуны "DarelfӨnyn" 15 ноябрь көнне "Корпоратив ГМЧ: нәтиҗәле эшләү серләре" дип аталган фәнни-практик семинар белән билгеләп үтте. Семинарны журналистика һәм медиакоммуникация югары мәктәбе директоры Леонид Толчинский ачып җибәрде. Сәламләү сүзендә Леонид Григорьевич "DarelfӨnyn"не туган көне белән котлады. Киләсе 2017 елның КФУда журналистика белеме елы дип игълан ителүендә нәкъ менә бу басманың да катнашы бар, дип санавын белдерде ул. Семинарда "Казанский университет", "Татнефть" корпоратив басмалары, "Мәгариф" белән "Гаилә һәм мәктәп" журналлары вәкилләре катнашып, үзләренең нәтиҗәле хезмәткә ирешү серләрен чиштеләр. Чарада катнашучылар белән кунаклар арасында кайнар әнгәмә корылды, мәсәлән, татар журналистикасы кафедрасы мөдире Васил Гарифуллин авызыннан газетабызның исемен үзгәртергә кирәкме-юкмы дигән сорау яңгырады. Озак кына бәхәсләшкәннән соң, газета сайтында сораштыру оештырырга, соңыннан алынган нәтиҗәләр буенча бу сорауга җидти алынырга кирәк булачак дигән карар чыгарылды. Айсылу Хафизова

<urn:uuid:7e2b90d2-1b37-454c-a384-4207f9e84772>

CC-MAIN-2018-26

https://darelfonyn.kpfu.ru/u-ysh-sere-bel-n-urtaklashtylar/

2018-06-23T11:42:17Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2018-26/segments/1529267864958.91/warc/CC-MAIN-20180623113131-20180623133131-00576.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999661445617676}

darelfonyn.kpfu.ru

Татар мәгарифе порталы Livescribe компаниясе күптән түгел Sky WiFi Smartpen дип исемләнгән кызыклы ручканы сатуга чыгарды. Әлеге ручканың үзенчәлеге - ул WI-Fi модуле белән җиһазландырылган һәм кәгазьгә язылган барлык язмаларны да цифралы форматка күчереп Evernote сервисында саклап барып була. Шулай ук әлеге каләмдә микрофон да бар, ул диктофон ролен дә башкара. Хәтер модуле исә Wi-Fi булмаган вакытларда Sky WiFi Smartpen каләменә мәгълүматларны вакытлыча саклап бару мөмкинлеген бирә. Әлеге каләмнең бердәнбер кимчелеге - мәгълүматларны язып бару өчен аңа махсус кәгазь кирәк. Хәзерге вакытта сатуда оператив хәтер күләме 2 яисә 4 Гб булган ручкалар бар, алар $170 һәм $200 торалар. Премиум классындагы каләмнең бәясе якынча $250, аның оператив хәтере дә 8 Гб. http://mashable.com Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:5ef4068e-827d-45fb-acaa-bcf0b7a1078d>

CC-MAIN-2019-18

http://belem.ru/node/3892

2019-04-22T05:36:20Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-18/segments/1555578534596.13/warc/CC-MAIN-20190422035654-20190422061541-00013.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999841451644897}

belem.ru

Татар мәгарифе порталы Сез монда Татарстан Республикасының Мәгарифне үстерү институты белән төзелгән килешү нигезендә быел Татар дәүләт гуманитар-педагогика университетында татар теле һәм әдәбияты, география укытучыларының белемнәрен күтәрү курслары оештырылды. 2 атна дәвамында республикабыз районнары һәм башкалабыз Казан мәктәпләрендә белем бирүче 121 мөгаллим ТДГПУ галимнәре үткәргән гамәли һәм лекцион дәресләрдә белем эстәде. Курслар тәмамланган көннәрдә укытучылар белән ТДГПУ ректоры, профессор Рәдиф Рифкать улы Җамалетдинов очрашты. Сез курслардан канәгатьме, бу эшне тагын да киңәйтү, камилләштерү өчен тагын нәрсәләр тәкъдим итәсез? Мондый курсларга тагын килер идегезме? Ректор үзенең кереш сүзен курс тыңлаучыларына әнә шундый мөрәҗәгать белән башлады. Шулай ук Р.Р. Җамалетдинов ТДГПУ алдында торган перспектив бурычларга тукталды һәм хәзерге көндә югары уку йорты үсешенең төп өстенлекле юнәлешләрен билгеләп үтте. Ягъни, университетны тоташ гуманитар-педагогик белем бирүнең төбәк системасында төп ресурс-координацион үзәк буларак раслау, мәгариф, фән һәм мәдәният өлкәсендә университетның миллим-әгариф миссиясен гамәлгә ашыру, югары уку йортының дөньядагы фәнни, мәгариф һәм мәдәни киңлек белән тагын да тыгызрак элемтәләр урнаштыруы турында сөйләде. Ректор әлеге өстенлекле юнәлешләр буенча алып барылачак фәнни, тәрбияви эшләргә дә тукталды. "Ә курсларга килгәндә, без бу эшне алга таба да дәвам иттерәчәкбез, һәм төп бурычларыбызның берсе, ул – мәктәпләр белән тыгыз бәйләнештә эшләү, уртак проектларда катнашу", - диде Рәдиф Җамалетдинов. ТДГПУда ике атна дәвамында белемнәрен күтәргән укытучылар әлеге курслардан канәгать калуларын белдерде. Чистай шәһәренең 1 нче санлы лицееннан география укытучысы Эльвира Хәбибуллина фикеренчә, укытучыларның белемен күтәрү курслары нәкъ менә мөгаллимнәр әзерләгән база уку йортларында оештырылырга тиеш. "Биредә без зур тәҗрибә туплаган галимнәрдән уку-укыту өлкәсендә бар яңалыкларны да үзләштерәбез. ТДГПУ җитәкчелеге шундый зур эшкә бик зур әзерлек белән алынган һәм мондый курсларны күптәннән әлеге югары уку йортында оештыру кирәк иде дип саныйбыз. Гомумән, курсларны алып барган галимнәрКурслар тәмам - укытучылар канәгать, оештыручылар, курс кураторларына без нык рәхмәтле", - диде Э.Хәбибуллина. Казан шәһәренең 84 нче мәктәбеннән география укытучысы Татьяна Степанова үзенең педагогик эшчәнлеге барышында, тиешле категориягә аттестация узар алдыннан, белемен күтәрү максатыннан 3 тапкыр курсларда булган. "ТДГПУда үткән курслар әзерлеге, эчтәлеге буенча югары дәрәҗәдә. Әмма алга таба гамәли дәресләргә күбрәк вакыт бирелсен иде", - дигән теләкләрен дә җиткерде. Курсларда белем эстәгән мөгаллимнәр шулай ук БДИна әзерлек буенча дәресләрнең дә ешрак уздыру зарурлыгын искәртте. Ректор Р.Р.Җамалетдинов ассызыклаганча, укытучыларның тәкъдимнәре бик урынлы һәм вакытлы. "Алгарыш заманында яшибез. Уку-укыту системасында кертелгән һәртөрле яңалык, заманча алымнар мәктәпләрдә дә чагылыш табарга тиеш. Педагогик югары уку йорты белән мәктәпләр арасында даими һәм киң масштаблы элемтәләр, бергәләшеп эшләү булганда, без бу максатларга ирешербез", - диде үзенең йомгаклау сүзендә ТДГПУ ректоры, дип хәбәр итә ТДГПУ матбугат үзәге. Чыганак: www.intertat.ru

<urn:uuid:b54bb667-1438-4779-a812-5cad11cbdeba>

CC-MAIN-2021-39

https://belem.ru/node/2071

2021-09-19T10:39:42Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-39/segments/1631780056856.4/warc/CC-MAIN-20210919095911-20210919125911-00502.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999943971633911}

belem.ru

Татар мәгарифе порталы 8нче апрель көнне Мөслим лицеенда татар теле һәм әдәбияты укытучыларының "Заман технологияләрен – һәр дәрескә" дигән темага чираттагы район семинары узды. Районның татар теле һәм әдәбияты укытучылары Ч.Ситдикованың 7в сыйныфында "Р.Миңнуллин – шәфкатьлелек һәм миһербанлылык җырчысы" дигән ачык дәресен карадылар. Г.Шәмсивәлиева "Исеңдә тот, тикшер, ачыкла..." дигән эшлекле уен рәвешендә педагогик остаханә, А.Латыйпова "Шәхеснең психологик портреты" дигән психологик тренинг, М.Әхмәтҗанов "Рухи байлыкны тудыру, барлау һәм саклау" дип исемләнгән әдәби призентация күрсәтте. Семинар барышында мәгълүмати-методик үзәк директоры Л.Харисова катнашты һәм икенче буын дәүләт стандартлары турында сөйләде. Татар теле һәм әдәбияты укытучылары "Түгәрәк өстәл" артында мәгълүмати- методик үзәк тарафыннан эшләнгән нигезләмәләр белән таныштылар. Алда узачак Тукай көннәрен планлаштырдылар, диелә районның рәсми мәгариф порталында. Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:bdbd85e3-24ed-4055-b857-c8d318dc5364>

CC-MAIN-2021-49

https://belem.ru/node/1378

2021-12-03T17:28:59Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-49/segments/1637964362891.54/warc/CC-MAIN-20211203151849-20211203181849-00081.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9997380375862122}

belem.ru

Бирге Кабан Су өслегенең мәйданы 48 га. Су күләме 3120 мең м³. Озынлыгы 1800 м, киңлеге 120 дән алып 325 м га кадәр, уртача тирәнлеге 6,5 м, иң тирән урыны 12 м. Килеп чыгышы буенча Бирге Кабан карст эшчәнлеге нәтиҗәсендә тирәнәйгән Идел елгасының элеккеге урыны булып исәпләнә. Күл сузынкы формада, борылмалы ярлары өеп ясалган грунт белән тигезләнгән. Бирге Кабан белән Аргы (Урта) Кабан күле Ботаника ермагы аша кушыла. Суы каты, нык минеральләшкән, гидрокарбонат-кальцийлы, составында сульфатлар һәм хлоридлар бик күп. Күл өчен начар газ режимы - әче тудыргыч җитешмәү, күкертле су тудыргыч булу, биоген, органик һәм башка пычраткыч матдәләрнең булуы хас. Флора-фаунасы бик ярлы, күл «үле» сулык дип исәпләнә (1980). Савыктыру чаралары үткәрү нәтиҗәсендә биотик бергәлек өлешчә торгызыла. Сирәк төрләрдән су чаяны, ихтиофаунада чабак, алабуга, җилембалык, кызылканат, көмеш табан балыклары очрый. Бирге Кабан ял итү максатларында файдаланыла. Монда спорт көймәләре базалары урнашкан, су спорты төрләре буенча ярышлар уздырыла. 1998 елдан ял итү теплоходлары йөри. Иске Татар бистәсе ягыннан күл буе яры төзекләндерелә. Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Мәгълүматны бирүче: ТР Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе институты. - Татар энциклопедиясе. Казан, 2008.

<urn:uuid:325feea5-4068-4c7c-bb73-0e85f5800861>

CC-MAIN-2020-45

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B5_%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%BD

2020-10-22T01:38:26Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-45/segments/1603107878662.15/warc/CC-MAIN-20201021235030-20201022025030-00060.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999679327011108}

tt.wikipedia.org

Нерв системасы Нерв системасы — организмнарның тышкы һәм эчке мохит үзгәрешләрен сизүен эндокрин система белән беррәттән тәэмин итүче система. Нерв системасы интегратив система буларак эш итә. Ул сизгерлекне, хәрәкәтчән активлыкны һәм башка регулятор системаларын (эндокрин һәм системаларын) бергә бәйли. Нерв системасының гомуми сыйфатламасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Нейроннар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Нерв системасы нейроннардан, яки нерв күзәнәкләреннән һәм нейроглиядан, яки нейроглиаль күзәнәкләрдән тора. Нейроннар — ул ярсучан күзәнәкләр, ягъни алар электрик импульсларны барлыкка китерә һәм аларны тапшыра алалар (йогынты потенциалы). Нейроннар төрле формада һәм зурлыкта булалар. Ике үсенте төре барлыкка китерәләр: аксоннар һәм дендритлар. Глиаль күзәнәкләрнең саны нейроннар саныннан күпкә күбрәк. Алар үзәк нерв системасы (ҮНС) күләменең иң кимендә яртысын тәшкил итәләр. Ләкин нейроннардан аермалы буларак алар йогынты потенциалы барлыкка китерә алмыйлар. Нейроглиаль күзәнәкләр төзелешләре һәм килеп чыгышлары буенча төрле. Алар нерв системасында ярдәмчел роль уйныйлар. Алар терәк, трофик, секретор, чикләүче һәм саклау функцияләрен үтиләр.

<urn:uuid:b5cafd96-fb32-4eb6-a908-b9bacedf9dc4>

CC-MAIN-2017-34

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D1%80%D0%B2_%D1%81%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8B

2017-08-21T02:47:41Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2017-34/segments/1502886107487.10/warc/CC-MAIN-20170821022354-20170821042354-00417.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998053908348083}

tt.wikipedia.org

Хваренаһ Хваренаһ (шулай ук хуаренаһ яки хварра(һ) дип әйтелә: Авеста телендә:𐬓𐬀𐬭𐬆𐬥𐬀𐬵 xᵛarənah) туры мәгънәдә "дан" яки "купшылык" дигән мәгънәдә, әмма билгеләнгәнгә проекцияләнгән һәм аңа ярдәм итүче илаһи мистик көч яки куәт буларак аңланган Зәрдөштлек концепциясе өчен Авеста теле сүзе. Нейтраль родтагы исем шулай итеп "(илаһи) патша даны"н билгели һәм шулай итеп патшаларның кабул ителгән куәтен чагылдыра. Төшенчә шулай ук "(яхшы) уңыш" икенчел мәгънәгә ия; аңа ия булганнар миссиясен яки функциясен тәмамлый ала. 3-енчедән алып 7-нче гасырга кадәр Сассанид-чоры язмаларында һәм шулай ук 9-ынчы гасырдан алып 12-енче гасырга кадәр Зәрдөштлек традициясе текстларында сүз Зәрдөштлек Урта чор Фарсы теле хварраһ буларак очрый һәм, Пәһләви идеограммасы буларак языла GDE, Арамей телендәге гада "язмыш"ны чагылдыра. Урта Фарсы теле хварраһ сүзе Яңа Фарсы теле к(һ)орра буларак дәвам итә. Авеста теленнән өйрәнелгән алынмалар дип фараз ителгән бу юрамалар башлангыч 'xᵛ-' белән бердәнбер Ирани теле формалары булып тора. Барлык башка диалектларда, сүз ф- тан башлана (тәфсилләп аста бәйле төшенчәләрдә карарга мөмкин). Этимология һәм бәйле төшенчәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Авеста хваренаһ сүзе мөгаен[1] Прото-Авеста теле -nah суффиксы белән номинальләштерелгән *һвар "балкырга" сүзеннән алынган. Прото-Авеста теле *һвар үз чиратында шул ук мәгънәгә ия Борынгы Һинд свар сүзенә бәйле һәм алар бергә Прото-Һинд-Иран *súHr̥-дан килеп чыккан "балкырга", ахыр чиктә Прото-Һинд-Аурупа *sóhr-дан "балкырга". Башка тәкъдимнәр Авеста теле xᵛar- "ашарга" белән лингвистик мөнәсәбәтне тәкъдим итә. Сүз шәһадәте булган күпсанлы Ирани телләрдән, башлангыч xᵛ- бары тик Авеста теле khvar(e)nah-да һәм Зәрдөштлек Урта чор фарсы теле khwarrah-да очрый, аннан шуннан соң Яңа фарсы теле сүзе khorra килеп чыга. Башка Иран диалектларында сүз f- формасына ия, мәсәлән, Мидия теле һәм Борынгы фарсы теле farnah-да, аннан Урта чор- һәм Яңа фарсы farr(ah) һәм сыйфат сүз farrokh килеп чыга. Күп унъеллыклар буена f- формасы махсус Мидия прото-Иран xᵛ- ның f-ка аваз законы үзгәрүен чагылдыра дип ышанылган. Гипотеза шуннан соң нигезсез итеп күрсәтелгән булган һәм прото-Иран формасы хәзерге вакытта *hu̯,[2] буларак реконструкцияләнә, Авеста телендә xᵛ- буларак саклана һәм башка Иран диалектларда ул f- буларак үзгәрә. Фарнавазид династиясенең Христианлыкка кадәр Гөрҗистан патшалары илаһи рәвештә "хварраһ" дип билгеләнгән булган һәм аны югалту гадәттә монархның шунда ук үлеменә яки Гөрҗистан патшалыгыннан бәреп төшерүне аңлаткан. Күп монархлар аның этимологик тамырына нигезләнгән исемнәргә ия булган, мәсәлән, Фарнаваз, Иберияның Фарнаҗомы һәм Фаразманес.[3] Сүз Гөрҗи теленә p'ar[n] буларак алынган булган.[4][5] Урта чорның Иран телләрендә сүз Бактр теле сүзе far(r)o, Хотан теле сүзе pharra, Парфия теле сүзе farh, Согд теле сүзе f(a)rn, һәм Осетин теле farnae һәм farn буларак очрый, гәрчә бу телләрдә сүз "дан" яки "уңыш" дигәнне аңлатмаска мөмкин булган: Буддачылыкта Согд теле farn сүзе һәм Хотан теле сүзе pharra "Будданың торышын аңлаткан," ягъни, "дәрәҗә" белән яки "югары торыш." Бу мәгънә дәвам итеп Тохар теленә күчкән. Манихейчылыкта Согд теле сүзе frn "уңыш" дигәнне аңлаткан һәм "беренче яктыртучы"ны аңлаткан. Манихейчылык Парфия сүзе farh янә "дан" дигәнне аңлата. Скифо-Сармат һәм Алан мәдәниятендә, Дигор Осетин farnae һәм Ирон Осетин farn сүзләре "тынычлык, бәхет, муллык, уңыш" дигәнне аңлаткан. Төшенчә шулай ук алынма сүз буларак Әрмән теле pʿarkʿ-та очрый, әмма Ирани телләрдә караганда күбрәк мәгънәләр диапазоны белән. Язмада[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Ике иҗекле khvarenah Зәрдөштлекнең иң борынгы һәм пәйгамбәр үзе тарафыннан инша ителгән дип танылган гимннар Гаталарда бер генә мәртәбә очрый. Гатик khvarenah-ның бер очравы Ясна 51.18-дә, анда сүз патша данын аңлата дип фараз ителә. khvarenah буенча беренчел чыганак мәгълүмат Яштлардан килеп чыга, шәхси Илаһларга багышланган 21 гимн яшьрәк Авеста тупланмасы. khvarenah-ның ике формасын Яшт 19-да аерып була:[6] - kavam khvarenah (kauuaēm xᵛarənah), кавиларның, Каян патшаларының уңышы - akhvaretem khvarenah (axᵛarətəm xᵛarənah), Илаһлар да, үлемлеләр дә шуңа омтылырга тиеш дан. Охшаш рәвештә Яшт 18, гәрчә номиналь рәвештә Арштатка багышланган булса да, khvarenah-ның өченче юрамасына багышланган кыска 9 шигырь одасы. Яшт 19, номиналь рәвештә Зам "Җир"гә багышланып, дәвам итеп khvarenah-ны язата дип төркемләштерә,[7] ягъни ул үзе "табынуга лаеклы." Шул ук гимн вазифаларын хваренаһ куәтенә күрә башкарган Илаһлар һәм үлемлеләр исемлеген китерә. Алар арасында риваять Каян патшалары – кавилар (каууилар) – алар khvarenah мәрхәмәтенә күрә хөкемдарлар һәм аннан көч алалар. Хваренаһ шулай да Илаһлар шуңа ия булган дан: Ахура Мазда аңа ия (19.9-13), Амеша Спента аңа ия (19.14-20), һәм шулай ук башка язаталар (19.21-24). Йима аны өч мәртәбә югалта, чират рәвешендә Митрага, Тһраетаонага һәм Кересаспага. Khvarenah Йимадан киткәндә кош формасын ала. (19.35-36, 19.82) Яшт 13.14 буенча, Фравашиларның khvarenah-сы аша сулар ага, үсемлекләр бүртеп үсә һәм җилләр исә. Ясна 68.11-да, Аредви Суралар сулары балкыш һәм дан бирү өчен чакырыла. Khvarenah башка текстларда шулай ук сулар белән ассоциацияләнә; Яшт 19.51-дә һәм 19.56-57-дә дөнья диңгезе Воурукаша белән; Яшт 19.66ff-та Хельманд елгасы белән. Ул шулай ук Хаома белән идентификацияләнә, аның белән бергә ул Зәрдөшт тууы риваятендә нигез рольне уйный. Бу абзацларда khvarenah нигез һәм чыганак кулланылышына ия, ул бер үк вакытта ярсулы агым да, яшәүче орлык та. Ясна 60.2-дә гаилә каһине ул дога кылган йорт өчен закончалыкка тартылу, яхшы холык, хакыйкать, муллык, куәт һәм даны өчен рәхәт һәм алкышлар сорый. Митрага гимн Илаһ турында "khvarenah өләшүче" буларак турында сөйли (Яшт 10.16, 10.128, 10.141). Башка текстлар Митраны "дан белән иң бүләкләнгән" буларак тасвирлый (Яшт 19.35, Вендидад 19.15). Яшт 19.46-да, "явыз ният" шәйтаны Акем Манаһ khvarenah-ны тартып алып карый, әмма уңышсызлыкка очрый. Иран khvarenah-сы һәм Даһман-ы дога аңлатмасында "ялкаулык" җиниясе Бушьяста – көчсез итеп күрсәтелә (Яшт 10.97, 13.4). Дөньяның ахыр чик яңарышында патша даны Саошьянтлар артыннан киләчәк (Яшт 19.89). Традициядә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 9-ынчы-12-енче гасыр Зәрдөштлек текстларында khvarenah (→ Урта фарсы теле khwarrah сүзе) tan-gohr, үлемгә ия тәнгә кадәр булган рухи көч (Бундаһишн II.7ff, Zadspram 3.75). Бу соңрак текстларда, данга өйрәнү һәм белем аша ирешергә була дип фараз ителә (Бундаһишн II.9ff). Khwarrah астраль тәннәр белән идентификацияне дәвам итә (Дадистан-и Дениг I.25, I.35-36), әмма аның беренчел функциясе патшаларның Илаһи даны ролендә, Авеста kavam khvarenah төшенчәсе дәвамы. Традициядә яңа булып khwarrah-ның дин белән идентификациясе, саф диннең "бөек khwarrah-бүләк итүче көче"ндә кебек (Дадистан-и Дениг I.36) Сассанид Империясе нигезләүчесе Ардаширга караган тормыш тасвирлама риваятьләре тупланмасы Кар-намаг и Ардашир-да (4.11.16 һәм 4.11.22-23) кертелгән, Ардашир ул хикәя аңлатмасында һаман да Аршакид Парфяннарның вассалы булып тора; соңгы Аршакид патшасы Артабанус V (Ардаван) сарай яныннан китә. Хикәядә Ардашир Ардаванның хәзинәсенең күбесе белән һәм шулай ук Ардаванның яраткан конкубинасы белән кача һәм аның Ардаван һәм аның гаскәре чаба. Юлында Ардаван һәм аның кешеләрен шулай ук Ардашир артыннан чаба торган гаять зур тәкә узып китә. Ардаванның дини киңәшчеләре тәкә Ардаваннан һәм Парфяннардан яңа император файдасына китә торган борынгы Иран патшаларының khwarrah манифестациясе. khwarrah-ның тәкә буларак тәкъдим ителеше Сассанид мөһерләрендә һәм бизәк буларак Сассанид архитектурасында янә очрый. Khwarrah шулай ук Сассанид таҗларында томшыгында энҗе белән кош буларак янә очрый. khwarrah-ның кош буларак тасвирламалары Авестаның Яшт 19.35-36, 19.82 мифына аллюзияләре, аларда khvarenah Йимадан (MP: Jamshid) киткәндә кош формасын ала, җиңү язатасы Веретһрагнага охшаш метаморфоза.[8] khwarrah саклагычы буларак таҗның Нарсеһның Пайкули язмасында шәһадәте бар, ул "Аһриман һәм дэвлар тарафыннан җитәкләнеп khwarrah-ны урлау өчен таҗны ялган хөкемдар башына урнаштырган өчен" шәхескә үлчәнгән җәза тасвирлана.[9] Сассанид сәнгате чорында башка күп җирдә очрый торган мотив булып кабан дуңгызы мотивы тора, ул khwarrah-ны тоткан хөкемдарларга Веретһрагна (MP: Wahram) "язата"сы саклавы чагылышы. Сассанид кертеме рельефларында очрый торган патшалык боҗрасы еш khwarrah-ны чагылдыра торган дип идентификацияләнә.[10] Бу шулай ук традицион рәвештә фравашины (MP: fravahr) чагылдыра дип танылган Ахеменид канатлы Кояш дискы символында сакаллы фигура тоткан боҗра очрагында да. Ахеменид канатлы Кояш дискы тулысы белән шулай ук очраклы рәвештә khvarenah чагылышы буларак интерпретацияләнгән булган.[10] "Патша уңышы" буларак әһәмиятенә өстәвенә khwarrah шулай ук гомуми мәгънәдә "уңыш"ны билгеләгән һәм Сассанид һәм пост-Сассанид чоры урта фарсы текстларында GDE Арамей идеограммасы кулланылышы белән демонстрацияләнә.[11] khvarenah-ны чагылдырыр өчен бу Арамей идеограммасын куллану йоласы мөгаен Ахеменид вакытларыннан варислык аша күчкән.[11] Синкретик йогынтылар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] "Иран патшалыгының фундаменталь мотивы, варислык династик харизмасы [...], ул, шулай да югалтыла ала булган, Эллинистик һәм Рим чорларында киң таралган фикерләр тамырында булган."[11] Мәсәлән, tyche basileos, fortuna regia, буларак патшаның уңышның саклаучы мәрхәмәте (бәхетле очрагы); һәм мөгаен Селевкид һәм Аршакид чорларының төрле Эллинистик патшаларының һәм шулай ук Кушан патшаларының "тиче"сында патша "фарраһ"ы.[11] khvarenah/khwarrah һәм Арамей gd(y) төшенчәләре бер үк даирәләрдә циркуляцияләнгә һәм күп уртак хасиятләре булганга, Месопотамия концепциясе Зәрдөштлек концепциясенә йогынты ясаган булуы мөмкин.[8] Икенче яктан, khvarenah шулай ук Зәрдөштлекнең Һинд-Иран мәдәни мирасының кыры булырга мөмкин, чөнки khvarenah Һинд appears tejas-ы белән параллельгә ия булырга мөмкин, анда патшалык охшаш рәвештә якты балкыш һәм яктылык һәм ут көче белән ассоциацияләнә.[8] Патша khwarrah концепциясе 7-нче гасыр Сассанид Империясе төшүеннән соң сакланып калган, һәм Ислам чорында Иранның мәдәниятендә, фәлсәфәсендә һәм эпосларында үзәк мотив булып калган (мәсәлән, farr-e elahi буларак).[11] Мәдәнияттә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Продюсеры Мурат Джусойты булган Төньяк Осетия телевидениесе өчен 1995 ел "ФАРН" (en:Farn) Осетия фильмы.[12] Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - ↑ Gnoli, 1999, 313 бит. - ↑ Gnoli, 1996, 171 бит. - ↑ Rapp, S. H. Jr. (2016) The Sasanian World Through Georgian Eyes, Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Sam Houston State University, USA, Routledge, ISBN 9781472425522; location: 6731 - ↑ Canepa, Matthew P. (2018). The Iranian Expanse: Transforming Royal Identity through Architecture, Landscape, and the Built Environment, 550 BCE–642 CE. University of California Press. p. 114. . https://muse.jhu.edu/book/62562. - ↑ Rapp, Stephen H., Jr (2014). The Sasanian World through Georgian Eyes: Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature. Routledge. pp. 151, 228. . - ↑ Lubotsky, 1998, p. 480. - ↑ Boyce, 1975, pp. 66–68. - ↑ 8,0 8,1 8,2 Gnoli, 1999, 316 бит. - ↑ de Jong, 2004, 364 бит. - ↑ 10,0 10,1 cf. Gnoli, 1999, p. 316. - ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Gnoli, 1999, 315 бит. - ↑ "ФАРН (1995)", www.kino-teatr.ru - Библиография - Boyce, Mary (1975), History of Zoroastrianism, 1, Leiden: Brill. - de Jong, Albert (2004), "Sub Specie Maiestatis: Reflections on Sasanian Court Rituals", in Stausberg, Michael, Zoroastrian Rituals in Context, Numen 102, Leiden: Brill, pp. 345–365. - Gnoli, Gherardo (1996), "Über das iranische *hu̯arnah-: lautliche, morphologische und etymologische Probleme. Zum Stand der Forschung", Altorientalische Forschungen, 23: 171–180. - Gnoli, Gherardo (1999), "Farr(ah)", Encyclopaedia Iranica, 9.3, Costa Mesa: Mazda, pp. 312–316. - Lubotsky, Alexander (1998), "Avestan xᵛarənah-: the etymology and concept", in Meid, W., Sprache und Kultur. Akten der X. Fachtagung der Indogermanischen Gesellschaft Innsbruck, 22.-28. September 1996, Innsbruck: IBS, pp. 479–488.

<urn:uuid:664d456a-b91b-404c-a850-db78cf97edd8>

CC-MAIN-2023-14

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B2%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B0%D2%BB

2023-03-31T03:38:49Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-14/segments/1679296949533.16/warc/CC-MAIN-20230331020535-20230331050535-00745.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9997629523277283}

tt.wikipedia.org

Во Ван Тхыонг |Во Ван Тхыонг| |12нче Вьетнам президенты| |Вазыйфага керешкән | 2023 елның 2 марты |Аңа кадәр||Нгуен Суан Фук| |Туган||13 декабрь 1970 (52 яшь)| Вьетнам , Хайзыонг провинциясе, Мангтит өязе, Анфыок җәмгыяте Во Ван Тхыонг (вьетн. Võ Văn Thưởng, 1970 елның 13 декабре, Төньяк Вьетнам, Хайзыонг провинциясе, Мангтит өязе, Анфыок җәмгыяте) ― Вьетнам сәяси һәм фирка эшлеклесе. 2023 елның 2 мартыннан Вьетнам Социалистик Республикасы президенты. Тәрҗемәи хәле[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Ван Тхонг 1970 елның 13 декабрендә Хайзыонг провинциясенең Мангтит өязе Анфыок җәмгыятендә туган. 1992 елда Хошиминдагы Вьетнам Милли университетының фәлсәфә факультетын тәмамлап, бакалавр дәрәҗәсен алган. 1999 елда шул ук университетта магистр дәрәҗәсен алган. Шулай ук Хо Ши Мин исемендәге Милли сәясәт академиясенең аспирантурасын тәмамлаган, сәяси фәннәр буенча диссертация яклаган. [1] 1993 елның 18 ноябрендә Вьетнам Коммунистлар партиясенә керә. Студент елларында Ван Тхонг Хошимин университеты профсоюзы секретаре урынбасары булып эшләгән. Югары уку йортын тәмамлаганнан соң, Хошимин шәһәренең Яшьләр берлегендә берничә вазыйфа биләгән: - 2000 елдан ― Вьетнам студентлар ассоциациясе вице-президенты. - 2002 елдан ― Хошимин шәһәренең Яшьләр берлеге секретарь урынбасары, 2003 елдан – берлекнең секретаре. - 2004 елдан ― партия райкомы секретаре. 2006 елда Вьетнам Коммунистлар партиясе Политбюросы тарафыннан Үзәк Яшьләр берлегенә эшкә җибәрелә һәм даими секретарь булып эшли, аннары Үзәк Яшьләр берлегенең беренче секретаре итеп сайлана, 2007 елның гыйнварыннан бу вазифаны били. 2008 елның февралендә Вьетнам яшьләр берлеген җитәкли башлаган. 2007 елда Виньлонг провинциясеннән 12нче чакырылыш Вьетнам Милли Җыелышы (парламенты) депутаты итеп сайлана. 2011 елның гыйнварында Вьетнам Коммунистлар партиясенең Үзәк комитетына сайлана. 2011 елның августыннан 2014 елның апреленә кадәр Куангнгай провинция партия комитеты секретаре булып эшли. 2014 елның апреленнән партиянең Хошимин шәһәр комитеты секретаре урынбасары була, соңрак Хошимин шәһәр комитеты эшенә җитәкчелек итә. 2016 елның гыйнварында Вьетнам Коммунистлар партиясенең Үзәк комитетына яңадан сайлана һәм Вьетнам Коммунистлар партиясе Политбюросы әгъзасы итеп сайлана. [2]2016 елның февралендә Политбюро аны Вьетнам Коммунистлар партиясе Үзәк Комитетының пропаганда бүлеге мөдире итеп билгели. Шулай ук партия Үзәк комитетының тышкы мәгълүматлаштыру буенча әйдәп баручы комитетын җитәкли. 2016 елның июлендә Донгнай провинциясеннән 14нче чакырылыш Вьетнам Милли җыелышына депутат итеп сайлана. 2021 елның гыйнварында Вьетнам Коммунистлар партиясенең Үзәк комитетына һәм Политбюросына сайлана. 2021 елның февралендә Вьетнам Коммунистлар партиясенең Үзәк комитеты секретариатының даими әгъзасы итеп билгеләнә. 2023 елның 2 мартында Вьетнам Милли Җыелышы Ван Тхыонгны ил Президенты итеп раслый. Ван Тхыонг парламент депутатлары алдында ант бирә. 52 яшендә Вьетнам тарихында иң яшь президент була. [3] Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - ↑ Биография Во Ван Тхыонга. РИА Новости, 02.03.2023 - ↑ Новым президентом Вьетнама стал член политбюро ЦК компартии Во Ван Тхыонг. РИА Новости (2023-03-02). - ↑ Новым президентом Вьетнама стал Во Ван Тхыонг. Интерфакс (2023-03-02). Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Биография Во Ван Тхыонга. РИА Новости, 02.03.2023(рус.) - Что известно о новом президенте Вьетнама Во Ван Тхыонге. ТАСС, 2.03.2023(рус.)

<urn:uuid:00813229-3cbb-461e-a3ef-6c11be7d73ff>

CC-MAIN-2023-23

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE_%D0%92%D0%B0%D0%BD_%D0%A2%D1%85%D1%8B%D0%BE%D0%BD%D0%B3

2023-05-28T04:23:02Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-23/segments/1685224643462.13/warc/CC-MAIN-20230528015553-20230528045553-00770.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9995261430740356}

tt.wikipedia.org

Әманәт |Әманәт| |Дәүләт||Россия| Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Башкортларда Әманәтлек институты Монгол империясе заманыннан билгеле. Раил Кузеев, Әбүбәкер Усманов һәм башкалар фикеренчә, Башкортстанның Рус дәүләтенә кушылуыннан һәм аны колонияләштерү башланганнан соң барлыкка килә. Русия хакимияте Әманәтлек институтын сугыш һәм ихтилаллар вакытында файдалана. Әманәт итеп, кагыйдә буларак, абруйлы кешеләрнең туганнары, һәр даруганан 12 кеше алынган; өстәмә рәвештә дә җыйганнар. 1662 елда Әманәтләрнең бер өлешен җәзалап үтерү хәбәре башкорт ихтилалының (1662-64) көчәюенә сәбәп була. Әманәтлекнең файдасызлыгы хөкүмәтне бу институттан баш тартырга мәҗбүр итә. Әманәтлек соңгы тапкыр Ырымбур губернасында 18 гасыр уртасында телгә алына. Екатиринбурда Әманәтлек избасында 300 Әманәт — башкорт ыруларының балалары сакланган. Башкортстанда берничә җәмәгать эшлеклесе 2006-2010 елларда Мортаза Рәхимовның улы Уралга каршы җинаять эш Әманәтлеккә охшаш дип әйтәләр.[3].

<urn:uuid:f2ab3d21-e561-41fa-934c-8039d0cfd15c>

CC-MAIN-2021-21

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82

2021-05-15T18:57:13Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-21/segments/1620243990551.51/warc/CC-MAIN-20210515161657-20210515191657-00070.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999409914016724}

tt.wikipedia.org

Чәчкаб фельдшер-акушер пункты |Чәчкаб фельдшер-акушер пункты| |Җитәкче||шәфкать туташы[d]| |Дәүләт||Россия| |Урын||Иске Чәчкаб, İske Çәçqab| |Адрес||ТР, Кайбыч районы, Иске Чәчкаб авылы, Совет урамы, 7а йорт[1]| |Почта индексы||422330| Чәчкаб фельдшер-акушер пункты — Татарстан Республикасы Кайбыч районы Иске Чәчкаб авылында урнашкан фельдшер-акушер пункты. Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Авылда яңа ФАП 2017 елның 4 декабрендә ачылган. Моңа кадәр фельдшер-акушер пункты авыл клубында урнашкан була. Яңа бинада авыруны кабул итү, фельдшер, процедура кабинетлары да, дару препаратларын саклау өчен шкаф, суыткычлар бар, санузел эшли.[2] Әлеге пункт Кайбыч районында Азнакайдагы «Нефтемаш» заводында җитештерелгән сигезенче ФАП.[3] Эшчәнлеге[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] ФАП фельдшеры Люзия Сафина[4] халыкны өйдә һәм амбулаториядә кабул итә, фельдшер һәм акушерка компетенциясе чикләрендә дәвалау билгели ала, 3 яшькә кадәрге балаларны патронажлый, консультацияләр бирә һәм табиб күрсәтмәләрен үти. Үз составында медицина хезмәткәрләре булмаган Иске Чәчкаб мәктәбенә, балалар бакчасына медицина хезмәте күрсәтә.[5] ФАП табибка кадәрге этапта кичектергесез медицина ярдәме күрсәтә. ФАП хезмәткәре ведомство карамагындагы территориядә санитар-эпидемияләргә каршы эш алып бара: йогышлы авырулар белән авыручыларны ачыклый һәм изоляцияли, авырулар булган биналарга агымдагы дезинфекция үткәрә, азык-төлек блокларында, балалар һәм дәвалау оешмаларында эштән читләштерә, авырулар белән элемтәгә кергән затларны профилактик прививкалар үткәрә. Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - ↑ https://sevem.pro/company/%D0%B3%D0%B0%D1%83%D0%B7-%D0%BA%D0%B0%D0%B9%D0%B1%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D1%86%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0-1021606765620 - ↑ Кайбыч районында яңа ФАП ачылды. - ↑ Кайбыч районының Иске Чәчкаб авылында модульле фельдшер-акушерлык пункты ачылды. - ↑ Иске Чәчкаб авылында тормыш кайный. - ↑ МБГБУ "Татарстан Республикасы Кайбыч муниципаль районы Иске Чәчкаб төп гомумбелем бирү мәктәбе".(үле сылтама) Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Я. С. Миндлин, В. П. Лапин. Фельдшерско-акушерский пункт // Краткая медицинская энциклопедия / глав. ред. — академик Б. В. Петровский. — второе изд. — М.: «Советская энциклопедия», 1989.

<urn:uuid:31a83f02-2530-48b4-a33d-d33023676b65>

CC-MAIN-2023-23

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D3%99%D1%87%D0%BA%D0%B0%D0%B1_%D1%84%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D1%88%D0%B5%D1%80-%D0%B0%D0%BA%D1%83%D1%88%D0%B5%D1%80_%D0%BF%D1%83%D0%BD%D0%BA%D1%82%D1%8B

2023-05-28T23:07:11Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-23/segments/1685224644571.22/warc/CC-MAIN-20230528214404-20230529004404-00433.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9992005228996277}

tt.wikipedia.org

А. А. Ежевский исемендәге Иркутск дәүләт аграр университеты |А. А. Ежевский исемендәге Иркутск дәүләт аграр университеты| |Нигезләнү датасы||1934| |Рәсми исем||Иркутский сельскохозяйственный институт[1], Иркутская государственная сельскохозяйственная академия[1] һәм Иркутский государственный аграрный университет имени А.А. Ежевского[1]| |Дәүләт||Россия| |Рәсми веб-сайт||igsha.ru| А. А. Ежевский исемендәге Иркутск дәүләт аграр университеты — Иркутскта урнашкан югары уку йорты. Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Иркутск дәүләт аграр университеты 1934 елның 9 маенда Иркутск авыл хуҗалыгы институты буларак барлыкка килә.[2] Иркутск дәүләт аграр университетында 19 белгечлек, 13 бакалавриат юнәлеше һәм 11 магистратура юнәлеше буенча АПК өлкәсендә һәм икътисадның чиктәш тармакларында әзерлек алып барыла. Иркутск дәүләт аграр университетының 30 000 га авыл хуҗалыгы билгеләнешендәге җире бар. Академиянең Большое Голоустноеда аучылык җир - сулары бар, ә Оёкта авыл хуҗалыгы җирләре бар. Иркутск дәүләт аграр университетының 180 000 га мәйданлы укыту-тәҗрибә аучылык хуҗалыгы бар. 2012 елда Иркутск дәүләт аграр университетында 704 студент чыгарылган, аларның 84е — «целевик», 22се-читтән торып укый. 2012 елда нәтиҗәсез дип табылган, бу эшне оптимальләштерүгә китергән. 2014 елның февралендә ИрГСХА һәм Усть-Орда Бурят округы районнары хезмәттәшлек турында килешүгә кул куя. 2017 елның мартында Рособрнадзор Ежевский исемендәге Иркутск дәүләт аграр университетына студентлар кабул итүне тыя. Россия Федерациясе Мәгариф һәм фән өлкәсендә күзәтчелек итү буенча Федераль хезмәтенең 2017 елның унөченче апрелендәге 807-07 номерлы боерыгы белән А.А. Ежевский исемендәге Иркутск дәүләт аграр университетына кабул итү яңадан торгызыла. Чаңгы трассасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Иркутск дәүләт аграр университетының чаңгы трассасы 1950 нче еллардан бирле бар. Ел саен биредә 30га якын старт уздырыла, шул исәпкә "Россия чаңгы юллары" Бөтенроссия массакүләм чаңгы ярышы да керә. 2014 елның маенда Иркутск районының Яшьләр бистәсендә ИрГСХА чаңгы трассасы территориясен коммерцияле булмаган «Мысовое» ширкәтенә бүлеп бирү сәбәпле җәнҗал чыга, җәмәгатьчелек моңа каршы чыга: бобслей буенча ике тапкыр олимпия чемпионы А.Ю. Зубков, дөнья чемпионатларының ике тапкыр көмеш һәм бронза призеры, тимераякта шуу буенча атказанган спорт мастеры О. И. Равилова һәм башкалар каршы була. Хәлне Россия Федерациясе Дәүләт Думасы депутаты С.Ю. Тен контрольгә ала. Ректорлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Ионов, Алексей Максимович (1935-1937) - Рыжиков, Валерий Николаевич (1989-1992) - Долгополов, Александр Афанасьевич (1992-2006) - Юрий Евгеньевич Вашукевич (2007 - 2011) - Такаландзе, Геннадий Орденович (2011 елдан) - Вашукевич, Юрий Евгеньевич (2015-2020) - Дмитриев, Николай Николаевич, ректор вазыйфаларын вакытлыча башкаручы (15.09.2020) Факультетлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Агроном - Инженер - БиВМ; - Аучылык - Икътисади - Энергетика Иркутск дәүләт аграр университеты матбугат үзәге[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 2017 елдан башлап Иркутск дәүләт аграр университетыда Рыжков Артем Владимирович җитәкчелегендәге һөнәри ориентация һәм җәмәгатьчелек белән элемтә үзәге турындагы нигезләмә белән җайга салына торган матбугат үзәге эшли башлаган. Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - http://irsau.ru/structure/university/history.php - Евгения Комиссарова Квалифицированные кадры для продовольственной безопасности готовит ИрГСХА // «Аргументы и факты в Восточной Сибири». — 2011. — № 24. — С. 9. Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Малакшанов К.Л., Базарын Блдбаатар. С сибирским дипломом по жизни. – Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2009. – 111 с. - Малакшанов К.Л., Щербакова И.Н. Мы все родом из БГУЭП. – Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2008. – 80 с. - Память сердца – сильней документов: Граждане Монголии – выпускники иркутских вузов / под ред. О.Ю. Оношко, И.Н. Щербаковой. Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2008. – 240 с.

<urn:uuid:af2a1d47-110a-441a-a5a6-5207da7cb62f>

CC-MAIN-2021-10

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%90._%D0%90._%D0%95%D0%B6%D0%B5%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D3%99%D0%B3%D0%B5_%D0%98%D1%80%D0%BA%D1%83%D1%82%D1%81%D0%BA_%D0%B4%D3%99%D2%AF%D0%BB%D3%99%D1%82_%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%80_%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D1%8B

2021-03-06T06:04:08Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-10/segments/1614178374391.90/warc/CC-MAIN-20210306035529-20210306065529-00241.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9986582398414612}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Татарстанда мәгариф учреждениеләрендә күмәк чаралар үткәрү тыела. Бу хакта мәктәпләрдә көзге концертларның традицион сезоны алдыннан «Татар-информ» мәгълүмат агентлыгында узган матбугат конференциясендә Россия Кулланучы хокукларын яклау буенча күзәтчелек хезмәтенең Татарстан буенча идарәсе (Роспотребнадзор) җитәкчесе Марина Патяшина искәртте. «Мәгариф оешмаларында күмәк чаралар ел ахырына кадәр тыелган. Бездә сыйныфларны һәм параллельләрне берләштерү тыела», — диде спикер. Республиканың баш санитария табибы сөйләвенчә, балалар бакчаларында чаралар (утренник) рөхсәт ителгән, әмма ата-аналар, фотограф һәм видеооператор чакырырга рөхсәт ителми. Мондый чаралар балалар өчен генә үткәрелә, аларда бер төркем һәм аларның тәрбиячеләре генә була ала. Югары һәм урта махсус уку йортлары студентларына да концертлар оештырырга ярамый. «Күмәк чаралар гомуми белем бирү учреждениеләренең эшен оештыручы яңа санитария кагыйдәләре белән тыелган, алар агымдагы елның июлендә үз көченә керде», — дип искәртте Марина Патяшина. https://mon.tatarstan.ru Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:4565ec83-3251-4b58-9ff2-3949d307f52d>

CC-MAIN-2021-49

https://belem.ru/node/8039

2021-11-27T15:39:13Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-49/segments/1637964358189.36/warc/CC-MAIN-20211127133237-20211127163237-00172.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.999953031539917}

belem.ru

Бокс һәм өстәл теннисы үзәге (Казан) (Бокс үзәге (Казан) битеннән юнәлтелде)Навигациягә күчү Эзләүгә күчү Бокс үзәгендә тренировкалар өчен 5 ринг, 2 уен рингы, шулай ук күпфункцияле зал һәм күнегүләр өчен арена бар. Адресы: Җәүдәт Фәйзи ур., 2а йорт. Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] |Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:|

<urn:uuid:6696242b-b591-4dc4-8d4e-d2d86db52134>

CC-MAIN-2022-40

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BA%D1%81_%D2%AF%D0%B7%D3%99%D0%B3%D0%B5_(%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BD)

2022-10-02T13:10:39Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-40/segments/1664030337322.29/warc/CC-MAIN-20221002115028-20221002145028-00230.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998602867126465}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Франциянең Меdici.tv телеканалы Татарстанның Дәһләт симфоник оркестры һәм Денис Мацуевның концертларын күрсәтә башлады. Франциянең классик музыка интернет-каналының кино төшерү төркеме Казанда октябрьдә, «Денис Мацуев дусларында кунакта» музыка фестивале узган көннәрдә эшләгән иде. Зур концерт залында Иоганнес Брамс һәм Сергей Прокофьев иҗатларына багышланган ике концерт яздырып алынды. Татарстанның Александр Сладковский җитәкчелегендәге дәүләт симфоник оркестры Medici.tv каналында язылган Россиянең беренче төбәк оркестры булды. Хәзер аның чыгышы Мария театры, Американың һәм Европаның күренекле оркестрлары белән беррәттән тамашачыга тәкъдим ителәчәк. Кичә Брамска багышланган концерт күрсәтелгән иде. Бүген Мәскәү вакыты белән сәгать тугызда Прокофьев музыкасы яңгыраячак. Концертларны телеканалның сайтында карарга мөмкин. http://mincult.tatarstan.ru/tat Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:f678f1b2-af06-4d67-aba7-7d39567473c5>

CC-MAIN-2021-04

http://belem.ru/node/4776

2021-01-21T00:52:41Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-04/segments/1610703522150.18/warc/CC-MAIN-20210121004224-20210121034224-00145.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9996488094329834}

belem.ru

Татар мәгарифе порталы "Тылсымлы куллар" журналы "Ихлас" компаниясе белән берлектә балалар өчен "Кояшлы балачак" республикакүләм иҗат бәйгесен тәкъдим итә. Бәйге ТР Мәдәният министрлыгы, ТР Милли музее, "Болгар" хәйрия фонды, "Ак калфак" хатын-кызлар берләшмәсе, "Сабыйлар" балалар үзәге һ.б. ярдәме белән үткәрелә. Бәйгедә мәктәпкәчә яшьтәге һәм башлангыч сыйныф укучылары катнаша ала. Эшләр 20 октябрьгә кадәр email@example.com электрон адресына кабул ителәләр. Октябрь ахырында финалистлар исемлеге билгеле булачак һәм ноябрь аенда финалистларны бүләкләү тантанасы булыр дип көтелә. Тулырак мәгълүматны беркетелгән Нигезләмәдән укып белергә мөмкин. Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:b85c081c-b5c2-4887-b4bd-6b1fe7539408>

CC-MAIN-2021-10

https://belem.ru/node/6845

2021-02-26T04:54:29Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-10/segments/1614178356140.5/warc/CC-MAIN-20210226030728-20210226060728-00145.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999479055404663}

belem.ru

Хиромантия Уч буенча уку, яки хиромантия (Грек сүзләре kheir (χεῖρ, ός; "кул") һәм manteia (μαντεία, ας; "илаһилаштыру" сүзләреннән алынган), учны өйрәнеп киләчәкне алдан әйтү һәм шәхес хасиятләрен әйтү, ул шулай ук хирология буларак, яки популяр мәдәнияттә уч буенча уку буларак мәгълүм. Бу практика бөтен дөнья буенча бар, аның күптөрле мәдәни юрамалары бар. Хиромантияне практикалый торганнар күбесенчә "уч өйрәнүчеләр", "кул укучылар", "кул аналитиклары" яки "хирологлар" дип атала. Уч уку мәктәбенә карап төрле сызыкларны укуның һәм уч хасиятләренең күп еш конфликтлаучы интерпретацияләре бар. Кайбер академиклар бу белемне тәнкыйтьләп псевдофән дип атаганнар.[1][2] Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Борынгы заманда уч уку[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Уч уку Евразиядә күп төрле урыннарда таралган булган;[3] Аны Һиндстан, Непал, Тибет, Кытай, Фарсы, Шумерия, борынгы Израиль һәм Вавилон илләрендә практикаланган. Аккупунктурачы Йошиаки Омура аның тамырларын Һинд дине астрологиясендә тасвирлый (Санскритта ул Дҗйотиш буларак мәгълүм, Кытай телендә Йиҗинг (И Чинг)) һәм Чегән телендә тәкъдир әйтүчеләр).[4] Фараз ителгәнчә берничә мең ел элек Һинд дине олы фикер иясе Вальмики 567 юллык китап язган [5] аның исеме Махаршиның Ир кешеләр Уч укуы буенча тәгълиматы.[5][6] Һиндстаннан уч укучы Кытайга, Тибетка, Мисырга, Фарсы иленә һәм Европадагы башка илләргә таралган.[4][7] Һиндстаннан уч уку Грециягә күчкән, анда аны Анаксогорас практикалаган.[4] Аристотель (безнең эрага кадәр 384–322 еллар) уч уку буенча трактатны Гермес алтаренда тапкан, һәм ул аны Бөек Александрга (безнең эрага кадәр 356-323 еллар) тәкъдим иткән, ул аны зур кызыксыну белән алган һәм аларның куллардагы сызыкларга анализ ясап офицерларның холкын өйрәнгән.[8] Урта Гасырларда уч уку сәнгате Католик Чиркәве тарафыннан мәҗүси хорафат дип аталып актив бастырылган булган. Ренессанс сихерендә ("хиромантия" буларак мәгълүм) кул учны уку җиде "тыелган сәнгатьләр"нең берсе дип аталган булган, некромансия, аэромансия, пиромансия, гидромансия һәм спатуламансия (скаплимансия) белән беррәттән..[9] Хәзерге заман уч укуы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Уч укуы белеме хәзерге заманда яңарыш кичергән, бу Капитан Казимир Станислас Д'Арпетиньиның 1839 елда La Chirognomie эше нәшер ителүе белән башланган.[7] Бөекбританиянең Хирологик Җәмгыяте Лондонда Катарин Сент Һилл тарафыннан 1889 елда нигезләнгән булган, аның расланган максаты булып уч уку сәнгатен алга сөрү һәм систематизацияләү булган һәм шулай ук сәнгатьне шарлатаннардан саклау булган.[10] Эдгар де Валкурт-Вермон (Комте де Сент Жермен) Америка Хирология Җәмгыятен 1897 елда нигезләгән. Хәзерге кендек уку хәрәкәтендә кендек фигура булып Ирландияле Джон Уорнер булган, ул үзенең кушаматы, Хейро буенча мәгълүм. Британия Һиндстанында гурулардан өйрәнгәч, ул Лондонда уч уку практикасын башлаган, аңа бөтен дөньядан мәшһүр клиентлар килгән, шулар арасында Марк Твэн, Уильям Томас Стэд, Сара Бернардт, Мата Хари, Оскар Уайлд, Гровер Кливлэнд, Томас Эдисон, Эдвард VIII, Герберт Китченер, Уильям Эварт Глэдстоун һәм Джозеф Чемберлен кебек мәшһүр шәхесләр булган. Хейро "җәмгыять уч укучысы" буларак шулкадәр мәшһүр булган ки, хәтта оккультлыкка ышанмаучылар аңа кулларын укып карарга биргәннәр. Скептик булган Марк Твэн Хейроның визит китабында шулай дип язган "...ул минем холкымны кимсетә торган төгәллек белән күрсәтте". Эдвард Херон-Аллен төрле китаплар бастырган, шуларга 1883 ел китабы "Кул уку - Хейрософия буенча белешмә", ул әле дә бастырыла.[7][11] Бу сәнгатьне фән буенча аңлатырга тырышулар булган, шуларның иң мәшһүре 1900 елда бастырылган Уильям Джи Бенхамның "Фәнни Кул Уку Каноннары".[12] Техникасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Хиромантия шәхеснең холкын яки киләчәк шәхси тормышын шул шәхеснең кулының учын "укып" бәяләү. Төрле "сызыклар" ("йөрәк сызыгы", "тормыш сызыгы", һ.б.) һәм "калкулыклар" (хирогномия) фараз ителгәнчә чагыштырмача зурлыклары, сыйфатлары һәм кисешүләре буенча интерпретацияләр тәкъдим итәләр. Кайбер традицияләрдә укучылар шулай ук бармакларның, бармак тырнакларының, бармак эзләренең, һәм уч тире өлгеләрен (дерматоглифика), тире текстурасы һәм төсен, уч формасын һәм кулның сыгылучанлыгын тикшерәләр. Укучы гадәттә кешенең доминант кулын укудан башлый (кеше күбрәк язган яки кулланган кул, ул кайбер вакытта аяу акылны чагылдыра, ә шул ук вакытта башка кул аяу булмаган аңны чагылдыра дип санала). Уч укуның кайбер традицияләрендә башка кул нәселдән килә торган яки гаилә хасиятләрен тота, яки уч укучының Галәми ышанулары буенча "үткән тормыш" яки "кармик" шартлар турында мәгълүматны тапшыра. "Классик" уч укуы (иң киң өйрәтелгән һәм практикаланган традиция) Грек мифологиясенә таяна. Учның һәм бармакларның һәр өлкәсе билгеле Ходайга яки Алиһәгә карый һәм шул өлкәнең хасиятләре кешенең шуңа карый торган аспектына ишарә итәләр. Мәсьәлән, атсыз бармак Грек Ходае Аполлон белән ассоциацияләнә; атсыз бармакның хасиятләре кешенең сәнгать, музыка, эстетика, дан, байлык һәм гармония белән эш итүләренә бәйле. Кул формасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Практикаланган уч укуның тибына карап һәм башкарылган укуның тибына карап, уч укучылар кулның төрле сыйфатларына карый алалар, боларга учның һәм бармакларның формалары һәм сызыклары керә; тиренең һәм бармак тырнакларының төсе һәм структурасы; учның һәм бармакларның чагыштырмача үлчәмнәре; буыннарның чыгып торуы; һәм кулларның күпсанлы башка аттрибутлары. Уч укуның күпчелек мәктәпләрендә кул формалары дүрт яки унбер төп типка бүленәләр, кайвакыт алар классик элементларга яки темпераментларга карый. Кул формасы күрсәтелгән типка карап кешенең хасиятләренә ишарә итә (мәсьәлән, "Ут кулы" югары энергияне, иҗади булуны, кызучанлыкны, амбицияләрне, һ.б. күрсәтә - бу барлык сыйфатлар классик Ут элементына карый). Гәрчә күп юрамалар булса да, хәзерге уч укучылар тарафыннан иң киң кулланылган классификацияләр: - Җир куллары киң, шакмак формадагы учлар һәм бармаклар, калын яки тупас тән яки алсу төс белән хасиятләнә. Беләзектән бармак төбенә кадәр учның озынлыгы гадәттә бармак озынлыгына тиң. - Һава куллары шакмак яки турыпочмак формадагы учларны күрсәтә, бармаклар озын һәм кайвакыт чыгып торучы бармаклар. Учның беләзектән бармаклар төбенә кадәр озынлыгы гадәттә учның иң киң өлеше буйлап озынлыктан азрак һәм гадәттә бармаклар озынлыгына тигез. - Су куллары озын, кайвакыт овал формадагы учлар, озын, сыгылучан, коник бармаклар белән хасиятләнә. Беләзектән бармаклар төбенә кадәр учның озынлыгы гадәттә учның иң киң урыны буйлап озынлыгыннан азрак һәм гадәттә бармакларның озынылыгына тигез. - Ут куллары шакмак яки турыпочмаклы уч, кызарган яки алсу тире һәм кыскарак бармаклар белән хасиятләнә. Учның беләзектән бармак төпләренә кадәр озынлыгы гадәттә бармакларның озынлыгыннан зуррак. Сызыкларның саны һәм сыйфаты шулай ук кул формасы анализына кертелергә мөмкин; уч укуның кайбер традицияләрендә Җир һәм Су кулларының азрак, тирәнрәк сызыклары бар, ә Һава һәм Ут кулларына күбрәк сызыклар булу һәм азрак билгеләнү хас. Сызыклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Барлык кулларда да булган өч сызык, һәм аларга гадәттә уч укучылар тарафыннан күбрәк игътибар бирелә: - Йөрәк сызыгы уч укучы тарафыннан тикшерелгән төп сызыкларның берсе һәм ул мәхәббәтне һәм җәлеп итүне чагылдыра.[13] Ул учның өстендә, бармаклар астында урнашкан. Кайбер традицияләрдә сызык чәнти бармак астында уч кырыенда башлана дип укыла һәм баш бармакка таба уч аша сузыла; башкаларда, ул бармаклар астында башланып учның тышкы кырыена таба сузыла дип карала. Уч укучылар ба сызыкны кешенең эмоциональ тормышын чагылдыра дип интерпретацияли; шулай итеп шундый фикерләр белән кешенең эмоциональ ягына һәм ул тормыш буена ничек гамәл кылачагына караш бирә. Бу сызык шулай ук романтик перспективаларны һәм хис мөнәсәбәтләренә ишарә итә, һәм чылбыр-сыман яки рәшәткәле йөрәк сызыгы мәхәббәткә флиртлы мөнәсәбәтне һәм җиңел гашыйк булган кешегә ишарә итә дип раслана. Йөрәк сызыгы турыдан булмаган рәвештә йөрәк сызыгы белән ассоциацияләнә дип әйтелә: чылбыр-сыман йөрәк сызыгы фараз ителгәнчә югары кан басымы белән, яки тормышка "авантюр" караш белән ассоциацияләнә. - Киләсе сызык уч укучылар тарафыннан баш сызыгы дип атала. Бу сызык уч кырыеннан имән бармагы астында башлана һәм уч аша тышкы якка таба сузыла. Еш баш сызыгы башланган урынында тормыш сызыгы белән тоташа (аста карагыз). Уч укучылар гадәттә бу сызыкны кешенең акылын чагылдырыр өчен һәм ул ничек эшли икәнен, өйрәнү стилен, аралашу стилен, интеллектуализмны һәм белемгә сусавын интерпретациялиләр. Ул шулай ук мәгълүматка иҗади яки аналитик карашка ишарә итә дип ышаныла (ягъни, уң ми яки сул ми). - Тормыш сызыгы кулда мөгаен иң каршылыклы фикер тудыра торган сызык. Бу сызык баш бармак өстендә уч кырыенда башлана һәм арка-сыман сукмак буйлап беләзеккә таба сузыла. Бу сызык кешенең тормыш сәләтен һәм дәртен, физик сәламәтлеген һәм гомумән яхшы халәттә булуын чагылдыра. Тормыш сызыгы төп тормыш үзгәрешләрен чагылдыра дип ышаныла, боларга катаклизмик вакыйгалар, физик җәрәхәтләр һәм күчүләрне чагылдыра дип ышаныла. Хәзерге заман уч укучылар тормыш сызыгының озынылгы кеше тормышы озынлыгына бәйле дип ышанмыйлар. - Бу өч сызыкның (йөрәк, баш, тормыш) комбинацияләнгән озынлыгы шулай ук кызыклы булырга мөмкин. Әйтелгәнчә, әгәр дә бу комбинацияләнгән озынлык кешенең табаныннан озынрак булса, алар куәткә омтыла тора торган, кыскарак булса алар башка кешеләргә җиңел бирешә торган, ә шул ук озынлыкта булса, бу яхшы балансланган шәхес дигәнне аңлата. Өстәмә төп сызыклар яки юрамаларга болар керергә мөмкин: Симиан сызыгы, яки йөрәк һәм баш сызыкларының кушылуы аеруча әһәмиятле, чөнки бу кешенең эмоциональ һәм логик фикер йөртү турында нәтиҗә ясау өчен укылырга мөмкин. Хейро буенча бу сызык кешегә максатчанлык яки туры-җанлылык бирә, моның табигате сызыкның кулда торышы һәм аннан чыккан тармаклар юнәлеше белән билгеләнә. Бердәнбер билге буларак тармакларсыз мондый сызык булган кулларда ул экстремаль интенсив шәхескә ишарә итә һәм мондый шәхесләргә махсус мөнәсәбәт булырга тиеш. Симиан сызыгының нормаль торышы имән бармагы астында башланып гадәттә кул кырыенда чәнти бармак астында тәмамлана. Нәкъ бармаклар астында урнашкан учның өске өлеше югарырак яки интеллектуальрәк табигатькә ишарә итә, ә аскы өлеш табигатьнең материалистик ягын чагылдыра. Әгәр дә бу өлешләрнең берсе икенчесеннән зуррак булса, бу симиан сызыгының торышы белән билгеләнә, ул табигатьнең бу ягының күбрәк үсешенә ишарә итә. Бу гомуми принципка нигезләнеп, әгәр дә Симиан сызыгы аның нормаль торышыннан аста урнашкан булса бу интенсив интеллектуаль табигатькә ишарә итә. Әгәр дә ул нормаль торышыннан өстә урнашкан булса, бу интенсив материаль табигатьне һәм кызыксынуга ишарә итә. Бу сызыктан чыга торган нинди дә булса тармаклар булган юнәлеш шәхеснең темпераменты турында күбрәк детальләр белү өчен кулланыла. Тәкъдир сызыгы учның беләзек янында төбеннән уч үзәге аша урта бармакка кадәр сузыла. Бу сызык кешенең тормыш юлына бәйле дип ышаныла, боларга белем алу һәм карьера сайлаулары, уңышлары һәм киртәләр керә. Кайвакыт сызык шәхеснең контроленнан тыш хәлләрне чагылдыра ала дип уйланыла, яки башкача кешенең сайлауларын һәм аларның нәтиҗәләрен. Башка кечерәк сызыклар: - Кояш сызыгы - Тәкъдир сызыгына параллель, атсыз бармак астында; дан яки гаугаларга ишарә итә дип ышаныла - Венера поясы - чәнти һәм имән бармаклары арасында башлана, тупас дуга буенча атсыз һәм урта бармаклар астында сузылып урта һәм имән бармаклар арасында бетә; ул эмоциональ акылга һәм манипуляцияләргә сәләткә ишарә итә дип уйланыла - Берлек сызыклары - учның бәрү кырыенда Йөрәк сызыгы һәм чәнти бармак төбе арасында булган кыска горизонталь сызыклар; якын мөнәсәбәтләргә ишарә итә дип ышаныла, кайвакыт - әмма гел түгел - романтик. - Меркурий сызыгы - учның беләзек янында астыннан уч аша чәнти бармакка таба сузыла; даими сәламәтлек сорауларының, зиһеннең яки аралашу сәләтенең индикаторы булып тора. - Сәяхәт сызыклары - болар учның бәрү кырыенда беләзек һәм йөрәк сызыклары арасында булган горизонталь сызыклар; һәр сызык кеше барган сәяхәтнең чагылышы булып тора - сызык озынрак булган саен, бу сәяхәт кешегә әһәмиятлерәк була. - Башка билгеләр - боларга һәр бармак астында йолдызлар, хачлар, өчпочмаклар, шакмаклар, өч япьле чәнечкеләр һәм боҗралар керә; аларның фараз ителгән йогынтысы һәм мәгънәсе учта урнашуга карап һәм башка катышкан сызыклардан азатлыкка карап аерылып тора. - "Аполлон сызыгы" - Аполлон сызыгы бәхетле тормышны чагылдыра дип әйтелә; ул беләзек янында Ай Калкулыгыннан Аполлон бармагы астына кадәр сузыла. Тәнкыйть[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Мин уч укырга яшүсмер чагымда башладым, бу сихер һәм акыл тамашаларыннан табыш алу ысулы булды. Башлаганда мин уч укуга ышанмый идем. Әмма аны "сатыр" өчен мин ышанган кебек булырга кирәк икәнен белгән идем. Берничә елдан соң мин уч укуга нык ышанучы булып киттем. Бер көнне мин хөрмәт иткән кеше, һөнәри менталист Стэнли Җекс миңа сызыклар күрсәткәннең капма-каршысын әйтеп тәҗрибә ясарга тәкъдим итте. Мин моны берничә клиент белән эшләп карадым. Минем куркуыма, минем укулар һаман да уңышлы иде. Шуннан соң бу безне, укучыны һәм клиентны да, чынлыкта алай булмаганда ышандыручы көчләр белән кызыксына башладым.[16] Скептиклар еш уч укучыларны салкын укуны практикалый торган медиумнарга кертәләр. Салкын уку ул барлык төр укучыларга, уч укучыларны да кертеп, башка шәхестән сигналларга яки әйтүләргә таянып детальләрне белү һәм мөмикнчелекне кулланып белүне кулланып медиум булып күренү практикасы.[17][18] Массакүләм чараларында[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Уч уку күп китапларда, фильмнарда һәм ТВ тамашаларында күрсәтелгән булган, боларга түбәндәгеләр керә: - Fun and Fancy Free (1947 мультфильмы) – Mickey and the Beanstalk-та, Микки алыпның учын укый. - Are You Being Served? (1975 ТВ эпизоды) – Өченче серияләр премьерасында, Мистер Хамфриз (аны Джон Инман уйный) Азияле клиентның учын укып аварияне алдан әйтә. Соңыннан ул шулай була. - Teen Witch (1989 фильмы) – Robyn Livelyның персонажының кулы укылганда, тәкъдир итүче аңа ул реинкарнацияләнгән тиздән көченә килгән убырлы икәнен таный - Jacob's Ladder (1990 фильмы) – Тим Робинның персонажы аның учын кичәдә укый, ул яман билге буларак гамәл кыла - Clownhouse (1989 фильмы) – Төп каһарман циркта Тәкъдир Әйтүче алачыгына бара һәм тәкъдир әйтүче аның учларында нәрсә икәнен укый һәм берсен яман дип таба һәм тиздән аның тормыш сызыгы киселәчәген әйтә. - The Simpsons (1992 ТВ эпизоды) – Уч уку New Kid on the Block-ның 4 фасылында 8 эпизодында күрсәтелә. - Before Sunrise (1995 фильмы) – Джюли Делфиның персонажының кулы укыла, шул ук вакытта Этан Хокның персонажы читкә кагыла, шуннан соң ул циник итеп сөйли - The Hunchback of Notre Dame (1996 фильмы) – Квазимодо Эсмеральдага ул монстр икәнен әйткәндә, ул аның учын укый һәм "монстр сызыклары"н күрми. - Harry Potter and the Prisoner of Azkaban (1999 роман) – Гарри Поттер багу буенча курс ала һәм уч укуын тирәнтен өйрәнми. - The Simian Line (2001 фильмы) – Маһир медиумның укулары фильмның төп темасы булып тора - Eat Pray Love (2010 фильмы) – Джулия Робертсның персонажы уч уку белән мавыга, ул аның тормышын трансформацияли Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Псеводфән буларак аталган темалар исемлеге - Алектриомансия - Хирономия - Бармак индексы - Гвидониан кул - Френология - Рефлексология - Симиан сызыгы - Таро Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Park, Michael Alan. (1986). Palmistry or HandJive? In Science Confronts the Paranormal. Kendrick Frazier. Prometheus Books. pp. 198-2010. [[Служебная:Источники книг/ |ISBN 978-1-61592-619-0]] - Chamorro-Premuzic, Tomas; Furnham, Adrian. (2010). The Psychology of Personnel Selection. Cambridge University Press. p. 19. [[Служебная:Источники книг/978-0-521-86829-7]] "A more popular pseudoscience is chiromancy (or palmistry), the art of characterisation and foretelling the future through the study of the palm." |ISBN - Dwivedi. Wonders of Palmistry pp. 16-20 - Omura. Acupuncture. pp.172 -174. According to this theory, palmistry developed in India and then extended across the world. - Dwivedi. Wonders of Palmistry p. 25-26 - Sharma. The A-Z of Palmistry. p. 95 - Chinn. Technology. p.24. "it was not until the mid- to late nineteenth century that palmreading took off in Britain, France and the United States thanks to three major figures: Casimir Stanislas d'Arpentigny, Edward Heron-Allen and Cheiro." - James, Brandon. PALMISTRY. 20 February 2012 тикшерелде. - Johannes Hartlieb (Munich, 1456) The Book of All Forbidden Arts; quoted in Láng, p. 124. - The London Cheirological Society. - Heron-Allen. Palmistry - PALMISTRY ~ ORIGINS & HISTORY. - Palmistry. Mystic Scripts. 20 February 2012 тикшерелде. - Sara Sirolli - Palmistry diagram of hand 2008 - Preece, P. F., & Baxter, J. H. (2000). Scepticism and gullibility: The superstitious and pseudo-scientific beliefs of secondary school students. International Journal of Science Education, 22(11), 1147-1156. - Hyman, Ray. (1976–77). Cold Reading: How to Convince Strangers That You Know All about Them. Zetetic 1(2):18–37. - David Vernon. In Skeptical — A Handbook of Pseudoscience and the Paranormal. Editors: Donald Laycock, David Vernon, Colin Groves, Simon Brown, Imagecraft, Canberra, 1989, [[Служебная:Источники книг/ |ISBN 0-7316-5794-2]], p. 44. - Steiner, Bob. (2002). Cold Reading. In Michael Shermer. The Skeptic Encyclopedia of Pseudoscience. ABC-CLIO. pp. 63-66. [[Служебная:Источники книг/ |ISBN 1-57607-654-7]] Өстәмә укырга мөмкин[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Chauran, Alexandra (2013). Palmistry Every Day. Llewellyn Worldwide. . - Saint-Germain, Comte C. de. Practical Palmistry. Laird & Lee Publishers; Chicago, 1897. - Heron-Allen, Edward (2008). Palmistry - A Manual of Cheirosophy (reprint ed.). Baltzell Press. . - Chinn, Sarah E. (2000). Technology and the logic of American racism. Continuum. . - Yoshiaki Omura (2003). Acupuncture Medicine: Its Historical and Clinical Background. Dover Publications Inc. . - Калып:Gutenberg - Doublepalm+ project The Doublepalm+ project is a non-profit site about making palm reading with people on the web more like palm reading in the real world. - Hari Dutta Sharma (1995). "The A-Z of Palmistry". The A-Z of Palmistry. New Delhi, India: Sterling Publishers Pvt.Ltd. . - Bhorai Dwivedi (1970). Wonders of Palmistry. New Delhi: Diamond Pocket Books. .

<urn:uuid:fcbb58c2-b870-49b6-a443-71a169157f07>

CC-MAIN-2020-45

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D1%8F

2020-10-23T22:18:12Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-45/segments/1603107865665.7/warc/CC-MAIN-20201023204939-20201023234939-00472.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999289512634277}

tt.wikipedia.org

Йолдызара кораблар – фәнни фантастикада зур урын алып торган күренеш. Галәм тематикасына багышланган күпсанлы фильмнарда алар барлык нечкәлекләренә кадәр сурәтләнә. Әмма чынбарлыкта да мондый проектлар булган икән бит! Аларның күпчелеге узган гасырның 50-70 нче елларына карый. Бу табигый, чөнки космонавтика өлкәсе барлыкка килгән чорда җәмгыятьтә «кешелекнең киләчәге – һичшиксез галәмне яулап алуда» дигән рухи күтәренкелек хөкем сөргән. Берничә дистә ел үтәр, Марста алмагачлар чәчәк атар, ә кешеләр күрше йолдызларга кунакка очар төсле тоела. Күрше күк җисемнәренә очуның никадәр катлаулы, күпсанлы киртәләргә очрый торган эш икәне аңлашылып бетми әле ул заманда. Тик XX гасыр ахырына сүлпәнәйгән романтик идеяләр, ХХI гасырда кабат яңарып, яңа технологик алымнар белән баетыла. Әйдәгез, аларның кайберләре белән танышып китик. Сүзлекчә: *буыннар корабы – рус. корабль поколений *тарту көче – рус. тяга *сутуар – рус. водород *бүрәнкә – рус. воронка *туры агымлы двигатель – рус. прямоточный двигатель *файдалы йөкләнеш – рус. полезная нагрузка *мөһәндис – рус. инженер XX гасыр кораблары Галәмдә ераклык яктылык елларында исәпләнә, шунлыктан гадәти химик ягулыкта иң якын йолдызларга очып җитәр өчен дә меңәрләгән (!) ел кирәк булыр иде. Бу очракта очыш максатына беренче космонавтларның n нчы буын оныклары гына ирешәчәк. Очыш дәвамында берничә буын алышына торган мондый төр галәм очкычын буыннар корабы* дип атыйлар. Беренче карашка галәми сәяхәткә чыгуның иң гади юлы булып тоелган бу ысул күп сандагы киртәләргә очрый. Беренчедән, кораб эчендә үз-үзен тәэмин итә алган ясалма биосфера булдырырга кирәк. Кызганыч, әмма бу юнәлештәге тәҗрибәләрнең берсе дә (Biosphere-2, MELiSSA, БИОС-3) әлегә уңышлы тәмамланмады. Икенчедән, дәвамлы очыш вакытында кешеләрдә күпсанлы психик тайпылышлар барлыкка килергә, яки космонавтларның соңгы буына очышның максаты нидән гыйбарәт булганын онытырга, планета өслегендә тереклек итүгә яраклашмаган булырга мөмкин. Өченчедән, мондый зур проект бик күп чыгымнар таләп итәчәк. Әлеге проблемаларның барысын да экипажны анабиоз халәтенә кертеп хәл итеп булыр иде. Дөрес, кешене анабиозга кертү ысулы әлеге табылмаган, тик бу эшнең теоретик мөмкинлеге шик тудырмый. Шулай да корабны яктылык тизлегенә якынайту ысулын табу очыш максатына тизрәк ирешергә мөмкинлек бирер иде. Шуларның берсе – фотон тарту көченә* нигезләнгән двигатель төзү. Фотонлы очкыч идеясен узган гасыр уртасында алман галиме Эйген Зенгер тәкъдим итә. Аның үзенчәлеге түбәндәгедә: матдә белән антиматдә, тәэсир итешеп, бер-берсен юкка чыгарган вакытта (аннигиляция), югары энергияле нурланыш (гамма-квантлар, нейтрино, корылган кисәкчекләр агымы һ. б.) туа. Бу нурланышны чагылдыру дәрәҗәсе 100% якынлашкан махсус көзге ярдәмендә кайтарсаң, хәрәкәт импульсы барлыкка киләчәк. Кызганычка каршы, реаль шартларда энергиянең күплечек өлеше югалыр иде. Өстәвенә реакция өчен ким дигәндә 1-2 млн т антиматдә кирәк булачак. Табигатьтә антиматдә сирәк очрый, ә аны синтезлау бик кыйммәткә төшәчәк. Галәм корабын электромагнит нурланыш ярдәмендә хәрәкәткә китерүнең тагын бер ысулы – яктылык җилкәнен куллану. Яктылык фотоннары, нинди дә булса өслек белән тәэсирләшкәндә, үзләренә хас булган импульсны шушы өслеккә тапшыралар, шул рәвешле яктылык басымы барлыкка килә. Бу күренеш ярдәмендә галәм корабларын хәрәкәткә китерергә мөмкин икәненә 20 нче елларда беренче булып совет галиме Фридрих Цандер игътибар итә. Яктылык басымының көче бик аз, шунлыктан көзгеле җилкәннәр бик зур булырга тиеш. Әйтик, 100 кг авырлыктагы аппаратны Кызыл планетага очыру өчен 46 м2 мәйданлы җилкән кирәк булыр иде! Кояштан ераклашкан саен яктылык басымы да кими, ә бу сәяхәт ераклыгын бик нык чикли. 80 нче елларда физик Роберт Форвард Superstarlight дигән проект тәкъдим итә. Проект буенча Кояш яктылыгын турыдан-туры түгел, ә Меркурий орбитасындагы квант генераторларын кору өчен кулланырга киңәш ителә. Генераторлар барлыкка китергән микродулкынлы нурланыш, Сатурн һәм Уран арасында урнаштырылган зур линзалар (диаметры 1000 км) ярдәмендә көчәйтелгәннән соң, алюминий җилкәнле корабны хәрәкәткә китерә. Гомуми авырлыгы 80 мең т җиткән очкыч 1,5 ел эчендә яктылык тизлегенең 50% тәшкил иткән тизлеккә кадәр кызулана алыр иде. Ничек кенә матур яңгырамасын, бу проектның да җитешсезлекләре бар: югары тизлекләрдә йолдызара тузан саклагыч тышчаның тиз арада эштән чыгуына китерәчәк, шуңа өстәп пространствоның кәкрелеге ерак араларда яктылык чыганагының дөрес торышын көйләргә мөмкинлек бирмәячәк. 1946 елда физик Якоб Аккерет йолдызара очкычларга аннигиляция энергиясендә эшли торган ионлы двигатель урнаштырырга мөмкин дигән фикер белдерә. Бу төр двигательнең эш принцибы электр кырында бик зур тизлеккә җиткерелгән ионлашкан газның реактив тарту көченә нигезләнә. Ул ягулыкна аз тота һәм озак вакыт эшли ала, әмма аның тарту көче зур түгел. Бүгенге көндә ионлы двигательләр галәм аппаратларының пространстводагы торышын көйләү һәм кечкенә зондларны (Deep Space 1, SMART-1, Хаябуса һ. б.) хәрәкәтләндерү өчен кулланыла. Энергия табуның тагын бер юлы – төш һәм термотөш реакцияләрен куллану. 1947 елда поляк галиме Станислав Улам галәм корабын атом бомбасын шартлатып хәрәкәткә китерү идеясен белдерә. 1958 елда АКШтагы General Atomic корпорациясе әлеге идеягә нигезләнгән Orion проектын башлап җибәрә. Проект авторлары арасында танылган физиклар Теодор Тейлор һәм Фримен Дайсон да була. Әлеге проект, билгеле бер вакыт аралыгы саен зур булмаган төш бомбаларын шартлатып, бүленеп чыккан энегияне идарә ителүче корабны хәрәкәткә китерүдә куллануны күздә тота. Моның өчен корабның арткы өлешенә калын плитә урнаштыру карала: ул, берьяктан, шартлау импульсын амортизаторлар системасы аркылы корабка тапшырса, икенче яктан, пассажирларны куркыныч тизләнеш һәм радиациядән сакларга тиеш була. Корабның зур һәм кече варианты тәкъдим ителә: 40 млн т авырлыктагы Energy Limited Orion Starship очкычына, яктылык тизлегенең 0,33% тәшкил иткән тизлек белән хәрәкәтләнеп, бездән 4,4 яктылык елы ераклыгында урнашкан a-Центавр системасына барып җитү өчен 1300 ел кирәк булса, 400 мең тонналы Momentum Limited Orion Starship корабына моның өчен 133 ел да җитәр иде. Шул ук елны корпорация АКШның Оборона министырлыгы каршындагы Алдынгы тикшеренүләр идарәсе белән хәзмәттәшлек итә башлый. Килешү буенча, корабның массасы 10 мең т булып, ул үз эченә 150 кешене сыйдыра алырга тиеш була. Модельләрнең күпчелеге сынаулар вакытында җимерелә, тик 1959 елда аларның берсе 100 м биеклеккә күтәрелә ала. Шулай да очкычны башка планетага утырту ысулы уйлап табылмый. NASA агентлыгы төш двигателендә эшли торган кораб проектларын караудан баш тартканга күрә, 1960 елда Orion проекты тулысынча яшәүдән туктый. Очкычның массасын киметү максатыннан 1960 елда Америка физигы Роберт Бассард, электромагнит бүрәнкә* ярдәмендә йолдызара тирәлектәге сутуар* һәм тузанны җыеп, термотөш реакцияләрендә тарту көчен булдыруда файдаланырга тәкъдим итә. Бу кораб массасының зур өлешен алып торган ягулыктан котылырга мөмкинлек бирер иде. Хәлбуки, йолдызара туры агымлы* Бассард двигателе дип аталган бу җайланманың берничә җитешсезлеге бар. Беренчедән, реаль шартларда электромагнит бүрәнкә үзен тормоз кебек тотачак, икенчедән, бүрәнкә эшли алсын өчен, корабны башта яктылык тизлегенә якын булган тизлеккә кадәр тизәйтергә кирәк. 60 нчы елларда СССРда техник фәннәр докторы Валерий Бурдаков моңа кадәр искә алынган идеяләрнең синтезына нигезләнгән кораб проектын тәкъдим итә. Галәм киңлегенә чыгарылган очкыч башта пульсацияли торган термотөш двигателендә хәрәкәтләнергә тиеш була. Реакция өчен кирәк булган сутуар йолдызара тирәлектән магнит бүрәнкә ярдәмендә җыела. Корабның тизлеге 150 км/с җиткәч, эшкә туры агымлы двигатель кушыла – бу 10 мең км/с тизлеккә кадәр тизләнергә мөмкинлек бирә. Ниһаять, Кояш системасы чигендә фотонлы двигатель эшли башлый. Шунысы кызык: антиматдәнең вакытыннан алда юкка чыгуын булдырмау максатыннан автор левитация күренешен кулланырга уйлый. Бурдаков корабының башлангыч массасы 1184 т булып, артык двигательләрдән котылганнан соң, ул 773 т калырга тиеш була. Бу концепция һәр төр двигательнең җитешсезлеген бетерергә һәм теориядә яктылык тизлегенә якын булган тизлеккә ирешергә мөмкинлек бирер иде. 1973 елда Британ планетара җәмгыяте йолдызара очышның теоретик мөмкинлеген ачыклауга багышланган тикшеренүләр башлап җибәрә. Нәтиҗә буларак, 5 елдан соң Daedalus дигән исем алган галәм корабы проекты дөнья күрә. Orion кебек үк шартлау принципына нигезләнгән бу очкыч автомат рәвештә бездән 6 яктылык елы ераклыгында урнашкан Барнард йолдызына сәяхәт кылырга тиеш була, моның өчен аңа 49 ел кирәк булыр дип табыла. Daedalus аппараты ике баскычтан торырга, ә аның массасы нибары 450 т (Халыкара галәм станциясенекенә тиң) тәшкил итәргә тиеш була. Беренче баскычта 46 мең т ягулык тутырылган 6 бак урнаштырылса, икенче баскычның 4 багына 4 мең т ягулык сыя ала. Файдалы йөкләнеш* йолдыз системасын өйрәнергә тиеш булачак 18 зондтан гыйбарәт булып, ул икенче баскычның борын өлешендә урнаштырыла һәм бериллийдан эшләнгән саклагыч экран белән каплана. Orion-нан аермалы буларак, Daedalus-та энергия термотөш реакцияләре нәтиҗәсендә бүленеп чыгарга тиеш була. Моның өчен дейтерий һәм һелий-3 катнашмасын кулланырга уйлыйлар (бу төр реакцияләрдә радиоактив нурланыш күп барлыкка килми). Изотоплар салынган ядрәне двигатель эченә ташлап, аңа көчле лазер белән тәэсир итәләр. Шуннан соң кайнарланган ягулыкта төш синтезы реакцияләре башлана, ә ионлашкан газ магнит кыры тәэсирендә тышка этеп чыгарыла. Шартлау импульсы тарту көчен тудыруга һәм лазерларны коруга тотыла. Бу төр двигательнең егәрлеге Җир шарында эшли торган бар төр двигательләр егәрлегеннән берничә тапкырга зуррак булыр, ә кораб яктылык тизлегенең 10% тәшкил иткән тизлеккә кадәр тизләнә алыр иде, тик Җирдә һелий-3 күләме бик аз. Проект авторлары бу изотопны Ай туфрагыннан яисә Юпитер атмосферасыннан табарга тәкъдим итәләр, соңгысында ул чиксез күләмдә очрый. Daedalus проектының әһәмияте – йолдызара очыш мөмкинлеген теоретик яктан исбатлауда. Әлеге проект кысаларында тәкъдим ителгән идеяләр бүгенге көндә дә актуальлеген югалтмый һәм яңа төр галәм корабларын проектлаштырганда нигез булып тора. 70 нче еллар ахырына моңа кадәр яшәү өчен яраклы дип саналган Марсның җансыз салкын чүл икәне ачыклана, алга таба Кояш системасында тереклек итәргә яраклы күк җисемнәренең юклыгы билгеле була. 1995 елда Пегас 51 йолдызы тирәсендә беренче экзопланета ачылуга кадәр ерак була әле. Шулай итеп, XX г. ахырына йолдызара очкыч идеяләре белән кызыксынучылар әкренләп кими. Әмма әлеге торгынлык чорында да сирәк-мирәк кызыклы фикерләр яңгырап тора. Мисал өчен, 1987-88 елларда NASA агентлыгы АКШ Хәрби диңгез академиясе белән берлектә Longshot дип аталган проект тәкъдим итә. Аның максаты – a-Центавр системасына төш двигателендә хәрәкәтләнә торган космик аппарат җибәрү. Очкычның массасы 396 т гыйбарәт була (шуның 66% ягулык), ул яктылык тизлегенең 4,5% тәшкил иткән тизлек белән хәрәкәтләнер дип көтелә. Мондый тизлектә a-Центавр системасына очып җитү өчен якынча 100 ел кирәк булыр иде. 1991 елда совет астрономнары Александр Багров һәм Михаил Смирнов электромагнит һәм импульслы термотөш двигателендә эшли торган кораб проекты турында язып чыгалар. Исәпләүләргә караганда, бу очкыч a-Центавр йолдызына 12 елда барып җитә алыр иде. XXI гасыр һәм йолдызара сәяхәт Узган гасырда башка йолдызларның планеталары булу ихтималы теориядә генә каралса, хәзер бу чыгарма түгел, ә канун: урта массалы йолдыз тирәсендә планеталар очрату гадәти күренеш булып санала. Бүгенге көндә Җиргә охшаш 23 экзопланета ачылган, һәм аларның саны елдан-ел арта гына бара. Галимнәр фикеренчә, Галактикабызда безнекенә охшаш дөньяларның саны 10 млрд күбрәк булырга мөмкин! Бу саннар галәми очыш турында хыялланучыларны илһамландырмый калмый. Нәтиҗәдә XXI г. башына йолдызара очкычлар идеясе, элеккеге масштабта булмаса да, яңадан яңарды. Хәзерге вакытта төрле ил галимнәреннән җыелган берләшмә Daedalus-ның яңартылган варианты – Icarus проекты өстендә эшли. Проектның төгәл максаты билгеләнмәгән: галәм аппараты бездән 15 яктылык елы ераклыгында урнашкан теләсә кайсы йолдызга очып җитәргә тиеш. Daedalus проектының яңа модификацияләре турында NASA һәм DARPA (Алдынгы тикшеренү проектлары агентлыгы) тарафыннан булдырылган 100 Year Starship программасы кысаларында да сүз алышу бара. Әлеге программа күрше йолдызларга очу өчен яңа технологияләр булдыруны күздә тота. 2016 елда барлыкка килгән Breakthrough Starshot шәхси проекты яктылык җилкәне һәм көчле лазер ярдәмендә хәрәкәтләнә торган үтә кечкенә автоматик зондлар ясауга юнәлтелгән. 1 г авырлыктагы аппаратлар, яктылык тизлегенең 20% тәшкил иткән тизлектә хәрәкәтләнеп, 20 ел эчендә a-Центавр системасына очып җитәргә тиеш булачак. Ниһаять, 1994 елда Мексика физигы Мигель Алькубьерре, корабның алдында пространствоны кысып, ә койрык өлешендә – киңәйтеп, яктылык тизлегеннән дә югарырак тизлеккә ирешеп була дигән фикер белдерә. Пространствоны кәкрәйтү ярдәмендә хәрәкәтләнүнең бу ысулы Алькубьерре куыгы дип атала. Бүгенге көндә әлеге юнәлеш буенча актив тикшеренүләр алып барыла. Алькубьерре куыгын тормышка ашыру өчен бик күп энергия таләп ителәчәк, әмма аның практик мөмкинлеге дәлилләнгән очракта, йолдызара очкычларның тизлеген чикли торган киртәдән котылу ихтималы бар. Кызганычка каршы, билгеле сәбәпләр аркасында бу проектларның күпчелеге йолдызларга кешене түгел, ә ясалма интеллектны җибәрүне күздә тота. Шулай да Homo sapiens төренең йолдызара киңлекне яулый алу ихтималы юк түгел. Әйтик, милләттәшебез, АКШтагы Bagaveev Corporation шәхси космик ширкәтенең җитәкчесе Надир Баһавиев та күрше йолдызларга очу өчен үз галәм корабы проектын тәкъдим итә. Ул бу транспорт чарасын татарчалаштырып йолдызат дип атый, корабның исеме дә Yoldyzat. Проектның үзенчәлеге – ул Татарстанда тормышка ашырылырга тиеш. Моның өчен Республикада конструкторлык бюросы төзеп, бер урында галим-мөһәндисләрне* туплау күздә тотыла. Корабның беренчел максаты – бездән 39,5 яктылык елы ераклыгында урнашкан TRAPPIST-1 системасына[1] кешеләр җибәрү. Бу системадагы планеталарның кайберләре тереклек итү өчен яраклы булырга мөмкин[2]. Очышның дәвамлылыгы якынча 120 елны тәшкил итәчәк, ягъни йолдызат буыннар корабыннан гыйбарәт. Әлеге корабның диаметры 500 м, озынлыгы – 5 км, ул үз эченә 10 меңгә якын кешене сыйдыра алачак. Артык зур булуы сәбәпле, аны Җир орбитасында төзергә туры киләчәк, моның өчен якынча 50 ел вакыт кирәк булыр дип көтелә. Дәвамлы очышка чыгар өчен кораб үз-үзен чимал һәм энергия белән тәэмин итәргә тиеш, шулай ук кораб эчендә йомык экосистема булдыру да шарт. Шул сәбәпле, йолдызат 8 мөһим өлештән торырга тиеш, болар: тереклек зонасы, двигатель, йөк һәм транспорт кораблары үзәге, файдалы казылмаларны эзли һәм эшкәртә торган җайланмалар, кирәкле материалларны эшләп чыгара торган химик заводлар, җиһаз җитештерә торган 3D-принтерлар, склад һәм төзелеш заводлары. Надир әфәнде фикеренчә, корабның барлык өлешләре белән идарә итү өчен космик радиациягә чыдам булмаган электрон санаклар урынына оптик санаклар кулланырга кирәк. Генетик кодка[3] охшатып аларны 4 битлы итәргә мөмкин: оптик санакта мәгълүмат 4 төрле озынлыктагы яктылык дулкыны (670 нм – кызыл, 536 нм – яшел, 480 нм – зәңгәр, 405 нм – шәмәхә) чыганагы булган лазерлар ярдәмендә языла ала. [1] TRAPPIST-1 системасы турында «Гыйлем»дә укыгыз: http://giylem.tatar/archives/2177 [2] Яшәү өчен яраклы якынрак экзопланеталар табылган очракта, корабның очыш максаты үзгәрергә мөмкин [3] Билгеле булганча, ДНКда генетик мәгълүмат 4 азот калдыгы – аденин, тимин, гаунин һәм цитозин ярдәмендә кодлана Йолдызат өчен түбәндәге двигатель төрләре карала: фотонлы-лазерлы, ионлы һәм туры төш двигателе. Аларның барысы да яктылык тизлегенең 30% тәшкил иткән тизлеккә ирешергә мөмкинлек бирәчәк. Шулай да практикада плутоний-239 нигезендә эшли торган төш двигателен куллану отышлырак булыр дип көтелә, чөнки бу очракта бүленеп чыккан беренчел энергиянең бик аз өлеше генә югалачак. Проект авторлары берничә төр двигатель урнаштыру турында да уйлый. Мәсәлән, ионлы двигатель радиоактив матдәләр барлыкка китермәгәнгә, аны Кояш системасыннан чыкканчы файдалану яхшы булачак, соңрак төш двигателенә күчәргә мөмкин. Корабның мөһим өлешләреннән берсе – ул тереклек зонасы. Bagaveev Corporation йолдызара корабында ясалма биосфера булдыру планлаштырыла, ягъни монда, кешедән тыш, бактерияләр, түбән һәм югары төзелешле үсемлекләр, бөҗәкләр, кошлар, вак имезүчеләр тереклек итү өчен дә шартлар булырга тиеш. Тереклек зонасы һәрберсенә 2000 кеше сыя алырлык автоном 5 корпустан торачак. Корпуслар берничә кат пыяладан торган 500 м диаметрлы сфералардан гыйбарәт булып, пыяланың тышкы катламнары арасына су һәм боз тутырылачак. Бу тере организмнарны космик радиация һәм метеор җисемнәреннән саклау өчен кирәк. Шулай ук корабның борын өлешендә метеороидларны юкка чыгара торган махсус лазер да урнаштырылачак. Сфера үз күчәре тирәсендә әйләнгәндә, аның эчендә ясалма гравитация барлыкка киләчәк. Җылылык чыганагы буларак плутоний-239 радиоактив изотобын куллану карала: аның ярымтаркалу периоды 24000 елга тигез; атом-төш энергиясен яктылык һәм электр энергиясенә әверелдерә торган җайланмалар да булачак. Күргәнебезчә, күрше йолдызларга очу өчен күпсанлы галәм корабы проектлары тәкъдим ителгән, һәм алар һәрдаим яңартылып торалар. Якын киләчәктә шуларның берсе, автомат рәвештә булса да, иң якын йолдызга очып җитә алса – бу кешелек өчен бик зур казаныш булачак. Хәтта тормышка ашмаган очракта да, әлеге проектлар космик киләчәкне якынайту, ерак галәм турындагы хыялларны яшәтү өчен мөһим, өстәвенә алар яңа буын кораблары өчен нигез була алачак. Ләйлә Миңнуллина әзерләде Өстәмә мәгълүмат өчен Н. Баһавиевка рәхмәт белдерәбез Чыганаклар: 1. Багров А.В., Смирнов М.А. Каравеллы для звездоплавателей // Наука и человечество 1992-1994 год. – М.: Знание, 1994. 2. Бурдаков В. Межзвездное путешествие. Аспекты проблемы // Техника-молодежи. – 2006. – № 7. – С. 30-34. 3. Дегерменджи А.Г., Тихомиров А.А. Создание искусственных замкнутых экосистем земного и космического назначения // Вестник Российской Академии наук. – 2014. – Т. 84, №3. – С. 233-240. 4. Первушин А. Караваны ракет помчат нас вперёд от звезды до звезды… // Наука и жизнь. – 2014. – №3: https://www.nkj.ru/archive/articles/23882/ 5. Серебрянский С., Размыслович К. Реально ли полететь к другим звёздам? // Мир фантастики. – 05.12.2015: https://www.mirf.ru/science/realno-li-poletet-k-drugim-zveozdam/ 6. Alcubierre M. The warp drive: hyper-fast travel within general relativity // Class. Quantum Grav. – 1994. – V. 11, No. 5. – P. L73-L77. 7. Breakthrough Initiatives. Starshot: https://breakthroughinitiatives.org/initiative/3 8. Dyson F.J. Interstellar Transport // Physics Today. – 1968. – V. 21, No. 10. – P. 41-45. 9. Habitable exoplanets catalog: http://phl.upr.edu/projects/habitable-exoplanets-catalog 10. Long K.F., Obousy R.K., Tziolas A.C., Mann A., Osborne R., Presby A., and Fogg M. Project Icarus: Son of Daedalus, Flying Closer to Another Star // JBIS 2010. – 2010. – P. 1-20. 11. Nadir Bagaveyev. The Starship Design: Introduction https://youtu.be/rmp2DHpvc-8 Habitats https://youtu.be/s5ve4I3HDm8 Propulsion https://youtu.be/4uZqXeUeccE 12. 100 Year Starship. Purpose: http://100yss.org/mission/purpose

<urn:uuid:39e926c6-66ca-4c0f-b6dc-7f9382a867a9>

CC-MAIN-2023-23

http://giylem.tatar/archives/3355

2023-05-31T01:27:49Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-23/segments/1685224646181.29/warc/CC-MAIN-20230530230622-20230531020622-00679.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999703168869019}

giylem.tatar

Батырша хәрәкәте |Нейтральлекне тикшерергә кирәк. / Neytrallekne tikşerergä kiräk.| |Мәгълүматны тикшерергә кирәк. Бирелгән фактларның төгәллеген һәм мәгълүматларның дөреслеген тикшерергә кирәк. Батырша хәрәкәте (кайбер чыганакларда — 1755—1756 еллардагы Башкорт түнтәрелеше исеме астында билгеле) — Идел-Урал буенда XVIII гасырның икенче яртысында үткән иң зур түнтәрелешләрнең берсе. Хәрәкәт сәбәпләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 1735—1740 еллардагы башкорт күтәрелешен бастырып патша хакимияты социаль-икътисади изүне көчәйтә. Башкорт җирлерен талау дәвам ителә. Башкортларга тоз табу тыела, улар тозны казнадан кыйммәтрәк сакка сытып алырга тиеш була. Сенатның 1754 елның 16 мартындагы фәрманы буенча ясак түләу урынына тозны казнадан сатып алырга тиешләр, бу салымны 5-6 тапкырга арттыра. Ясак түләү урынына тоз сатып алуны башкортлар узләренең җиргә хокугын бетерү дип кабул итә.[1] Шулай ук башкортлар өчен каты режим булдырыла: ату коралы тыела, берәрсендә корал табылса аның аты әләкче файдасына тартып алына; авыллырда тимерлекләр ябыла; башкортларга рөхсәтсез авылынан китү тыела. Православ чиркәү татарларны, башкортларны һәм башка Идел-Урал буе халыкларын көчләп христиан диненә күчерү сәясәтен башлый. Күтәрелеш урыны[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Нугай һәс Уса даругаларының Бөрҗән, Тангаур, Үсәргән, Бошмас-Кыпчак һ.б. волостлары Хәрби хәрәкәт барышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Хәрәкәтне оештыручы Габдулла Галиев (Батырша) язган өндәмәсендә («Тахризнамә») мөселманнарны ризасызлык белдерергә, 1755 елның 1 июлендә корал алып баш күтәрергә чакыра.[2][3] Шәкертләре аркылы аны күбәйтеп, чапкыннар аша Башкортстанның һәр тарафына, шулай ук таныш-белешләре аша Казан, Көнгер, Гәйнә, Исәт һәм башка якларда халык арасында тарата. Батырша Казан губернасы татарлары һәм шулай ук казакълар белән ныклы бәйләнеш булдыра. Күтәрелешкә аларны да кушылырга өнди. Бу күтәрелеш дин байрагы астында оештырыла. Елан Иткул һәм Ходайбирде җитәкчелегендәге башкортлар тарафыннан 15 майда Урал тауларында алтын-көмеш, тимер, бакыр, кыйммәтле ташлар эзләү өчен җибәрелгән экспедиция башлыгы Брагин һәм аның командасы үтерелә. 18 майда алар Исәт юлындагы Сапсал Ям станын һәм Брагин яшәгән йортны туздыралар, юлда йөрүче түрәләргә, почта станнарын саклаган драгуннарга һөҗүм оештыралар. Ырынбур губернаторы И.Неплюев тиз арада Бөрҗән улысына подполковник Исаков җитәкчелегендәге гаскәриләр командасын озата. Боларга өстәп, тагын меңнән артык солдат һәм казаклар җибәрелә. Фетнәне бастыруда хакимияткә тугры калган башкорт һәм мишәр старшиналары да катнаша. Фетнәче башкортлар, аларның гаиләләре һәм туган тумачалары кулга алына, мөлкәтләре хөкүмәт файдасына бирелә. Исән калган башкортлар казакъ далаларына кача.[3] Август аенда баш күтәрүчеләргә күрше волостлар кушыла. Заводлар һәм почта-ям станнары эшчәнлеге тоткарлана, берничә старшина утерелә. Август азагына баш күтәрүчеләрнең зур өлеше казакъ далаларына кача. Өченче күтәрелеш 1755 елның 27-28 августында Уса даругасында була. Мостай һәм Акбаш җитәкчелегендәге баш күтәрүчеләр урындагы старшинаны үтерәләр һәм яңа хәрәкәткә әзерләнәләр. Ләкин җирле феодал-старшиналарның каршылыгы сәбәпле Уса даругасы халкы күтәрелеше ныгып китә алмый. Халык ризасызлыгын киметү теләге белән патша хөкүмәте баш күтәрүчеләрнең аерым таләпләрен үтәргә ниятләвен (үз ихтыярлары белән көрәштән баш тартучыларга җәза кулланылмаячагын белдерә). Нугай даругасында башланган күтәрелеш турында губернатор И. Неплюев тарафыннан сенатка борчылу хәбәре җибәрелә. Озакламый аларга Тангаур, Үсәргән, Бошмас-Кыпчак һ.б. волость кешеләре дә кушыла. Күп урыннарда үзаллы отрядлар оештырыла. Заводларны саклау өчен капитан Шкоп отряды җибәрелә, баш күтәрүчеләр отрядны камап алып тар-мар итә. Күтәрелешне бастыру өчен губернатор Неплюев ачыгыч чаралар карар итә. Аның кулы астында 24 меңлек гаскәр була. Хәлнең хәвефле булуын танып, Неплюев хәрби ярдәм сорый һәм аңа тыгы өч полк җибәрәләр. Күрше өлкәләреннән, Казан татарлары себер халыклары, ярдәмгә килмәсен өчен Хәрби коллегия Ырынбур краены тагы биш полк җибәрә. Неплюевның ярдәмчеләре Салтыков Иван һәм Ушаков Федор була. Батыршаны кулга алучыга 1000 сум акча һәм кыйммәтле бүләк вәгьдә ителә. 1755 елның 1 сентябрендә Батырша гаиләсе һәм шәкертләре белән Карышбаш авылын ташлап китә; байтак вакыт эзәрлекләүләрдән качып йөри. 1755 елның сентябрендәге Неплюев бу манифестка ярашлы баш күтәрүчеләрне бастырырга, аларның мөлкәтеп үз файдасына тартып алырга, хатынын-балаларын коллыкка алырга рөхсәт ителә.[4] Казан татарларын баш кутәрүчеләргә каршы котырту нияте бәлән 1755 елның сентябрендә Елизавета Петровна манифест бәлән мөрәҗәгать итә. Нәтиҗәдә күп кенә казан татарлары күтәрелешне бастыруда катнаша.[5] Күтәрелеш нәтиҗәләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Күтәрелеш бастырылгач, патша хөкүмәте ягыннан башкорт һәм башка халыкларга басым бер аз кими, башкорт җирләрен талау тыела. Дингә кагылышлы дини мәсьәләләрне тикшерү эше дә, рус руханилары кулыннан алынып, губерна канцеляриясенә тапшырыла. Архиепископ Лука (Конашевич) Казаннан башка шәһәргә күчерелә. 1756 елда мәчетләр төзүгә рөхсәт бирелә.[1] Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - БАШКИРСКИЕ ВОССТАНИЯ 17-18 вв. - Башкирские восстания 17-18 вв. - Җ.Рәхимов. Батырша. ТКН, 1996. - В. Пистоленко Из прошлого Оренбургского края. Типография изд-ва «Чкаловская коммуна», 1939 г. 152 с. Стр 75–80. В сентябре месяце 1755 года Неплюев опубликовал манифест, в котором приглашает все население края ловить восставших и за это забирать их имущество, жен и детей в собственность. Женщин и детей восставших башкир разрешено было продавать в рабство. http://kraeved.opck.org/kraevedenie/history/vosstanie_batirshi.php - История Башкортостана. Ч1. С древнейших времен до 1917 г.- Уфа:Китап, 1996.-240с. Сылтанмалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Башкирские восстания 17-18 вв. - БАШКИРСКИЕ ВОССТАНИЯ 17-18 вв. - Башкирия в составе русского государства. Восстания против гнёта и насилия - Башкирские восстания - БАШКИРСКОЕ ВОССТАНИЕ 1755 - Башкирское восстание 1755—1756 гг. Худайгулов Тимербулат Султанович - Башкирское восстание 1755—1756 гг. - Батырша җитәкчелегендәге баш күтәрү һәм 18 йөз татар җәмгыятендә иҗтимагый-мәдәни тормыш Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Алишев С.Х. Каһарман бабайлар. Казан, 1976; шул ук. Тернистый путь борьбы за свободу (Социальная и национально-освободительная борьба татарского народа. II половина XVI - XIX вв.). Казань, 1999; - Витевский В.А. И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 г. Казань, 1897, Т. 3; - Чулошников А.П. Восстание 1755 г. в Башкирии. М.-Л., 1940; Ислаев Ф.Г. Восстание Батырши. 1755: Исторический очерк. Казань, 2005. - Чулошников А. П. Восстание 1755 г. в Башкирии. М.-Л., 1940; Устюгов Н. В. Башкирское восстание 1662-64 гг. //Ист. зап. М., 1947, т.24; - История Башкортостана. Ч1. С древнейших времен до 1917 г.- Уфа:Китап, 1996.-240с.

<urn:uuid:dff7f360-7681-4f87-8ab2-eaae8c87afdc>

CC-MAIN-2020-29

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D1%81%D0%B5_(1755%E2%80%941756)

2020-07-08T07:41:06Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-29/segments/1593655896905.46/warc/CC-MAIN-20200708062424-20200708092424-00509.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9995455741882324}

tt.wikipedia.org

Риваять буенча, Иван ГрозныйКазан ханлыгын яулап алу вакытында Иске Чәчкабта ике морза: Колый (Кулай) би һәм Чәчкә би яшәгән. Колый би Иван Грозный гаскәрләренә кушылып, Казанны яулап алуда катнашкан, шул хезмәте өчен патша аңа толып бүләк иткән. Ә Чәчкә би, киресенчә, Патша гаскәрләренә каршы сугышкан һәм шул сугышта һәлак булган. Авылның исеме дә Чәчкә би дип аталып йөртелә, имеш.

<urn:uuid:2f537376-ff17-4f54-862b-b84cab3e46f6>

CC-MAIN-2024-10

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%9A%D0%B0%D0%B9%D0%B1%D1%8B%D1%87_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D1%8B

2024-02-28T23:44:38Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2024-10/segments/1707947474746.1/warc/CC-MAIN-20240228211701-20240229001701-00617.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.0000061988830566}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Сез монда Шушы көннәрдә Мәскәүдә укытучыларның һөнәри осталыгы буенча "Минем яраткан дәресем" дигән темага уздырылган Бөтенроссия бәйгесенә йомгак ясалды. Татарстан укытучысы Фәния Хөснетдинова әлеге бәйгедә яраткан дәресе турында сөйләп беренче урынны алды. Бәйгедә Россиянең барлык төбәкләреннән дә укытучылар катнашты. Оештыручыларның сүзләренә караганда, бәйгедә катнашырга 710нан артык укытучы теләк белдергән. Бәйгенең финал өлешенә бары тик 200 укытучы гына чыккан. Калининградтан алып Якутиягә кадәр укытучылар катнашкан бу бәйгедә Татарстан укытучылары да бар иде. Шуларның берсе, бәйгедә беренче урын алган Югары Ослан районының Килдеево мәктәбе укытучы Фәния Хөснетдинова белән бәйге хакында да, үзе укыткан төбәктә мәктәпкә кагылышлы мәсьәләләр турында да сөйләшү мөмкинлеге булды. Казанда педагогия институтының география бүлеген тәмамлаган 39 яшьлек Фәния ханым инде 17 ел буе укытучы булып эшли. Бөтенрусия бәйгесендә беренче тапкыр гына катнашса да, ул Татарстанда республика күләмендә уздырылган күптөрле бәйгеләрдә катнашкан һәм аның уннан артык мактау таныкламалары һәм дипломнары бар. Фәния Хөснетдинова үзенең яраткан дәресе итеп табигать белеме дәресен алган һәм эшенең өндәве итеп инглиз язучысы Бернард Шоуның "Белемгә илтүче бердәнбер юл – эшчәнлек" дигән сүзләрен китергән. "Минем дәресләремдә мин укучыларны гына түгел, укучыларым да мине өйрәтә. Мин аларга дәрес темасы буенча иҗади фикерләү булырга тиеш дип өйрәтәм. Ни өчен бу дәрес – минем яраткан дәресем? Чөнки мин аны яраткан укучыларым белән бергә алып барам. Ул балалар белемнән туймыйлар, аларга дәрестә кызыклы. Шуңа күрә ул дәрестә туган як табигате дә, глобус буйлап сәяхәт тә, табышмаклар, башваткычлар да бар һәм бу шөгыльләр миңа дәресемне кызыклы итеп үткәрергә ярдәм итә", ди Фәния ханым. Фәния Хөснетдинова Югары Ослан районының Татар Макылы авылында яши. Авыл мәктәбендә 200дән артык бала укыса да, укытучы урыны булмаганга, ул башка мәктәпләрдә укытырга мәҗбүр. Шунысы кызыклы, Фәния ханым үзләреннән 12 чакрым булган, урыслар гына яшәгән Килдеево авылы мәктәбендә татар теле һәм табигать белеме, ә 20 чакрым ераклыктагы Вахитов авылы мәктәбендә информатика укыта. Эшкә ул үз машинасында йөри. Күпкырлы белемгә һәм тәҗрибәгә ия булган бу укытучының укыту мәсьәләләренә кагышлы фикерләве дә игътибарга лаеклы. Тулырак мәгълүмат һәм интервью белән http://www.azatliq.org/content/article/24506925.html адресы буенча таныша аласыз.

<urn:uuid:748c6eae-ef9f-465c-a438-56f5542642a5>

CC-MAIN-2020-34

https://belem.ru/node/3633

2020-08-12T15:49:48Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439738905.62/warc/CC-MAIN-20200812141756-20200812171756-00417.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999983310699463}

belem.ru

Хилйә Хилйә (гарәп. حلية) — дини әдәбиятта Мөхәммәд пәйгамбәрнең язу белән, сүз белән ясалган сурәте (ягъни портреты). Гарәп телендә хилйә «бизәк», «зиннәт», «җәүһәр», «гүзәл йөз», «яхшы сыйфатлар», «матурлык» мәгънәсен бирә. Исламда рәсем сәнгате киң таралмаганга күрә, мөселманнар Мөхәммәд пәйгамбәрнең гүзәллеген, буй-сынын, физик кыяфәтен тасвирлап әсәрләр («хилйә-и шәриф», «хилйә-и сәгадәт») язганнар. Әлеге әсәрләр мөстәкыйль әсәрләр булырга яки мигъраҗия, мәүлидләр эченә урнаштырылган аерым өзекләр (парчалар) булырга мөмкин. Эчтәлек Жанрның барлыкка килүе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Дини әдәбиятта хилйә жанрының барлыкка килүен риваятькә нигезләнеп аңлаталар. Мөхәммәд пәйгамбәрнең вафатына (632) аз гына вакыт калгач, кызы хәзрәти Фатыйма: «Йа Рәсүлүлла, синең йөзеңне моннан соң күрә алмаячакмын !», дип кайгыргач, пәйгамбәр: «Гали! Хилйәмне яз, сыйфатларымны укыгач, мине күргән кебек тоелыр», дип боера. Бу вакыйга хилйә, мәүлид, нәгыть, мигъраҗияләр язу традициясенең асыл сәбәбен тәшкил итә дип карала. Мөселманнар арасында хилйә һ. б. язу традициясенең киң таралуы Мөхәммәд пәйгамбәргә карата бетмәс-төкәнмәс мәхәббәткә, олылауга бәйле. Пәйгамбәрнең хилйәсен яттан белгәннәр күп саваплар ала, ике дөньяда нигъмәтләргә ия була, диелә. Төрек әдәбиятында хилйәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Госманлы мөселман җәмгыятендә «хилйәтү-ш-шәриф» исеме астындагы әсәрләр популяр булган. Башка пәйгамбәрләрнең хилйәләре дә бар. Мәһмәд Хаканиның (?—1606) «Хилйә-и Хакани» әсәре теленең гадилеге сәбәпле, Сөләйман Чәләбинең «Мәүлид»е, Язычыоглуның «Мөхәммәдия»се дәрәҗәсендә хөрмәт казанган. Әдирнә шәйхе Нәшати (?—1674), Наифиның (1643—1778) хилйәләре дә халыкта билгеле булган. Гарәп әдәбиятында шәмаил-и шәриф[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Гарәп әдәбиятында Мөхәммәд пәйгамбәрнең тышкы һәм эчке сыйфатларын тасвирлауга нигезләнгән беренче әсәрләргә «шәмаил», «шәмаил-и шәриф» исеме бирелгән. Гарәп телендә «шамаил»нең мәгънәсе хилйәгә караганда киңрәк: ул Мөхәммәд пәйгамбәрнең шәхси һәм хосусый тормышын бәян итә, аның эченә пәйгамбәрнең тышкы күренеше, мораль сыйфатлары, хәл-гамәлләре, гадәтләре, хәрәкәтләре һ. б. кертеп карала. Шәмаил-и шәрифләр беренче вакытларда әдәби әсәр булмаган, әлеге төр әсәрләр дидактик эчтәлекккә ия була һәм пәйгамбәрдән соң киләсе буыннарга аны таныту максатын күз алдында тота. Шәмаилдән соң барлыкка килгән хилйә — шәмаилнең бер өлеше генә. Ул пәйгамбәрнең аеруча физик сыйфатларына (чәч төсе, күз төсе, сөякләре эрелеге, борын, колак, бармак, гәүдә төзелеше, сөйләшү рәвеше, йөрү рәвеше һ. б.) игътибар итә, бераз рухи сыйфатларын да аңлата һәм сәнгатьчелеккә дәгъва итә. Шамаилләр хәдисләргә нигезләнеп барлыкка килә, ә хилйә шамаилне нигез итә. Имам Тирмизинең «Шәмаил-и нәби» әсәре мөселман әдәбиятында иң әүвәлге шәмаил һәм хилйә булып исәпләнә, дини һәм әдәби бер чыганак булып тора. Тирмизи шәмаилгә нигез булырдай барлык хәдисләрне, сәхабәләрнең пәйгамбәр турындагы истәлекләрен бергә туплаган. Иран миниатюраларында пәйгамбәр образы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Хилйә һәм мигъраҗнамәләр еш кына пәйгамбәрнең рәсеме яки аның Боракка атланган иллюстрацияләре белән дә бизәлгән булган. Иран миниатюралары, XIV гасыр Истанбул миниатюралар сериясе билгеле. Әмма әлеге миниатюраларда аның йөз-кыяфәте даими түгел, рәсемнән-рәсемгә үзгәреп тора. Мөхәммәд пәйгамбәрнең портретын сүз беләнме, каләм беләнме ясау — ислам галимнәре арасында бәхәс кузгатучы факт. Сынлы сәнгатьтә пәйгамбәрнең йөзе ике шәкелдә ясала — ачык йөзле һәм йөзе пәрдә белән капланган хәлдә. Әмма ике очракта да сурәт тәмамланмаган хисаплана, чөнки олугъ пәйгамбәрнең образы ерак тора. Мөселманнар өчен камиллек үрнәге булган Мөхәммәд пәйгамбәрнең образын сурәтләгәндә, рәссамга тагын да катлаулырак эш йөкләнелә: ул ясаган сурәткә карап, кеше үз психик эшчәнлеген дә җайга салырга тиеш. Рәсемдә Мөхәммәд пәйгамбәр сурәтен ясау әдәби текстка гадәти иллюстрация ясау гына булып калмыйча, өстәмә функцияләргә дә ия булган һәм кеше аңында теологик һәм мистик характердагы фикерләр тезмәсе тудырган. Бу фикерләрнең иң кыйммәтлесе — пәйгамбәр рухына гыйбадәт кылырга чакыру. Пәйгамбәр образы белән бәйле жанрлар барысы да мөселманны Аллаһка якынайтуга хезмәт иткәннәр. Татарлар арасында хилйә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Татарлар арасында хилйә сүзе урынына шамаил ешрак кулланыла. 1878 елда Казан университетының Азия басмаханәсендә «Шәмаиле-н-нәби саллаллаһу галәйһи вә сәлам» китабы басылган. Анда пәйгамбәр сәхабәләренең хилйәләре туплап бирелгән. «Әд-дин вә-л-әдәб» журналының 1917 елгы 6-8 саннарында Галимҗан Баруди пәйгамбәрнең физик сыйфатларын ассызыклаучы махсус бер сәхифә оештыра. Шамаил үрнәге[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Пәйгамбәребез Мөхәммәд галәйһиссаләват вәссәламнең шамаил шәрифәсе. Рәсүллүлаһ саллаллаһи галәйһ вәссәлам адәмнәрнең иң күркәм холыклысы иде. Һәм адәмнәрнең иң күркәмрәге вә юмартрагы вә баһадиррагы иде вә һәм адәмиләрнең иң күркәм сыйфатлысы вә гүзәле иде. Буе озынга маил иде. Ике иңбашы арасы ерак иде. Үшәндәк яңаклары бик чыккан вә бик тә эчкә кергән булмаенча, тигез вә озынча маил иде. Төге (чәче вә сакалы) бик кара вә күзләре сөрмәле, озын керфекле иде. Басканда бөтен аягы белән басар иде, табанында куышлык юк иде. Өстеннән киемен салса, тәне эрегән көмеш кеби ак һәм саф була иде. Көлгән вакытында йөзе нурланып китә иде. Әфәндебез саллаллаһу галәйһи вәссәламнең йөзе нурлы вә ак төсле иде. Вә тирләре энҗе кеби ак. Бөртек-бөртек иде. Йөргән вакытында ике якка салмакланып, җиңел йөрер иде.Аллаһы сөбханә вә тәгалә хәзрәтләре куркулы мәхшәр көнендә Рәсүллүлаһ саллаллаһи галәйһ вәссәламнең шәфәгатен барча өммәтенә насыйп әйләсә иде. Әмин Рәсүлүллаһ салаллаһи галәйһ вәссәлам өеннән чыкмаган кыздан да оялчанрк иде. Вә ул Рәсүл әкрәм нәби мөхтәрәм әфәндебез хәзрәтләре адәмиләрдән күрелә торган һәр төрле авырлыкларга сабыр кылучы иде. Алгы тешләренең аралары ачык иде. Сөйләшкән вакытында тешләре арасыннан нур чәчкән шикелле күренер иде. Рәсүллүлаһ саллаллаһи галәйһ вәссәламнең пәйгамбәрлек мөһере (билгесе) аркасында чыккан ит кисәге иде. Ул пәйгамбәребез ак вә сучук йөзле вә урта буйлы иде. Рәсүллүлаһ саллаллаһи галәйһ вәссәламнең төге, ягъни йоны вә чәче бик каты да түгел һәм бик йомшак та түгел, уртача иде. Вә ак тәнле иде ки, аклыгы кызыл белән катыш вә кызыл-аллыга маил иде. Олуг башлы, күркәм йөзле, якты чырайлы иде. Рәсүллүлаһ галәйһиссәлам кем белән күрешер булса, ул кешенең кулында бер хуш, тәмле ис калыр иде. Кем генә очраса да, әүвәл үзе сәлам бирергә ашыгыр һәм бирәдер иде. Әлхасил, ул Фәхри галәм Мөхәммәд Мостафа салаллаһу галәйһи вәссәламнең рәвешен бәян вә тәгъриф итүчеләр һәр кайсы камил түсыйфеннән гаҗиз калдылар. «Мәүлид бәйрәме» (басылу елы һәм урыны күрсәтелмәгән) . Хилйә-и шәриф үрнәкләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Әлфинә Сибгатуллина. Татар дини-суфи әдәбияты. Казан: Казан университеты басмаханәсе, 2013. ISBN 978-5-00019-048-7 - Türk Edebiyati Ansiklopedisi. Devirler. Şahisler, Akimlar, Тürler, Șekiller, Terimler. Istanbul, Tercüman, 1985. Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Hilye-i Şerif nedir? fetva.net, 08.03.2011 (төр.) - Рифки Каймаз. Хат сәнгатенең гүзәл үрнәкләреннән: Хилйә. diyanetdergisi.com, 6.10.2010 (төр.)

<urn:uuid:0f6514e5-4b5f-4625-adda-82dcee307ff1>

CC-MAIN-2019-35

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B8%D0%BB%D0%B9%D3%99

2019-08-20T00:05:18Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-35/segments/1566027315132.71/warc/CC-MAIN-20190819221806-20190820003806-00049.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999402761459351}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Бүген, 11 гыйнварда, Иннополиста сәләтле балалар өчен мәгълүмати технологияләр лицей-интернаты ачыла. Хәзер лицейга укучылар туплана. Уку йортына Иннополиста яшәүче балалар йөри алачак – аларга махсус гомуми белем бирү сыйныфлары булдырылган. Шулай ук конкурс нигезендә лицей сыйныфларына Татарстан районнары һәм Россия төбәкләреннән дә укучылар кабул ителәчәк. Лицейда белем алу бушлай булачак. Кабул ителү өчен әңгәмә, рус теле һәм математикадан тест эшен уңышлы тапшыру, үз казанышлары күрсәтелгән портфолио тәкъдим итү сорала. http://intertat.ru/tt Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:b884882d-0aac-47bc-8011-be1991b5218d>

CC-MAIN-2020-16

http://belem.ru/node/6182

2020-03-31T23:13:12Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-16/segments/1585370504930.16/warc/CC-MAIN-20200331212647-20200401002647-00308.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999473094940186}

belem.ru

Эрнест Резерфорд – төш физикасының "әтисе" буларак танылган, чын мәгънәсендә бөек физик-тәҗрибәче. Ул Яңа Зеландиянең Көньяк утравында, төгәлрәге, Брайтуотерда, 1871 елның 30 августында дөньяга килә. 1937 елның 19 октябрендә Кембридж шәһәрендә вафат була. Патша җәмгыяте әгъзасы Резерфорд туган илендә укый, ә 1894 елда Кентербери көллиятендә фәннәр бакалавры дәрәҗәсен ала. 1895-1898 елларда исә ул электронны ачуы белән (1897 елда) танылган галим, ул вакытта Кембридж университетының директоры, Джозеф Джон Томсон җитәкчелеге астында Кембридж университетының Кавендиш лабораториясендә тәҗрибә үтә. Инде 1898 елда ук, нибары 27 яшьтә, Резерфорд Монреалдагы Мак-Гилл университетының физика профессоры була. Анда ул 9 ел эшли. 1907-1919 елларда Манчестерның Виктория университеты кафедрасында вазыйфа били. Һәм 1919 елдан алып, гомеренең азагына кадәр ул Кембридж университетының тәҗрибәви физика профессоры, Кавендиш лабораториясенең мөдире була. Шулай ук Резерфорд Лондон патша институтында табигый фәлсәфә профессоры һәм Кембриджта урнашкан Мондов лабораториясенең мөдире буларак та таныш галим. 1903 елдан Резерфорд – Патша җәмгыятенең әгъзасы. Радиоактивлык өлкәсендә тикшеренүләре өчен 1908 елда химия өлкәсендә Нобель бүләгенә ия була. Шулай ук ул башка төрле дәрәҗәле бүләкләр, мәсәлән, Румфорд, Копли, Гектор һәм Фарадей медальләре иясе дә. 1914 елда Эрнест Резерфорд морзалык, 1931 дә – барон титулын ала, ә инде 1925-1939 елларда Патша җәмгыятен җитәкли башлый. Аның җәсәде Ньютон, Томсон һәм Лорд Кельвин каберләре янында, Вестминстер аббатлыгында урнашкан. Атом моделе — фәндә инкыйлаб Резерфорд уран төшләренең альфа- һәм бета- нурланылышын ача, шулай ук протонның мөстәкыйль элементар кисәкчек икәнен искәртә. Ул – азотны соңыннан стабиль кислородка башлангыч бирүче радиоактив фторга әйләндереп, ясалма төш реакциясен гамәлгә ашырган беренче кеше. 1911 елда Резерфорд фәндә инкыйлаб ясаган атом моделен уйлап чыгара – бу аның иң зур казанышы. Әлеге модель буенча, атом авырлыгы бөтен киңлек буенча "таралмаган", ә уңай корылмага ия булган кечкенә генә урынга тупланган. Әлеге нәтиҗәгә килер өчен, Резерфорд, альфа-кисәкчекләрне фольга аша үткәреп, ассистентлары Иоганнес Гейгер һәм Эрнест Марсден ярдәме белән тәҗрибә куя. Нәкъ менә Резерфордның атом моделе нигезендә 1913 елда Нильс Бор "Бор атомы" буларак танылган водородка охшаган атомның квант моделен тәкъдим итә. Башта Резерфорд атом авырлыгын "йөртүчегә" махсус исем бирми, әмма 2 елдан соң ул аны "атом төше" дип атый. Әле ул вакытта галим электроннарның төш әйләнәсендә, планеталар Кояш тирәсендә әйләнгән кебек, тоташ орбита ясауларын искәртми. Резерфорд әлеге әйләнүче электроннарны классик электродинамика кануннары буенча туктаусыз электромагнитлы дулкын җибәрергә тиеш булуларын һәм спираль буенча төшкә төшергә тиеш булуларын бик яхшы аңлый. Бик күп чыганакларда Резерфордның атом моделен "планетар модель" дип атыйлар, әмма бу, тарихи яктан карасак, дөрес түгел. Квант принципларына буйсына торган "стационар электрон орбиталар" төшенчәсен кертүче галим Бор гына аңа шундый исем бирә. Радиога акча таба алмагач, радиоактивлыкка күчә Резерфорд радио уйлап табучыларның берсе дә була. Кембриджда ул Яңа Зеландиядә башлаган тикшеренү эшен дәвам итә (тимернең югары ешлыкка ия булучы кисәкчә тәэсирендә магнитлануы) һәм дөньядагы иң сизгер, берничә йөз метр радиуста да эшчәнлеген югалтмый торган электромагнитлы дулкын детекторын җыя. Әмма әлеге программа финанслау алмый, һәм Томсон Резерфордка рентген нурлары белән ионлашкан газларның электр үткәрүчәнлеген тикшерергә куша. Әлеге тикшеренүләр барышында, Резерфорд 1896 елда Франция физигы Антуан Анри Беккерель ачкан уранның ирекле нурланылышы нәтиҗәсендә газларның ионлашу үзенчәлекләре турында уйлана башлый. Шуннан соң инде Резерфорд үзенең фәнни тормышын тулысынча радиоактивлыкны өйрәнү белән бәйли, һәм нәкъ менә шул төш физикасының башлангычы булып тора да инде. Резерфорд, бүлмә шартларында артык катлаулы булмаган техник чаралар белән тәҗрибәләр үткәреп, фундаменталь нәтиҗәләр ясарга сәләтле даһи булган. Юкка гына "Британ энциклопедиясе" Резерфордны, Фарадейдан соң иң бөек инглиз физик-тәҗрибәчесе дип атамый. 1915 елдан башлап, Резерфорд югары ешлыктагы дулкыннарның суда таралуын өйрәнүче яшерен проектта катнаша. Әлеге эш радиолокаторлар уйлап табуга китерә – нәкъ менә алар Беренче Бөтендөнья сугышы ахырында Британия корабларында кулланыла да инде. Укучылары укытучыны уздыралар Резерфорд зур һәм бик нәтиҗәле мәктәпкә нигез сала. Укучыларының һәм хезмәткәрләренең тәҗрибә тикшеренүләре нәтиҗәсендә корылган кисәкчекләрне санаучы әсбап уйлап табалар (Һейгер), элементның Менделеев таблицасындагы урыны белән аның рентген нурланылыш спектры арасындагы бәйләнешне ачыклыйлар (Һенри Гвин Мозли), ионосфераны ачалар (Эдвард Виктор Эпплтон), изотопны ачалар (Фредерик Содди), протоннар тизәйткече уйлап табалар һәм аны атом төшен таркатуда һәм радиоактив изотопларны ясалма рәвештә булдыруда куллана башлыйлар (Джон Кокрофт и Эрнест Уолтон), нейтрон ачалар (Джеймс Чедвик), һелий-3 һәм тритийны ачалар (Маркус Олифант и Пауль Хартек), позитронның барлыгын раслыйлар, югары энергияле галәм нурларын теркиләр (Джеймс Чедвик), бик көчле магнит кырларын, сыек һелийның нык агучанлыгын ачалар (Петр Капица). Аның укучылары рәтендә шулай ук квант механикасына нигез салучы Нильс Бор һәм совет атом-төш коралы өлкәсендә эшләүчеләрнең берсе Юрий Харитон да була. Резерфорд соңгы көннәренә кадәр туктаусыз эшли. Бүсеренә хирургик операция ясап, 4 көн үткәч, бөек галим вафат була. Аның хезмәткәре һәм автордашы Чарльз Эллис Кавендиш лабораториясендә үткән күп кенә тәҗрибәләрнең лаборатория мөдире, ягъни Резерфордның, киңәше буенча куелуын ассызыклый. Резерфордның соңгы китабы — The Newer Alchemy – галим вафат булган елны чыга. 1900 нче елда Резерфорд Яңа Зеландия университетыннан фәннәр докторы дәрәҗәсен ала. Әле ул гына да түгел : бу галим 20 ләп британ һәм чит илләр университетының мактаулы докторы, Русия Фәннәр Академиясенең чит ил әгъзасы була. «Беренче чыганакны эзләргә!» Резерфордның әтисе — Джеймс Резерфорд – чыгышы белән Шотландиядән. Марта белән аларның 7 уллары һәм 5 кызы була. Эрнест әлеге күпбалалы гаиләдә 4 нче бала була, ә малайлар арасында 2нче. Ә үзе исә 1900 нче елда Мэри Джорджиана Ньютон (1876-1945) белән үзенең туган илендә гаилә кора. Аларның бердәнбер кызлары – Эйлин Мэри (1901-1930) танылган физик, тудырылган электрон газ теориясенә нигез салучы Ральф Фаулерга кияүгә чыга. Кечкенә Эрнестны өйдә Эрн дип йөрткәннәр. Дәресләрдән соң ул кечкенә генә гаилә фермасында сыер сауган, гомумән, әти-әнисенә һәрьяклап булышкан. Беренче фәнни китабын ул 10 яшендә укыган, шуннан соң ул үз куллары белән пушка ясый, әмма ул беренче атуда ук шартлый. Кембриджта исә ул ял итү максаты белән машина йөртергә яисә гольф уйнарга яраткан. Беренче Бөтендөнья сугышы вакытында Резерфорд, кешеләр, илләр арасында дустанә мөнәсәбәтләр урнашканчы, атом энергиясен үзләштерә алмаслар дип өметләнә. Әмма аның үлеменнән соң ел да үтми, Отто Ган һәм Фриц Штрассман нейтроннар тәэсирендә уран бүленүен ача. Ә бу ачышылар, үз чиратында, атом-төш коралга һәм төш энергетикасына юл ача… Резерфорд, үзенең барон гербына шигарь итеп, Лукреций цитатасын ала: "Беренче чыганакны эзләргә!" Фәнни эшендә ул әлеге принципка гомере буе тугъры кала. асылчыганак: Научная Россия иллюстрация: youtube.com, manchester.ac.uk, hometutoring.co.nz тәрҗемә: Эльза Гыйздәтова, Азат Миргаязов

<urn:uuid:b80ffe8c-e2ab-4d35-a775-b6f8ec6776c3>

CC-MAIN-2024-10

https://giylem.tatar/archives/1185

2024-03-02T16:56:40Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2024-10/segments/1707947475833.51/warc/CC-MAIN-20240302152131-20240302182131-00795.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999302625656128}

giylem.tatar

Фәлсәфә һәрдаим мәңгелек диеп әйтә ала торган сорауларга җавап эзләү белән мәшгуль: Ходай һәм дин, җан һәм матдә, җаваплылык хисе һәм вөҗдан иреге. Соңгы ике гасыр эчендә исә фәлсәфәчеләрнең алдында яңа бурычлар барлыкка килде. Хәзерге заман фәлсәфәчеләре нәрсә белән кызыксына һәм бүгенге көндә нинди сорауларны яңа классик мәсьәләләр дип әйтеп була? 1. Mind-body problem Аң һәм баш мие бер-берсе белән ничек бәйләнгән? Бүгенге көндә нейрофәннәр шундый бөек дәрәҗәләргә ирештеләр ки, аң белән бәйле бик күп фәлсәфи мәсьәләләр нейтробиология фәне сорауларына күчеп бара. Бәлки тиздән без баш миендәге нинди процесслар безнең аңыбызга, аның эшләү сәләтенә тәэсир итүен, шулай ук аңның билгеле бер халәтендә баш миендә нәрсәләр эшләнгәнлеген өйрәнә алырбыз. Әлеге проблеманың бирелеше ике категориягә бүленүгә кармастан, күпчелек фәлсәфәчеләр аңда барган билгеле бер процесс баш миендә чагылуын, ә баш миендәге процесслар аңга тәэсир итүен аңлаткач кына аңны төшенү мәсьәләсендә прогресска ирешүебезне искәртәләр. Кеше диңгез турында хыялланганда, үзенең суга сикерүен, аннан волейбол уйнавын күз алдына китергәндә, аның баш миендә аерым бер процесс башкарыла һәм әлеге образлар билгеле бер тәртиптә нейрон төркемнәре белән теркәлеп кала. Шул ук вакытта кеше йоклаган чакта аның баш миенә электростимулятор ярдәмендә берәр төрле йогынты ясасак, әлеге йогынты аң эшендә дә чагылачак. Ләкин барлык фәлсәфәчеләр дә бу фикер белән килешми, шуңа күрә бүгенге көнгәчә бер фәлсәфәче икенче фәлсәфәчене редукционизм (артык гадиләштерү) һәм сциентизмда (артык фәнниләштерү) гаепләп язган мәкаләләр чыгып тора. Авторлар: Дҗон Серл, Хилари Патнем, Дэниэл Деннет. 2. Зиһенгә алу процессы Зиһенгә алу, яки үзләштерү (восприятие) процессы бездә ничек башкарыла? Тышкы дөнья хакында без ничек мәгълүмат алабыз? Хисләргә таянган зиһенгә алу процессы галлюцинация һәм иллюзия кебек тайпылышлар булган очракта, безне ничек чынбарлыкка турыдан-туры күчерә ала? Безнең тирә-юнь турында белгән барлык белемебез матди дөньяны нәкъ без үз күзләребез белән күргән килеш булу ышанычыннан гына тора. Без агач күрсәк, аның бездән тыш яшәвенә ышанабыз, шуңа күрә агачны нәкъ без күргән җирдә урнашкан диеп саныйбыз. Бу хакта теоретиклар уйланган барлык сорауларны икегә бүлеп феноменологик һәм эпистемологик дип карарга мөмкин. Феноменологлар бездә үзләштерү процессы барышында барлыкка килгән кабул итү процессын тасвирларга тырышалар. Әйтик, сез көрән төстәге атны, аның басып торуын күрдегез ди. Әлеге вакытты сезнең аңда нинди процесслар бара? Галимнәрдән аермалы буларак, фәлсәфәчеләрне шул процесс барышында нейроннарның халәте, кешенең баш миендә тышкы дөнья турындагы мәгълүматларның берникадәр үзгәрүе һәм кешенең чынлыкта ат, ә тулырак әйткәндә көрән төстәге ат күрүе түгел, ә "зиһенгә алу" сүзенең мәгънәсе, бу сүзне тасвирлау ысуллары һәм аны фундаменталь рәвештә аңның башка халәтләреннән нәрсә белән аерылып торуы кызыксындыра. Эпистемология (белем турындагы теория) күзлегеннән чыгып, зиһенгә алу процессын тикшерүче фәлсәфәчеләр исә аңга алуны дөнья турында өйрәнгәндә беренчел чыганак буларак тикшерә. Бүгенге көн теоретиклары алдында зиһенгә алу процессын ике төрнең дә тасвирламаларына туры китереп һәм шул ук вакытта зиһенгә алу хакында соңгы фәнни ачышларны да күздә тотып, тасвирлау мәсьәләсе тора. Авторлар: Susanna Siegel Martin 3. Тел фәлсәфәсе Готлиб Фрегедан башлап тел фәлсәфәсе өлкәсендә ирешкән нәтиҗәләр күп булуга карамастан, бүгенге көндә дә әлеге мәсьәлә бик күп сораулар тудыра. Галимнәр телнең килеп чыгышын һәм, гомумән, кешедә тел булу сәбәпләрен ачыклауны дәвам итәләр. Мәсәлән, Джон Серл кешенең билгеле бер тел структурасын кулланганда алган файдасын, телнең нинди функцияләр башкара алуын һәм кеше тарафыннан ничек кулланылганлыгын өйрәнү аркылы, тел барлыкка килсен өчен борынгы кешеләрдә нинди "тел-туганчы" когнитив мөмкинлекләр булганлыгын ачыклау мөмкинлеге турында әйтә. Фреге үк искәртеп киткән тагын бер мөһим мәсьәлә – сүзнең мәгънәгә ия булуы, әлеге мәгънәнең барлыкка килүе һәм безнең сүз семантикасын аңлый алуыбыз. Моннан аралашу фәлсәфәсе белән кисешкән сораулар калкып чыга. Бер кеше сөйли (ничек ул сөйләгән нәрсә мәгънәгә ия булырга мөмкин соң?), икенче кеше беренчесе сөйләгәнне аңлый (һәрбер сүз контекстка бәйле рәвештә төрле семантик төсмергә ия булган килеш, метафора турында әйтәсе дә юк, кешеләр бер-берсен ничек аңлый ала соң?), һәм әлеге кешеләр арасында коммуникация барлыкка килә (кешеләргә, гомумән, бер-берсе белән аралашу нигә кирәк?) Яңа яңгыраш шулай ук тел һәм уйлау эшчәнлегенең бәйләнеше турында сораулар тудыра. Сепир һәм Уорф кебек галимнәрдән соң әлеге мәсьәлә аз галимнәрне кызыксындыра башлый, әмма 2000 нче елларда Лера Бородицкая хезмәтләрендә лингвистик чагылыш теориясе яңадан үзенә игътибарны җәлеп итә. Лера Бородицкая тел һәм мәдәниятның безнең уйлау эшчәнлегебезгә тәэсир итү фикерен яклап чыга. Авторлар: Ноам Хоски, Стивен Пинкер, J.L. Austin, P.F. Strawson. 4. Нәрсә ул аң? Бүгенге көндә аң фәлсәфәсе фәлсәфә өлкәсенең төп тикшеренү юнәлеше булып тора. 2000 нче еллардагы бәхәсләрдә аңның киңәю мәсьәләсе иң мөһим сорау булып карала. Фикер алышулар аңның һәм тышкы дөньяның чикләрен билгеләү өстендә алып барыла. Фикерләр күп төрле. Бер төр галимнәр аң тән тәмамлангач башлана дип исәпли. Сүзләр килеп чыгышы хакындагы экстреналистик теория сүзләрнең безнең баштан тыш барлыкка килүен һәм безнең сүзләрне тышкы дөнья аша өйрәнүебезне раслый. Әлеге теория басымы астында кайбер галимнәр аңыбызның "мин" киртәләре белән чикләнмичә тышкы дөньяда да дәвам итүен искәртәләр. Бу теориядән чыгып аңыбызның тирә-юньгә киңәю фикере белән килешеп була, аерып әйткәндә, Дэвид Чалмерс һәм Энди Кларк кебек галимнәр бу фикер белән килешәләр. Аларның бу темага кагылышлы мәкаләсе көчле шау-шу күтәрде һәм әлеге тезисларны кире кагучы җаваплар барлыкка килүенә сәбәп булды. Авторлар: Дэвид Чалмерс, Энди Кларк 5. Демократия Сәяси фәлсәфәнең бүгенге көндә төп соравы ул – демократия. Әле күптән түгел бөтен кешелек дөньясы демократия турында сөйләгәндә, аның бөтен дәүләтләр эчендә булдырылуын бары тик вакыт мәсьәләсе генә диюләре еш очрый торган хәл иде. Әмма бүген сәяси фәлсәфәчеләр бу төр сөйләшүләр белән генә чикләнмиләр. Дини тенденцияләрнең көч алуы яисә киләчәктә Якын Көнчгышта ислам дәүләтләренең урнашу мөмкинчелеге генә моңа сәбәп булып тормый, бу шулай ук АКШ һәм Аурупа берлегендә ачык күзәтелгән демократик кризис белән дә бәйле. Шуңа бәйле рәвештә барлыкка килгән демократик җәмгыятьләрнең эшләү мәсләкләрен, чын демократик принципларның һәм чын демократиянең нинди булырга тиешлеген, бу идарә формасының дөрес булу-булмавын яңача өйрәнәләр. Теоретик бәхәсләрнең үзәгендә репрезентатив демократияне чикләү, либерал демократия һәм хокук тигезсезлеге һ.б. бәйләнешләр хакындагы сораулар тора. Әлеге өлкәдә иң күп кызыксындыру уяткан эшләрнең берсе Дэвид Эстлудның Democratic Authority китабы. Бу китапта ул күзәтү ясау яки яшәп килгән теорияләрне тәнкыйтьләү белән генә чикләнми, шулай ук үзенең эпистологик процедурализм теориясен тәкъдим итә. Эстлунд билгеле бер сәяси карарны канунлы дип тану һәм билгеле бер хакимиятне кабул итү әлеге карарның дөрес яки дөрес булмавы белән генә бәйләү дөрес түгел дип саный. Легитимацияләү демократик эш-хәрәкәтләрнең белем теориясе өчен әһәмияте аркасында барлыкка килә. Башкалардан күбрәк белгән очракта да аерым бер кешенең башкалар өчен карар бирүе дөрес түгел. Карар законлы булсын өчен аны кабул итү процессының бөтен демократик процедуралар аша үткәрелүе мөһим. Авторлар: Алекс де Токвиль, Фрэнк Анкерсмит, Дэвид Эстлунд. Артем Темиров мәкаләсе Галия Мөхитова тәрҗемәсе Чыганак: Theory&Practice

<urn:uuid:dcadc85f-7731-468c-8a39-0124d72a50ed>

CC-MAIN-2023-06

http://giylem.tatar/archives/551

2023-02-02T10:48:53Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-06/segments/1674764500017.27/warc/CC-MAIN-20230202101933-20230202131933-00218.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999790191650391}

giylem.tatar

Сөләйман Морзабулатов |Сөләйман Морзабулатов| |Туган телдә исем||баш. Сөләймән Шәнгәрәй улы Мырҙабулатов| |Туган||6 гыйнвар 1890| Абзан, Зиянчура районы |Үлгән||9 гыйнвар 1931 (41 яшь)| Мәскәү, СССР |Һөнәре||сәясәтче| |Сәяси фирка||Советлар Берлеге коммунистик фиркасе| Сөләйман Шәңгәрәй улы Морзабулатов (атасы исемен язуның тагын бер варианты ― Шаһин-Гәрәй улы; баш. Сөләймән Шәнгәрәй улы Мырҙабулатов ;6 гыйнвар 1890, Ырынбур губернасы, Абзан авылы — 9 гыйнвар 1931, Мәскәү) ― Башкорт милли хәрәкәте лидеры, Бөрҗән-Тәнгәвер күтәрелеше җитәкчесе. Биографиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Морзабулатов Сөләйман Шәңгәрәй улы 1890 елның 6 октябрендә Ырынбур губернасының Орск өязе (хәзерге Башкортостанның Зиянчура районы Салих волосте Абзан авылында туган. Усарган волосте Чанким авылының 6нчы мәктәбендә укыган. 1910—1912 елларда мәдрәсәдә укыган, аннары Орск шәһәрендә укытучы курсларын тәмамлаган. 1918 елдан (бүтән чыганаклар буенча - 1921 елдан) РКП (б) әгъзасы. 1919—1920 елларда - БашЧК рәисе, Башревком әгъзасы. 1920 елның апрелендә ул Тамъян-Катай кантонына Башревком һәм БашЧК вәкаләтле вәкиле итеп җибәрелә. Башкалар арасында РКП(б) обкомында тәкъдим ителгән 1920 елның 19 маендагы «Автономияле Совет Башкорт республикасының Дәүләт төзелеше турында» Бөтенроссия Үзәк Башкарма комитеты һәм РСФСР Халык Комиссарлары Советы декреты белән килешмәү турында гаризага кул куя. Башревкомның башка әгъзалары белән берлектә ул үз вазифасыннан китә. Башкортларның җирле партия органнарына каршы кораллы көрәшен җитәкли (кара. Башкортостанда крестьян фетнәсе хәрәкәте ). 1923 елның маенда «солтангалеевщина» да һәм национализмда гаепләнү буенча эштән алына һәм административ тәртиптә Мәскәүгә күчеп килә, анда урам себерүче булып эшли. 1926 елда Башкортстанга кайтуга рөхсәт ала. Зилаир кантонында «Сельпромсоюз» да, колхоз, авыл советы рәисе булып эшли. «Башкорт милләтчесе» буларак репрессияләнә. 1930 елның июлендә контрреволюцион һәм милләтче күтәрелеш оешмасын төзүдә гаепләнеп , СССР ОГПУ тарафыннан үлем җәзасына хөкем ителә. Ул төрмәдә үлә. 1988 елда реабилитацияләнә. Хәтер[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - «Тарихи мохит» программалар циклыннан «Гражданин Мурзабулатов» документаль фильмы, сценаристы Салават Хамидуллин, режиссеры Айрат Умутбаев, 2011 . - Сөләйман Морзабулатов исемендәге Абзан урта мәктәбе Башкортостан Республикасының Зиянчура районында урнашкан[2] .

<urn:uuid:0fa85b48-bd6a-4998-ae71-147572277bf0>

CC-MAIN-2021-43

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D3%A9%D0%BB%D3%99%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D0%BD_%D0%9C%D0%BE%D1%80%D0%B7%D0%B0%D0%B1%D1%83%D0%BB%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B2

2021-10-19T19:51:38Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-43/segments/1634323585280.84/warc/CC-MAIN-20211019171139-20211019201139-00400.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9992943406105042}

tt.wikipedia.org

Мария Кюри — радиологиянең «кендек әнисе» һәм бүгенге көнгәчә 2 тапкыр Нобель бүләгенә лаек булган бердәнбер хатын-кыз. 1921 елда Америкага килгән чагында, ул Нью-Йоркның Вассар көллиятендә радийның фәнни тарихыннан аерып алып булмаслык, үзенең шәхси тормыш хатирәсен сөйләп чыгыш ясый. Озак эзләнүләр юлы, ачышлар һәм элементны тикшерүләр «алтыннан мең тапкыр кыйммәтрәк». Үзенең чыгышында Мари Кюри фәннең матурлыгы турында сөйли, шул матурлык хакына тикшеренүләр үткәрелергә тиешлеге һәм бу ачышларның һәрвакыт кешелеккә файда китерү ихтималлыгы барлыгын әйтеп уза. Галимәнең чыгышы вакытында аның тарафыннан ачылган радий күптөрле авырулардан һәм шул исәптән яман шеш авыруыннан да дәва булуы белән кешелек өчен зур файда китерә дигән фикер әйтелә. 13 елдан соң Кюри радий белән хроник агулану аркасында барлыкка килгән лейкемия авыруыннан үлгәч, бу фикерләр кире кагыла. «Бу вакыйга фәнни эшне аның кулланылыш өчен файдалы булуы ягыннан гына бәяләргә ярамаганын исбатлый. Тикшеренүләр фәннең матурлыгы хакына үткәрелергә тиеш, әмма радийны ачу кебек фәнни ачышларның кешелек өчен файда китерү ихтималлыгы кала. Радийның фәнни тарихы искиткеч. Нурларның үзлекләре җентекләп өйрәнелгән. Радийның кисәкчекләре аннан яктылык тизлегенә якын бик зур тизлек белән этелеп чыгарылуын без беләбез. Радий атомнарының, бу кисәкчекләр этелеп чыгу аркасында вакланып, һелий атомнарына әйләнүе дә билгеле. Шулай итеп, радиоактив матдәләрнең һәрвакыт структураларын үзгәртеп, ахырда гади элементлар, һелий һәм кургаш хасил итүе исбатланды. Күргәнегезчә, бу атомнарның трансмутацияләнү теориясе; атомнар, без алдан уйлаганча стабиль түгел, ә кискен үзгәрешләр кичерергә сәләтле. …Экспериментлар һәрвакыт урынлы һәм мин киләсе елларда без тагын алга китербез дип өметләнәм. Чын күңелемнән кайсыгызның да булса бу өлкәдә тикшеренүне дәвам итеп, үз алдына фәнгә әһәмиятле өлеш кертүне максат итеп куюын телим». Татарчага Сиренә Миндубаева тәрҗемә итте.

<urn:uuid:8ca1b134-d18a-4986-95af-d7d092e357ea>

CC-MAIN-2021-43

http://giylem.tatar/archives/2738

2021-10-23T05:11:57Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-43/segments/1634323585561.4/warc/CC-MAIN-20211023033857-20211023063857-00673.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.0000003576278687}

giylem.tatar

Пәри Килеп чыгышы ягыннан Борынгы Иран мифологиясенең нигезен тәшкил иткән Изге китап Авестага һәм зәрдөштлеккә барып тоташа: атама тудыру, бу дөньяга китерү мәгънәсендәге пер тамырыннан ясалган. Авестадагы тулы исеме — Паирика (күплек санында). Иран мифологиясе мәгълүматлары буенча, Паирика төрле куркыныч җәнлек һәм хайваннардан тычкан, ярканат һ.б. кыяфәтләргә дә керә ала. Паирика башка халыкларга күчкәндә, күрәсең, аның тышкы кыяфәте һәм атамасы билгеле бер үзгәрешләр кичереп, пәри дип атала башлый. Шул исем белән пәри образы Кече һәм Урта Азия, Казакъстан, Төньяк Кавказ һәм Идел буе төрки халыкларында киң тарала. Аның исеме һәм аерым гамәлләре бик күп әсәрләрдә телгә алына. Әсәрләрдә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - «Алтын балык» әкияте, - «Өч сандык» әкияте, - Татар-башкорт халыкларында билгеле булган «Түләк» дастаны, - «Йир Төшлек» дастаны, - «Өч күгәрчен» әкияте. Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Урманче Ф., Татар мифологиясе: Энциклопедик сүзлек. 2 том.

<urn:uuid:2bd7467f-78a9-4b03-be8d-267a5c1d7fb8>

CC-MAIN-2017-43

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D3%99%D1%80%D0%B8

2017-10-23T08:11:57Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2017-43/segments/1508187825812.89/warc/CC-MAIN-20171023073607-20171023093607-00414.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999839067459106}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Акция ике ел элек үткәрелә башлады. Аның инициаторлары – татар галимнәре һәм зыялылары оештырган "Үзебез" креатив яңа буын хәрәкәте. Әлеге хәрәкәтнең эш юнәлешләренең берсе татар яшьләренең шәһәр мәдәниятен өйрәнү һәм аның кулланылыш даирәсен киңәйтү. "Мин татарча сөйләшәм!" акциясенең максаты – татар теленең кулланылыш даирәсе тарайган шартларда яшьләрне татар телендә аралашырга чакыру. "Мин татарча сөйләшәм" акциясенең масштабларын тагын да киңәйтү максатыннан, әлеге чараны үткәрүнең иң яхшы төренә бәйге игълан ителә. Бәйге 21 февральдә – Туган телне саклау көнендә башлана һәм 10 апрельгә кадәр дәвам итә. Бәйгедә урта, һөнәри белем бирү һәм югары уку йортлары, сәүдә, көкүреш хезмәт күрсәтү, транспорт, дәүләт учреҗдениеләре һәм ведомстволары катнаша ала. Бәйгедә катнашуның төп таләпләрнең берсе – халыкны, аеруча яшьләрне татар телендә аралашуга тартып, төрле чаралар уздыру. Оештыручылардан фантазия куллану, гадәти булмаган табышлар көтелә. Акцияне үткәрүгә сәүдә, көнкүреш хезмәт күрсәтү объектларын да җәлеп итәргә мөмкин. Массакүләм мәгълүмат чараларында һәм Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгы порталында 10 апрельгә кадәр үткәрелгән чаралар хакында язмалар дөнья күрергә тиеш. Жюри бәйгедә катнашучылар уздырган чараларны матбугатта дөнья күргән язмалар, порталдагы мәгълүматлардан чыгып бәяләячәк. Биредә "Мин татарча сөйләшәм" акциясе кысаларында урта, һөнәри белем бирү һәм югары уку йортларында оештырылган чаралар турында мәгълүматлар, әлеге ачык чараларның планнары һ.б. урын алачак. Ресурслар исемлеге тулылана баруын көтегез. Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:1924894b-dc35-4d54-8fe8-8e5ed6c35506>

CC-MAIN-2021-21

https://belem.ru/node/283

2021-05-15T05:17:22Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-21/segments/1620243989812.47/warc/CC-MAIN-20210515035645-20210515065645-00543.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999897480010986}

belem.ru

- РУС - ТАТ Археологик калдыклары хәзерге Әстерхан өлкәсенең Хәрабәле районы Лапас авылы янында. Эре һөнәрчелек үзәге була. В.Л.Егоров фикеренчә, Ак Сарайда, нигездә, һәйкәл-төрбәләр, төрбә-мавзолейлар төзүчеләр яшәгән. Элекке шәһәр урынында кирпеч, ялтыравык өслекле гәнеч (майолика), архитектура бизәлеше әйберләре җитештерү эзләре сакланган. 1495 елда Аксак Тимер явы вакытында Ак Сарай җимерелгән, таланган дип фаразлана. 1580 елларда Ак Сарай корылмалары кирпечен рус осталары Әстерхан Кремлен төзегәндә кулланган. Аерым төрбә диварлары калдыкларын әле 1930 еллар башында да күрергә мөмкин булган. Соңрак аларны Хошеут авылы кешеләре язгы судан саклану корылмалары төзегәндә сүтеп бетергән. Шәһәрдән көнчыгышта 4 мөселман төрбәсе хәрабәләре сакланган, алар яндырылган кызыл кирпечтән, кирпеч өслекләре кафель белән бизәлгән. Бу мавзолейлар Ахтүбә елгасыннан читтәрәк, калку урыннарда төзелгән. Нигезләре тигез квадрат шәкелендә, ян-яклары берничә йөз метрга сузылган. Мөгаен, бу биналар бик зур, мәһабәт корылмалар булгандыр. Хәзер инде алар тулаем җимерелеп беткән. Шәһәр үзе бу корылмалардан 2 км чамасы ераклыкта. Монда күп санда яндырылган кирпеч калдыклары, балчыктан эшләнгән савытлар, гәнеч яндыру мичләре табыла. Бу шәһәр һәм мавзолей хәрабәләрен ХХ йөздә беренчеләрдән булып Әстерханның төбәк музее директоры В.А.Филипченко тикшерә, хәрабәләр урнашкан мәйданның планын төзи, иң зур төрбәнең җирле халыкта Дәүләт хан исемен йөртүен яза. 1990 елларда Россия Фәннәр академиясенең Археология институты каршындагы Идел буе археологик экспедициясе (В.В.Дворниченко һ.б.) төрбәләр урнашкан урыннарның топографик картасын төзи. Экспедиция, әлеге 4 зур төрбәдән тыш, тагын берничә кечерәк төрбә урыннарын да билгели. 2000 елда Д.В.Васильев җитәкчелегендәге археология отряды андагы газүткәргеч янәшәсендә 2 урында казу эшләренә керешә. Тиздән алар яндырылган кирпечтән квадрат рәвешендә салынган йорт нигезенә юлыга. Диварлары көн тарафларына төгәл каратып салынган бинаның эчке ягы акшарланган. Төньяк-көнбатыш дивар буен биләгән суфа-сәкенең 2 башында учак-тандыр табыла. Учак авызлары ишегалдына чыгарып эшләнгән. Бер учакның ике төпсез чүлмәктән ясалган морҗасы да сакланган. Казу вакытында Алтын Урда чорына караган балчык савыт, гәнеч калдыклары, Үзбәк хан (1312–1342) дәверенә нисбәтле 85 данә тәңкә һ.б. әйберләр табыла. Бертуган Пицигано (1364) һәм Фра-Мауро (1459) төзегән карталарда Ак Сарай урынында ханнар (императорлар) каберлеге булуы күрсәтелгән. Плано Карпини фикеренчә, Алтын Урдада «императорлар, бәкләр һ.б. күренекле шәхесләр, кайда гына вафат булсалар да, кайтарып җирләнә торган бер урын билгеләнә». Бу урынга теләсә кем кертелмәгән, аның саклаучылары булган. В.Л.Егоров фикеренчә, Ак Сарай мавзолей-төрбәләре Җүчиләрнең ислам динен кабул иткән вәкилләрен (Бәркә, Үзбәк, Җанибәк, Бирдебәк һ.б.) җирләү урыны саналган. Ул шулай ук монда Бату ханның һ.б. мәҗүси Җүчиләрнең җирләнү ихтималын да кире какмый. Монголларда идарәчеләр нәселе вәкилләрен аерым бер тыюлы биләмәдә («курук») күмү йоласы яшәгән. Кайбер этнографик экспедицияләр (Э.Ш.Идрисов, А.В.Сызранов һ.б.) Лапас авылы кешеләреннән Ак Сарай тарихына караган кызыклы җыр-бәетләр дә язып алган. Шуларның берсендә «Дәүләт хан шәһәре»н Ахтүбә елгасы белән тоташтырган җир асты юлы булуы, икенчесендә – Җиһангир ханга бәйле бер риваять тасвир ителә. Бер яу вакытында Җиһангир хан, имеш, сылу кызы һәм зур байлык-хәзинәләре белән шундый җир асты юлына төшеп яшеренгән. Бартольд В.В. К вопросу о погребальных обрядах турков и монголов // Сочинени. М., 1966. Т. 5. Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в XIII–XIV вв. М., 1985. Путешествие в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Алматы, 1993. Фёдоров-Давыдов Г.А. Золотоордынские города Поволжья. М., 1994. Рудаков В.Г. Вопрос о существовании двух Сараев и проблема локализации Гюлистана // Ученые записки Татарского государственного гуманитарного института. 1999. Вып. 7. Васильев Д.В. Городище Ак-Сарай // Археология Нижнего Поволжья на рубеже тысячелетий. Астрахань, 2001. Автор – А.Ә.Борһанов Вы используете устаревшую версию браузера. Для корректного отображения сайта обновите браузер.

<urn:uuid:edd08a00-f88d-4cd3-9568-0d389f0a2c87>

CC-MAIN-2022-49

https://tatarica.org/tat/razdely/istoriya/srednie-veka/kalalar-salalar/ak-saraj

2022-12-04T11:25:41Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-49/segments/1669446710972.37/warc/CC-MAIN-20221204104311-20221204134311-00656.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998940229415894}

tatarica.org

Татар мәгарифе порталы Сез монда Татар дәүләт гуманитар-педагогика университеты һәм Россия ислам университеты Ислам конференциясе оешмасы карамагындагы Мәгариф, фән һәм мәдәният эшләре буенча ислам оешмасы эгидасы химаясендә оештырган "Россиядә һәм чит илләрдә ислам белеме" дигән темага ике көнлек Халыкара фәнни-гамәли конференция старт алды. Бүген Татар дәүләт гуманитар-педагогика университетының актлар залында җыенның пленар утырышы узды. Биредә ислам мәгариф дөньясында билгеле шәхес Ислам конференциясе оешмасы карамагындагы Мәгариф, фән һәм мәдәният эшләре буенча ислам оешмасы (ИСЕСКО) генераль директоры Абделгазиз Осман әл-Твәйҗри дә бар иде. Конференция барышында Россия һәм чит илләрдә мөселман мәгарифе үсешенең заман тенденцияләре, бүгенге көн белем бирү системаларында мөселман мәгарифенең региональ традицияләре, күп конфессияле җәмгыять шартларында мөселман мәгарифе, мөселман мәгарифе системасында инновацияләр һәм бүгенге көн өчен актуаль күп кенә башка тематик блоклар күтәреләчәк. Конференция эшен башлап җибәрүчеләр рәтендә Татарстан Республикасының Дәүләт Советы рәисе Фәрит Мөхәммәтшин дә бар иде. "Әлеге конференциянең Казанда узуы Татарстанга гына түгел, бөтен Россия өчен дә зур вакыйга. Җыенны үткәрү урыны итеп Казан шәһәрен сайлап алынуга рәхмәтебез күп", - диде ул. Ислам юнәлешендә белем бирүче югары уку йортларының күп булуы, Татарстан территориясендә төрле дин вәкилләренең дустанә яшәве, дини проблемаларның дәүләт дәрәҗәсендә чишелүе моңа йогынты ясамый калмагандыр. Үз чиратында Осман әл-Твәйҗри дә төрле дин вәкилләренең дуслыгына омтылуларын ассызыклады. Абдулгазиз Осман әл-Твәйҗри сүзен Татарстан Республикасы Президентына һәм конференцияне оештыручыларга рәхмәтеннән башлады. Ислам дөньясе университетлары федерациясенең генераль секретаре, Ислам конференциясе оешмасы карамагындагы Мәгариф, фән һәм мәдәният эшләре буенча ислам оешмасы (ИСЕСКО) генераль директоры, "Ислам бүген" ислам академия журналы башкарма директоры, гарәп, инглиз, француз телләрендә басылган күпсанлы монографияләр, мәкаләләр авторы Абдулгазиз Осман әл-Твәйҗри бүген дә үзенең күпкырлы шәхес һәм искиткеч оратор булуын күрсәтте. Галимгә бигрәк тә бездәге мохит ошаган. "Үземне туган агаларым арасында итеп хис итәм", - диде ул. Абдулгазиз Осман әл-Твәйҗри сөйләгәннәрдән аеруча хатын-кызларның ир-атлар белән тигез хокукта булуын раславы җәлеп итте. Бу яктан Татарстан моңа менә дигән мисал икән. Җыен барышында Абдулгазиз Осман әл-Твәйҗринең "Ислам мәдәнияты, мәгариф һәм гарәп теле" исемле китабы да тәкъдир ителде. "Әлеге китап авторның рус телендә язылган беренче хезмәте. Китап күптән басылырга тиеш иде инде, чөнки Абдулгазиз Осман әл-Твәйҗри дистәләгән томнар авторы. Биредә ислам дөньясы өчен актуаль һәм мөһим мәсьәләләр сурәтләнгән", - дип таныштырды Россия мөселман югары уку йортлары ректорлары Советы рәисе, Россия ислам университеты ректоры Рафик Мөхәммәтшин. Алга таба Абдулгазиз Осман әл-Твәйҗригә Татар дәүләт-гуманитар педагогика университетының мактаулы профессор исеме бирелде. Бу "бүләк"не аңа Татар дәүләт гуманитар-педагогика университеты ректоры Рәдиф Җамалетдинов тапшырды. Очрашуда шулай ук Россия Федерациясенең Ислам конференциясе оешмасы карамагындагы даими вәкиле Камил Исхаков, Россия Федерациясе Хөкүмәте Аппараты консультанты Татьяна Петрова, Татарстан Республикасы Президентының Эчке сәясәт мәсьәләләре буенча идарә башлыгы Александр Терентьев һәм башкалар катнашты. Татьяна Петрова сүзләренә караганда, әлеге конференция – дөнья масштабындагы чара. "Ике ел элек кабул ителгән федераль закон ислам юнәлешендәге югары уку йортларына дәүләт аккредитациясе алырга мөмкинлек бирде. Димәк мөселман уку йортлары тиешле дәрәҗәдә белем һәм дәүләт статусындагы дипломнар бирә ала", - диде ул. Россия Федерациясе Хөкүмәте Аппараты консультанты ассызыклавынча, укыту программаларын бастыру, югары квалификацияле кадрларны әзерләүдә дини һәм дөньяви фәннәр белгечләренең бердәм эшләве мөһим. "Россия югары уку йортларында ислам мәдәнияты, көнчыгыш телләрне өйрәнү белгечлекләре буенча быел беренче бакалаврлар барлыкка килде. Киләсе елга Санкт-Петербург һәм Түбән Новгород университетларында зур төркем белгечләр укуын тәмамлаячак. Бу җыенның беренче көне иде. Иртәгә фәнни-гамәли конференция эшен дәвам итәчәк.

<urn:uuid:731a308b-08f2-479e-8482-24b891d8b5a4>

CC-MAIN-2020-24

http://belem.ru/node/1961

2020-05-29T23:59:21Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-24/segments/1590347406785.66/warc/CC-MAIN-20200529214634-20200530004634-00258.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998683929443359}

belem.ru

Татар мәгарифе порталы Хөрмәтле татар әдәбиятын сөючеләр! II Россиякүләм "Әдәби җәүһәрләр" бәйгесенең танылган татар шагыйре, СССР Язучылар берлеге әгъзасы Харрас Гыйльмегали улы Әюповка (21.08.1946 - 07.10.2008) багышланган викторинасын башлап җибәрәбез. Викторина 30 сентябрь көнне 24 сәгать дәвамында ачык булачак. Викторина сезгә үз белемнәрегезне сынарга мөмкинлек бирәчәк, ә инде Харрас Әюпның тормыш юлы һәм иҗаты белән иң яхшы татар әдәбиятны сөюче бәйгенең финал турында гран-при өчен көрәшәчәк. Викторина http://belem.ru/adabi-jauharlar-09-16 бите буенча урнашкан. Барыгызга да уңышлар теләп калабыз! http://belem.ru/adabi-jauharlar-09-16 Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:188bfdd0-4002-400b-86fa-ed79d95eef9e>

CC-MAIN-2019-22

http://belem.ru/node/6844

2019-05-20T11:47:29Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-22/segments/1558232255943.0/warc/CC-MAIN-20190520101929-20190520123929-00193.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999687671661377}

belem.ru

Татар мәгарифе порталы Иртәгә, 14 апрель көнне сәгать 11дә, Казан федераль университетының Лев Толстой исемендәге Филология һәм мәдәниятара багланышлар институтында, Габдулла Тукайга багышлап, "Уятмакчы булсаң халык күңелләрен" республика вузара шигърият бәйрәме уздырыла, дип хәбәр итә КФУның матбугат хезмәте. Бәйрәмне әлеге институтның Габдулла Тукай исемендәге татар филологиясе һәм мәдәниятара багланышлар бүлеге татар тел белеме кафедрасы оештыра. Чарада республиканың урта махсус һөнәри һәм югары уку йортлары студентлары катнаша ала. Алар Габдулла Тукай шигырьләрен яки аларның төрле телләргә тәрҗемәләрен, шулай ук, халкыбызның бөек шагыйренә багышлап, үзләре иҗат иткән шигырьләрен сөйләячәк. http://tat.tatar-inform.ru Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:9030e15a-42cc-464b-877d-c8cf0983780a>

CC-MAIN-2021-49

https://belem.ru/node/6510

2021-12-03T15:59:58Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-49/segments/1637964362891.54/warc/CC-MAIN-20211203151849-20211203181849-00364.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998818635940552}

belem.ru

Татар милләтенең мәдәнияте һәм гореф-гадәтләре белән якынрак танышасы килгән кешеләр өчен «Туган авылым» милли комплексының ресторанында шимбә көннәрендә Kazan фольклор театраль диннер-тамашасы үткәрелә. Бу татар милләтенең рухын тояр өчен һәм җирле аш-су үрнәкләре белән танышыр өчен бер дигән мөмкинлек. Программа сәгатьтән артык дәвам итә, һәм биючеләр, җырчылар башкаруындагы биш милли новелладан тора. Театраль тамаша кунакларны борынгы татар риваятьләре иленә алып кереп, бию, җыр һәм төрле интерактив чаралар аркылы Казан тарихы белән таныштыра. Бүлешү: Булачак вакыйгалар Казан 2 ноябрь - 5 ноябрь Зөядә театраль лаборатория узганда, шәһәр берничә көнгә ачык һавадагы зур театраль залга әверелә. Биредә бик кыска вакыт эчендә россия һәм чит ил режиссёрлары, утрауның иң көтелмәгән урыннарында спектакль эскизларын куялар. "Свияжск АРТель"га, иҗат формасы буларак игътибар, актерлар тарафыннан гына түгел, тамашачылар тарафыннан да зур. Һәм ул торган саен арта гына бара. Мавыккан тамашачылар утрауның бер өлешеннән икенче өлешенә күчеп, репетиция һәм әзер куелышларны күзәтеп йөри.

<urn:uuid:44809608-644d-49c7-b4e5-417b02f86bac>

CC-MAIN-2019-35

https://visit-tatarstan.com/tt/events/kazanshow/

2019-08-26T08:14:38Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-35/segments/1566027331228.13/warc/CC-MAIN-20190826064622-20190826090622-00160.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999905824661255}

visit-tatarstan.com

JavaScript JavaScript теле гадәттә, клиент ягында веб-битләргә интерактивлык өстәү, веб-браузер белән идарә итү һәм сервер белән асинхроник рәвештә аралашып, битләрне үзгәртү өчен (AJAX) веб-браузерның өлеше буларак кулланыла. JavaScript шулай ук «веб өчен ассемблер» дип танылган: кайбер веб кушымталарның клиент өлешен JavaScript'ка компиляцияләнә торган телләрдә язалар (мәсәлән, CoffeeScript, ClojureScript яки TypeScript). Шудай да, JavaScript'ның кулланылышы веб-браузерлар белән генә чикләнми: сервер ягы (Node.js), уеннар ясау, десктоп һәм мәбил кушымталар язу өчен дә актив кулланыла.

<urn:uuid:f6f151d6-f8cd-4900-b4e5-0e04374a5bb9>

CC-MAIN-2017-47

https://tt.wikipedia.org/wiki/JavaScript

2017-11-22T18:38:50Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2017-47/segments/1510934806620.63/warc/CC-MAIN-20171122175744-20171122195744-00684.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9997703433036804}

tt.wikipedia.org

Тау иле Тау иле (рус. горная страна) — бер үк тау ясалу чоры (тектогенез) вакытында хасил булган, әмма берничә тау системасыннан торучы катлаулы таулар күтәрелеше. «Тау иле» термины таулыкларны районлаштыру берәмлеге булып та тора. Үзенчәлекләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Бер тау иленә керүче таулар бер-берләреннән структуралары һәм тышкы кыяфәтләре белән аерыла. Мисалга Кавказ тау иленә керүче тауларны алсак, Зур Кавказ, Кавказ арты, Кече Кавказ, Әрмән таулыгы — һәркайсы төрле төзелешкә ия, төрле кыяфәттәге таулар. Тау иле — җир өслегенең берничә мең километрга кадәр озынлыкка сузылган зур участогы. Җир кабыгының җыерчыклы һәм җыерчыклы-кантарлы структурасын эченә алган катлаулы конфигурациясе. Ул диңгез өсте тигезлегеннән (үз тирәсендәге үзәннәрдән дә) берничә мең метр биеклеккә кадәр күтәрелгән була һәм үз чикләрендә биеклекләрнең кискен тирбәлешләре белән характерлана. Кайбер тау илләре, мәсәлән, Пиреней таулары, Зур Кавказ, турыга сузылса, Альп таулары, Карпат таулары, Һималай таулары кебек тау илләре төрле радиустагы дугалар ясап, бөгелешләр барлыкка китерә. Аерым очракларда 6 000, 7 000, 8 000 м һәм аннан да күбрәк биеклекләргә җитәргә мөмкин. Җир шарының иң югары биеклеге Һималайда — Джомолунгма (Эверест) — 8 848 м биеклеккә ия. Элекке ССРБ территориясендә Памирда — Коммунизм пигы (хәзер Сомони пигы, Таҗикстан) — 7 495 м[1]. Тау иленең рельефы горизонталь ландшафтны билгеләүгә зур йогынты ясый. Тау сыртлары еш кына дымлы һава агымнары яки атмосфера фронтлары юлында торганга күрә, алар ачык чагылган климат бүлүчеләр булып тора. Җилле тау битендә алар атмосфера явым — төшеменә бай булган дымлы климат, ә җил исмәгән якта фённарның[2] еш кабатлануы күзәтелгән коры климат тудыра. Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Горная страна. География. Современная иллюстрированная энциклопедия. М.: Росмэн. Под редакцией проф. А. П. Горкина. 2006.

<urn:uuid:f02365d6-b5ac-4c17-b5c2-69a03acae770>

CC-MAIN-2020-16

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%83_%D0%B8%D0%BB%D0%B5

2020-03-31T09:16:59Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-16/segments/1585370500426.22/warc/CC-MAIN-20200331084941-20200331114941-00112.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999680519104004}

tt.wikipedia.org

Абдрахман (Неверкин районы) |Абдрахман| |Ил||Русия| |Өлкә||Пенза өлкәсе| |Район||Неверкин районы| |Сәгать кушагы||UTC+3| Абдрахман (рус. Абдрахмановка) - кайчандыр Пенза өлкәсенең Неверкин районына кергән татар авылы. 1930 елларда Биги авылы составына кертелгән. Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] |Бу — Пенза өлкәсе географиясе турында мәкалә төпчеге. Сез мәкаләне үзгәртеп һәм мәгълүмат өстәп, Википедия проектына ярдәм итә аласыз.

<urn:uuid:d7240be0-acb5-4690-91d2-80073215b19f>

CC-MAIN-2023-23

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B1%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%85%D0%BC%D0%B0%D0%BD_(%D0%9D%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B8%D0%BD_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D1%8B)

2023-05-28T04:17:28Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-23/segments/1685224643462.13/warc/CC-MAIN-20230528015553-20230528045553-00029.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9995145797729492}

tt.wikipedia.org

Тел белгече Николас Эванс Австралиянең җирле телләре, аларның уникаль туганлык системасы һәм монолингвизм проблемасы хакында сөйли Австралия телләре гаиләсенә Австралиядә яшәүче теләсә нинди җирле халыкларның телләрен кертәләр. Австралияне һәм Яңа Гвинеяне бүлә торган Торрес бугазы телләре бүленеше генә сорау уята. Анда ике телдә: папуасс телләренә керә торган — мериам-мир, һәм австралия телләре гаиләсенә керә торган, Көнбатыш Торрес бугазы теле – пама-ньюга телләрендә сөйләшәләр. Австралия телләре Океаниядә таралган папуас һәм австронезия телләренә гомумән охшамаган. Шул ук вакытта папуас телләре бер гаилә түгел. Ул 40-60 төркемчәдән торган бик зур төркемне тәшкил итә. Австралия телләренең кардәшлеге һәм күптөрлелеге Арнемлендның төньяк-көнчыгыш өлешендәге халыклар Австралия кыйтгасында иң беренче кеше Индонезиянең Макасарыннан килгән Варамурунгуджи исемле хатын булган дип ышаналар. Имеш, бу хатын бик күп бала тудырган һәм һәр сабыена бер тел бүләк итеп, төрле җирләргә урнаштырган. Әлбәттә, бу көнбатыш төбәкләргә таныш булмаган җирле миф кына. Ләкин бу миф кешенең дөньяда үзбилгеләнүе өчен телнең күптөрлелеге бик мөһим икәнен ассызыклый. Моннан без күптөрлелек Галәм төзелешенең үзенчәлеге икәнен аңлый алабыз. Димәк, телләр күптөрлелеге – җәмгыять төзелешенең аерылгысыз өлеше. Австралия телләре гаиләсенә ничә тел керә соң? Әгәр без "гаилә" терминын һинд-европа һәм афразия телләре кебек "максималь дәрәҗәдә бер берсенә туган телләр төркеме" дип санасак, барысын да берләштерергә яраткан галимнәр бердәм австралия телләр гаиләсе бар дип әйтерләр. Әмма, икенче яктан, барысын да бүлергә яраткан галимнәр ныклы дәлилләр нигезе җыелмыйча бердәм төркем турында әйтергә ярамый дип җавап кайтарырлар. Шуңа күрә, алар тел бәйләнешләре дәлилләнгән 20гә якын зур телләр гаиләсен генә аералар. Бу телләрнең кардәшлеген билгеләргә ярдәм итә торган телләр охшашлыгы дәрәҗәсенә бәйле. Тел белгече Николас Эванс үз эчендә 20гә якын тармак яки төркемчәсе булган зур гаилә аерып чыгара дигән беренче караш белән килешә. Алар арасында иң зурысы – Австралия кыйтгасының 7/8 өлешен тәшкил иткән пама ньюма төркеме. Ә Австралиянең төньяк-көнбатыш өлешендә таралган телләр гаҗәеп дәрәҗәдә күптөрле. Австралия телләре турында галимнәр арасында бердәм фикер юк. Сагырак галимнәр, телләр охшашлыгының сәбәбен озак еллар дәвамында бер тирәлектә яшәгәнлек дип әйтәләр. Чыннан да, әгәр сез нинди дә булса австралия телен тыңлап карасагыз, аны танып: "Бу австралия теле" дип җавап бирәчәксез. Фонологик яктан Австралиянең барлык телләре дә бер-берсенә охшаш. Морфологик яктан да бердәм кушымчалар (суффикслар) һәм 10-20 фигыль тамырлары да аерылмый (bu —"сугу" ("ударять"), wu —"бирү" ("давать"), ni — "утыру" ("сидеть"), na —"күрү" ("видеть") һ.б.). Ләкин чагыштыру алымы белән караган вакытта, австралиянең төньяк телләрен башка өлеш телләре белән кардәш дип әйтеп булмый. Пама-ньюнга телләр гаиләсе аерылгач күп кенә конструкцияләр үзгәргән, ә австралия телләренең барысына да хас авыр алкушымчалар системасы төшеп калган. Шулай да префикслар системасында охшашлыклар – пама-ньюнга телләреннән тыш барлык телләрнең дә австралия телләр гаиләсенә керүенең иң яхшы дәлиле. Баба телне йөртүчеләр префикслар белән куллануны туктатып, аңсыз рәвештә австралия телләре кардәшлегенең иң яхшы дәлилен юкка чыгарганнар. Ләкин өмет әле үлмәгән. Бәхеткә, пама-ньюнга гаиләсенә керми торган берничә төркем бар. Мәсәлән, кунвинькуск төркеме. Бу төркемнәрдә кушымчалар (суффикслар) системасын тикшереп, пама-ньюнга белән параллельләр үткәреп охшашлыкларын теркәргә кирәк. Икенче адым пама-ньюнга телләренә кермәгән барлык телләрне бай алкушымчалар системасы нигезендә тикшерү. Галимнәр бу мәсьәләне чишүдән ерак әле. Ләкин алар киләчәктә бу мантыйк нигезендә барлык австралия телләренең бәйләнеш дәлилләрен җыя алачаклар. Аборигеннар Австралиягә моннан 60 000 ел элек килеп урнашканнар. Аурупалылар килгәнче, озак еллар иммиграция булмаган. Шуңа Австралия телләренең яше 60 000 ел дип әйтергә мөмкин. Хәлбуки, тел белгечләренә болай әйтү – табу, чөнки телләр бик тиз үзгәрә һәм үсә дигән фикер бар. Австралия телләре, диалектлары һәм күптеллелек Австралия телләренең санын төгәл әйтү өчен үткәнгә, беренче аурупалыларның кыйтгага бәреп керүенә игътибар итәргә кирәк. 1788 елда Аурупа колонизаторлары бәреп кергәнгә кадәр, диалектларны санамыйча, 250-300 тел яшәгән. Монда тел дип дескриптив грамматикасы булган телләр генә санала. Шул чордан бирле 120 тел юкка чыккан. Бу телләрдә сөйләшүче бер генә кеше дә юк, ә 20 тел "сәламәт" (балаларга тапшырыла) дип санала. "Сәламәт" төбәкләргә Арнемленд, Дейли елгасы үзәне, Танами чүле, Көнбатыш чүле, Үзәк Австралия, Көнбатыш Кейп-Йорк һәм Торрес бугазы керә. Телләр югалуның иң куркыныч сәбәбе – ил тарихының беренче ике гасырында илдә уздырылган төрле репрессияләр. Бу вакытта үз туган телеңдә сөйләшкән өчен җәзалар каралган: төрле кыйнаулар, балаларны әти-әниләреннән аеру очраклары да күзәтелгән. Ләкин бүгенге көндә иң зур проблем – бертеллелекне яхшы күренеш дип исәпләү. Шуның аркасында мәктәп һәм башка уку йортларында барлык көч һәм вакыт инглиз телен өйрәнүгә генә бирелә. Димәк, мондый караш телләрнең күптөрлелеге һәрчак нормаль күренеш булган дигән фикергә каршы килә. Аборигеннар бу яктан чын тел белгечләре. Көнбатыш Арнем кебек күптеллелек төбәкләрендә ыруглар төрле телләрдә сөйләшәләр. Өлкәннәрнең күпчелеге 4-6 тел белә. Телләр бер австралия телләре гаиләсенә керсә дә, бер-берсеннән рус һәм инглиз теле кебек аерылалар. Австралиядә 100 чакрым радиусында бер-берсеннән инглиз, рус һәм әрмән телләре кебек аерыла торган телләр табылырга мөмкин. Аларда сөйләшүчеләр еш кына гаиләле булалар, шуңа өч телне дә, ә аерым очракларда аннан да күбрәк телне яхшы дәрәҗәсендә өйрәнәләр. Тел белгече Николас Эванс: «Инглиз телен яхшы белергә омтылмаучы бер генә абориген да очратканым булмады», – ди. Җирле телләргә яхшы мөгаләмә, күптеллелеккә ихтирам традицион телләрне саклауга каршы килми. Телләрдә генә түгел, диалектларда да аермалыклар бар. Тел белән диалект арасында нинди аерма бар соң? Макс Вайнрайхның: "Тел – ул гаскәре һәм флоты булган диалект", – дигән танылган сүзләре бар. Бу критерий австралия телләренә дә кагыла. Әгәр без аброригеннарның тел төрлелеге турында әйтүләрен тыңласак, аборигеннарның "башка тел" сүзтезмәсен куллануларын күрербез. Алар бу сүзне диалект һәм башка телгә карата да кулланалар. Бу авыр очракта безгә икенче юл сайларга кирәк. Тел белгечләре уртак лексика процентын билгеләү алымын кулланалар. Мәсәлән, ике телнең уртак лексикасы 85% тәшкил итсә, бу бер үк тел дип санала. Ләкин бу бик ышанычсыз тикшерү, чөнки уртак лексика булып, грамматикасы төрле булган телләр дә бар. Мәсәлән, каядилт һәм юкулте телләре лексик яктан 85%ка якын, ләкин грамматик яктан төрле. Икенче яктан, озын диалект чылбырлары да бар. Алар Көнбатыш чүлендә, Үзәк Австралиядән Һинд океанына таба барганда очрыйлар. Һәр яңа адым саен тел үзгәрә, ә чылбыр ахырында телләр төрлелеге 60% тәшкил итә. Шуңа күрә бу телләр төрле тел дип саналачак. Бу критерий төгәл булмау сәбәпле, тел белгечләре аерым дескриптив грамматикага нигезләнгән юлны сайлыйлар, диалектларны телнең аерым төре дип аңлаталар. Телләр төрлелегенең сәбәпләре Телләр төрлелегенең сәбәпләре тел белеме өлкәсендә төп чишелмәгән мәсьәләләрнең берсе булып тора. Әйтергә кирәк, бу сорау катлаулы, чөнки бүгенге көнгә кадәр телләр төрлелегенең сәбәпләрен ачыклау игътибарсыз калган. Әлбәттә, әлеге мәсьәләгә карата берничә кызыклы фараз яшәп килә. Дөньяның күп кенә җирләрендә үзәкләштерү булмау сәбәпле телләрнең төрлелеге югары дәрәҗәдә күзәтелә. Нәкъ тә менә куәтле үзәкләштерү аппараты телнең бертөрлелеген китереп чыгара. Бу күзлектән караганда, ни өчен Австралия һәм башка аңа охшаш төбәкләр телгә бик бай дип түгел, ә дөньяның башка өлешләрендә аларның саны нигә ул кадәр күп түгел соң дигән сорау туа. Элегрәк тәкъдим ителгән фаразларның берсе итеп Австралия регионнарының изоляцияләнгәнлеген атыйлар, ләкин бу дөреслеккә туры килеп бетми. Әгәр телнең төрлелеге югары күзәтелгән өлкәләргә, мәсәлән, Көнбатыш Арнемленд яисә Көньяк Яңа Гвинеягә игътибар итсәк, анда гомер итүчеләр, төрле телдә сөйләшүләренә карамастан, бер-берсе белән даими рәвештә аралашып торалар. Башка фараз явым-төшемнәрнең күләме һәм вегетация (үсемлекләрнең үсү, җитлегү, үрчү процессы) чорының дәвамлыгы белән бәйле. Әйләнә-тирә мул булган саен, бер үк урында күбрәк төркем яши башлый, әмма иң уңышлы очракта да, бу бары тик икенчел сәбәп кенә була ала, чөнки фәкать явым-төшемнәр генә бер телне берничә телгә әйләндерә алмый. Алда санап үткән климат һәм география факторлары билгеле бер җәмгыять типларының үсешенә китерә һәм нәтиҗәдә алар социаль процессларга бәйле рәвештә телнең диверсификациясен, ягъни телнең киңәюен тәэмин итеп торалар. Шуңа күрә телнең аерымлануы белән нинди социаль процесслар идарә итүен аңларга кирәк. Беренче чиратта ни рәвешле яңа тел элементлары (авазлар, грамматик структуралар, сүзләр, мәгънәләр) барлыкка килүен һәм аларның колачы төрле регионнарда аерымлануына нәрсә этәрүен ачыклау мөһим. Әйтик, бу аерымлану күптеллелеккә йогынты ясыймы? Эволюцион үсеш юлында зур аерымлануга өстенлек биргән авазлар турында сөйләсәк, аларның әйтергә җайлырак булганнарының күп төрләрен барлыкка китергән халыкның генетик төрлелеге кебек тагын нинди дә булса әйләнә-тирә факторлары бармы? Шулай итеп, әлеге сорауларга җавап табу индивидуаль төрлелекне билгеләргә ярдәм итәчәк. Икенче этапта социум ни өчен теге яки бу вариантны (төрне) сайлаганын ачыкларга кирәк. Мәгълүм булганча, кайбер төркемнәр тел идеологиясенә ия. Тел чараларын кулланып, алар «Безнең ыруг башка төрле», «Безнең төркем аерылып тора» дип әйтә ала. Әлеге идеологияләр хәтта уйлап табылган вакытлы һәм үзенчәлекле вариантларны да куллана. Аларны иҗтимагый берлекнең маркеры (билгесе) буларак алып, киңәю юнәлешендә эш итәргә кирәк. Бу дөреслеккә якын торса да, әлеге процессларны аңлау дәрәҗәсе аерым кызыклы мисалларга гына кайтып кала. Фәнни җәмгыятьнең тел төркемнәрен, туган телен югары дәрәҗәдә белгән кешеләрне һәм аларның сөйләмен өйрәнү буенча тикшеренүләргә ихтыяҗы зурдан. Чагыштырма анализ үткәреп, тел төркемнәре тел чикләрен ничек кабул итүләрен һәм бу зурлык мәдәни урынчылыкны алмаштырган очракта ни рәвешле үзгәргәнлекне билгеләргә кирәк. Безнең "The Wellsprings of Linguistic Diversity" проекты зур төрлелек белән аерылып торган 3 төбәкне тикшерә: Төньяк Австралиядәге Арнемленд, Көньяк Яңа Гвинея һәм Вануату. Ул шул регионнарда яшәүчеләрдән нинди дә булса вакыйга турында сөйләттерә, шуннан соң әлеге вакыйга бүтән кешеләрдә ничек аерылганын карап, аларны инглиз, испан кебек зур телләр белән яки урта телләр, мәсәлән, самоан теле белән чагыштырып, киңәю процессы белән нәрсә идарә иткәнлеген ачыкларга тырыша. Аермалар нигә барлыкка килгәнен төшенү өчен, аларны барлыкка китергән процессларга игътибар итәргә кирәк. Туганлык системасы Туганлык атамалары Австралия телләрендә аеруча катлаулы системаны тәшкил итә. Кешеләр уйлап чыгарган кагыйдәләргә нигезләнеп, без җир йөзендәге һәркемне чикләнгән туганлык атамалары күплеге ярдәмендә билгели алганга күрә, бу системаны универсаль дип әйтергә мөмкин. Әлеге система рекурсив һәм эквивалентлык, ягъни тәңгәллек кагыйдәләреннән тора. Бертуган абый/апа атамаларының тәңгәллегенә нигезләнеп карасак, австралия телләрендә, мәсәлән, "әтиемнең абыйсы" – "минем әти" атамасы була. Шуңа күрә рус телендәге "дядя" урынына "әти" атамасы кулланыла, ә "двоюродный брат" "әтиемнең улы"на яки "абыемның улы"на әверелә. Димәк, австралия телләрендә "минем абый" атамасы – "әтиемнең әтисенең әтисенең абыйсының улының улының улы" була. Шуңа күрә, туганлыкның нигез атамалары һәм тәңгәллек кагыйдәләре белән Көньяк Африкада шәҗәрә агачы сездән 125 000 ел элек аерылган бер кешене табып, аның сезнең якын туганыгыз булуын ачыкларга мөмкин. Бу көчле система аборигеннарга бөтен кыйтга буйлап үзләренең берләшмәләрен тупларга мөмкинлек биргән. Сез кемне генә очратсагыз да, аның сезгә кем булуын белә аласыз. Шул рәвешле, сез социаль элемтәләр системасын киңәйтәсез. Әгәр сез чүлдә борынгы гореф-гадәтләргә таянып тормыш алып барасыз икән, бу искиткеч мөһим булып чыга: корылык вакытында сез берәр ерак туганыгыз янына күчә аласыз. Моннан тыш, күпчелек аборигеннар туганлык дәрәҗәсенә ике яктан ишарә итә торган үзенчәлекле атамалар кулланалар. Мисал өчен 2 кеше – А белән В алыйк. Аралашкан вакытта алар бер үк зат турында сөйләшәләр. Шушы зат – Аның әнисе һәм Вның кызы. Әлеге затларның үзара туганлык мөнәсәбәтләрен без башка телләрдә ничек тасвирларбыз? «Әни» белән «кыз» атамаларын куллану сөйләмне нинди зат алып баруына бәйле. Австралия телләрендә сорауга ике яктан җавап биргән һәм үз эченә «мин ул затның оныгы, син — кызы һәм минем әнием» мәгънәсендәге йөзләгән сүзләрдән торган уникаль система бар. Әлеге системаны Австралиядә һәм Амазонка елгасы үзәнлегендә генә очратырга була. Гаҗәеп тел Австралия телләре күпчелек телләрдә гомум кабул ителгән әйберләрне гадәти аңлауга каршы килә. Моны каядилт теле мисалында аңлатып була. Мәсәлән, "абыемның хатыны" дигән тезмәне карыйк. Без "минем абыем" сүзтезмәсен төшем килешенә куябыз. Рус теле мисалында карасак, "я дал книгу жене моего брата" җөмләсендә "жена" сүзе төшем килешендә. Каядилт телендә исә башта "минем абыем" тезмәсен төшем килешенә, аннан соң барлык сүзләрне юнәлеш килешенә күчерергә кирәк һәм нәтиҗәдә "жене моего – ему брата – у" кебек тезмә барлыкка килә. Каядилт телендә мондый үзенчәлекләр бик күп. Тел белгече Ноам Хомски телләрне охшаш, ләкин төрле вариантларга ия булган универсаль грамматикаларга мөрәҗәгать итеп тикшергән. Димәк, барлык телләр өчен дә уртак, ләкин әле эзләп табылмаган опцияләр бар дияргә була. Мәсәлән, 1990 еллар башында Стивен Пинкер һәм Пол Баум дөньядагы бер телдә дә вакытка ишарә итә торган аффикслар (кушымчалар) юк дип әйкәннәр. Ләкин бу фикер каядилт теленә кагылышлы түгел. Каядилт һәм башка астралия телләре безгә телләрне ничек бар шулай кабул итеп, аларның байлыгын һәм төрлелеген күрергә өйрәтә. Актуаль мәсьәләләр Австралия телләре белән бәйле күп ачык сораулар кала. Монда дүрт әһәмиятле мәсьәләне китерергә мөмкин. Беренчедән, австралия телләре күпме дәрәҗәдә бер-берсе белән бәйләнештә тора һәм ни өчен алар шулкадәр аз үзгәргәннәрен тикшерергә кирәк. Гадәттә тел сәүдә, яулап алулар нәтиҗәсендә дөнья буйлап тарала, ләкин моның белән без ни рәвешле пама — ньюнга Австралия кыйтгасының 7/8 өлешен биләп торганын аңлата алмыйбыз. Икенче мөһим бер мәсьәлә мәдәниятнең телгә йогынтысы белән бәйле. Телнең мөмкинлекләре, без уйлаганга караганда да, бик киң. Австралия телләре үзенчәлекле юллар белән үсеш кичергәннәр, без әле һаман да элек билгесез булган феноменнарны ачыклап торабыз. Әгәр дә без борынгы грек теленең үзенчәлекләренен өйрәнергә теләсәк, бердәм корпуска тупланган меңләгән сүзне тикшерә алабыз. Өченче мәсьәлә нәкъ тә менә телнең корпусы белән бәйле. Хәзер австралия телләренең һәрберсе өчен аерым копус төзергә кирәк. Дүртенче мәсьәләгә килгәндә исә без телнең төзелешенә социаль процессларның тәэсире турында сүз йөртәбез. Иң беренче нәүбәттә, телнең төрлелеген нинди шартлар юкка чыгаруын аңлау мөһим. Күз алдыгызга китерегез: сез бабаларыгыз турында бернәрсә дә белмисез ди, чөнки телегез моңа мөмкинлек бирми, яисә бөтен мәдәни мирасыгыз юкка чыккан яки гомумән булмаган, ди. Австралия телләренә нәкъ менә шундый куркыныч яный. Җирле телләрне өйрәнү бу глобальләшә бара торган дөньяда кешеләрнең, беренче чиратта, үз-үзләренә карашын һәм мәдәниятне кабул итүен үзгәртә ала. Николас Эванс, Тел белемендә PhD, Австралия милли университеты, Лингвистика кафедрасы башлыгы, профессор Постнаука сәхифәсеннән Айсылу Хәбибуллина һәм Алинә Гыйльметдинова тәрҗемәсе

<urn:uuid:56e6c387-0a11-4b04-8519-a1a65c395428>

CC-MAIN-2020-29

http://giylem.tatar/archives/2677

2020-07-02T11:39:45Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-29/segments/1593655878753.12/warc/CC-MAIN-20200702111512-20200702141512-00435.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999963045120239}

giylem.tatar

Серго исемендәге завод Элеккеге исемнәр |Паратск чуен кою заводы| |Нигезләнгән||1898 ел| |Штаб-фатир||422546, ТР Яшел Үзән, ур., 4нче йорт| Төп затлар |Радик Хәсәнов, генераль директор| |суыту техникасы һ.б.| |Сайт||http://www.pozis.ru/company| Серго исемендәге завод, «Серго исемендәге завод» җитештерү берләшмәсе» ачык акционерлык җәмгыяте[1] (рус. Открытое акционерное общество «Производственное объединение «Завод имени Серго», кыскача ОАО «ПОЗиС», шулай ук POZIS) — Татарстанның Яшел Үзән шәһәрендә урнашкан сәнәгать ширкәте (компания). РФнең эре машина төзү ширкәте. «Ростех» дәүләт корпорациясенә керә. Татарстанда көнкүреш суыту техникасы һәм югары технологияле медицина суыту җайланмалары җитештерүче бердәнбер сәнәгать оешмасы. Генераль директор (1998-2009; 2010 елдан) — Р. Хәсәнов. Адресы — 422546, ТР Яшел Үзән, ур., 4нче йорт. Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 1917 елда предприятиене, мина һәм яктыртучы ракеталар чыгаруны оештыру максаты белән, француз сәнәгатькәре Н. Бенуа сатып ала. 1930 елда туплар өчен гильза чыгару максатында заводны яңартып кору турында хөкүмәт карары чыга. 1971 елдан «Свияга» маркалы суыткыч чыгарыла башлый. 1991 елдан җиңел автомобильләр өчен амортизаторлар чыгарыла. 1993 елдан ау мылтыклары өчен патроннар ясала. 2003 елдан Premier суыткычлары чыгарыла. 2004 елда медицина суыткычлары җитештерү буенча РФдә беренче урынга чыга. Classic суыткычы ясаучы конвейер тасмасы файдалануга тапшырыла. 2005 елдан изобутан (R600a) кулланып, ОЕМ-суыткычлар чыгарыла. 2009 елда Compact линиясендә суыткычлар әзерләнә башлый. 2010 елда Hannfrost премиум-сегмент суыткычлары чыгарыла. Газ һәм электр духовкалары (шкафлары) җитештерү башлана. Мәгълүмат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Завод өчен кирәкле белгечләр Яшел Үзән механика көллиятендә һәм А.Н. Туполев исемендәге Казан авиация институтының (хәзерге А.Н. Туполев исемендәге Казан илкүләм тикшеренү техник университеты) Яшел Үзән филиалында (Яшел Үзән машина төзелеше һәм мәгълүмати технологияләр институты) әзерләнә. Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Татарский энциклопедический словарь. Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 1999. ISBN 0-9530650-3-0

<urn:uuid:06777a81-ca2a-4c99-ac8c-1bb765a5b86b>

CC-MAIN-2018-22

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%BE_%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D3%99%D0%B3%D0%B5_%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B4

2018-05-25T18:46:01Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2018-22/segments/1526794867173.31/warc/CC-MAIN-20180525180646-20180525200646-00043.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998595714569092}

tt.wikipedia.org

Алгоритм Алгори́тм, әл-Харәзми (фар. خوارزمی [al-Khwārazmī]) галиме исеменнән килеп чыккан, - ул мәсьәләне чишү нәтиҗәсенә чикләнгән вакыт кисәге эчендә ирешү өчен башкаручы гамәлләр тәртибен тасвирлаучы күрсәтмәләрнең (инструкцияләрнең) төгәл җыелмасы. Элекке аңлатуда "тәртип" сүзе урынына "бер-бер артлы килү" (последовательность) сүзе кулланылган, әмма компьютерлар эшендә параллельлек үсеше белән «бер-бер артлы килү" сүзен гомумирәк нәтиҗәгә ия "тәртип" сүзенә алмаштыра башлаганнар. Бу алгоритмның кайсыдыр күрсәтмәләренең (инструкцияләренең) эшенең башка күрсәтмәләргә (инструкцияләргә) яки аларның эшенең нәтиҗәләренә бәйле булырга мөмкинлегенә бәйле. Шулай итеп, кайбер күрсәтмәләр (инструкцияләр) мәҗбүри рәвештә үзләре шуларга бәйле булган күрсәтмәләр (инструкцияләр) эшенең ахырыннан соң үтәлергә тиеш. Бәйсез күрсәтмәләр (инструкцияләр) яки үзләре шуларга бәйле күрсәтмәләр (инструкцияләр) тәмамланганнан соң бәйсез булган күрсәтмәләр (инструкцияләр) кулланучы процессор һәм операцион система мөмкинчелек бирсә теләсә нинди тәртиптә, я параллель, я бер үк вакытта үтәлергә мөмкин. Еш кына башкаручы сыйфатында берәр механизм булырга мөмкин (компьютер, токарь станогы, тегү машинасы), әмма алгоритм төшенчәсе мәҗбүри рәвештә компьютер программаларына карамый, мәсәлән, төгәл тасвирланган ризык пешерү рецепты шулай ук алгоритм булып тора, мондый очракта башкаручы булып кеше тора. Алгоритм төшенчәсе математиканың беренчел, төп, базис төшенчәләренә карый. Алгоритмик характерлы исәпләү процесслары (бөтен саннар белән арифметик гамәлләр, ике санның иң зур уртак тапкырлаучысын табу, һ.б.) кешелеккә бик борыңгы заманнардан ук билгеле. Әмма, ачык рәвешендә алгоритм төшенчәсе XX гасыр башында гына формалашкан. Алгоритм аңлатмасының формализациясе 1928 елда Давид Гильберт формалаштырган чишелеш проблемасын (алман. Entscheidungsproblem) чишеп караулардан башланган. Формализациянең киләсе этаплары эффектив исәпләүләрне билгеләү өчен яки "эффектив методны" билгеләү өчен кирәк булган; мондый формализацияләр арасында - 1930, 1934 һәм 1935 елларда Гедель – Эрбран – Клининың рекурсив функцияләре, 1936 елда Алонзо Чёрчның λ-исәпләве, 1936 елда Эмиль Постның 1 формулировкасы һәм Тьюринг машинасы. Методологиядә алгоритм базис төшенчә булып тора һәм фараз ителгән абсолютка якынаю белән сыйфат ягыннан яңа оптимальлек төшенчәсенә ия була. Хәзерге дөньяда формализацияләнгән күрсәтүендә алгоритм мисалларда, охшашлык буенча чагыштырып өйрәнүнең нигезен тәшкил итә. Эшчәнлекнең төрле сфераларында алгоритмнар охшашлыгы нигезендә эксперт системалар (теориясе) концепциясе формалашкан. Эчтәлек - 1 Төшенчә тарихы - 2 Алгоритм билгеләмәләре - 3 Алгоритмнарның формаль үзлекләре - 4 Алгоритм төрләре - 5 Алгоритмнарның нумерациясе - 6 Алгоритмнар ярдәмендә чишелми торган мәсьәләләр - 7 Алгоритмнар анализы - 8 Башлангыч бирелгән мәгълүматлар һәм ниндидер нәтиҗә булуы - 9 Алгоритмнарның күрсәтелеше - 10 Алгоритмнарның эффективлыгы - 11 Мисал - 12 Cи программалау телендә ике натураль санның иң зур уртак бүлүчесен табу программасы - 13 Искәрмәләр - 14 Шулай ук карагыз - 15 Әдәбият - 16 Сылтамалар Төшенчә тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] "Алгоритм" сүзе үзе фарсы галиме Абу Абдуллаһ Мөхәммәд ибн Муса әл-Хорезми ﺍﺑﻭﻋﺒﺩاﷲ ﻤﺤﻤﺪ ﺍﺑﻥ ﻤﻭﺳﻰ (Аль-Хорезми) исеменнән килеп чыккан. 825 ел тирәсендә ул инша язган, шунда ул Һиндстанда уйлап чыгарылган позицион унарлы исәпләү системасына беренче мәртәбә аңлатма биргән. Кызганычка каршы, китапның фарсыча беренче язылган нөсхәсе сакланып калмаган. Әл-Хорезми яңа системада исәпләү кагыйдәләрен формулаштырган, һәм, мөгаен, беренче мәртәбә санда төшерелдереп калдырылган позициясен билгеләү өчен 0 цифрасын кулланган (аның һиндча атамасын гарәпләр (الصفر) "as-sifr" яки фәкать (صفر ) "sifr" дип тәрҗемә иткәннәр, моннан "цифра" һәм "шифр" кебек сүзләр килеп чыккан). Шул ук вакыт тирәсендә һинд цифрларын башка гарәп галимнәре дә куллана башлаганнар. XII гасырның беренче яртысында аль-Хорезминың китабы латинча тәрҗемәсендә Европага үтеп кергән. Безнең вакытка кадәр исеме сакланып калмаган тәрҗемәче аңа Algoritmi de numero Indorum ("Һинд исәбе турында алгоритмнар") атамасын биргән. Китапның гарәпчә атамасы "Китаб әл-җәбр уә-ль-мукабәлә" ("Кушу һәм алу турында китап") булган. Китапның элекке атамасыннан алгебра сүзе килеп чыккан (алгебра – аль-җәбр – кушу). Шулай итеп, Урта Азия галименең латинлаштырылган исеме китап башына куелганын күрәбез, һәм хәзер "алгоритм" сүзенең Европа телләренә нәкъ менә бу иншадан кергәне күренә. Әмма аның мәгънәсе турында сорау озак вакытлар буена аяусыз бәхәсләр китереп чыгарган. Күп гасырлар буена сүзнең килеп чыгышына бик төрле аңлатмалар бирелгән. Брокгауз һәм Ефронның энциклопедик сүзлеге үз аңлатмасын тәкъдим иткән. Анда "алгорифм" (сүз уңаеннан, инкыйлабка кадәр фита хәрефе аша алгориѳм язылышы кулланылган) "гарәп сүзе Аль-Горетм, ягъни, тамыр"дан чыгарыла. Әлбәттә, бу аңлатмаларны дөрес дип санау шөбһәле. Әл-Хорезминың алдарак сүзгә алынган тәрҗемәсе беренче карлыгач булган һәм киләсе берничә йөз еллык дәвамында шул ук мәсьәләгә – цифрлар ярдәмендә исәп сәнгатенә багышланган булган күп яңа хезмәтләр дөнья күргән. Аларның барысының атамасында algoritmi яки algorismi булган. Әл-Хорезми турында соңрак авторлар бернәрсә белмәгәннәр, әмма китапның беренче тәрҗемәсе «Dixit algorizmi: …» («Әл-Хорезми әйткән: …») дигән сүзләр белән башланган, һәм бу сүзне кәнкрит кеше исеме белән бәйләнгән булган. Китапның грек чыганаклы булганы турында ялгышу киң таралган булган. 1250 ел тирәсендә инглиз астрономы һәм математигы Иоанн Сакробоско арифметика буенча Algorismus vulgaris хезмәтен язган, ул гасырлар буена унарлы исәпләү системасы буенча күп Европа университетларында төп дәреслек булган. Кереш сүздә Сакробоско фәннең авторы дип Алгус (Algus) дигән галимне атаган. Жана де Менның «Роза турында Роман»ында (1275—1280) "грек философы Алгус" Платон, Арсту (Аристотель), Евклид һәм Птолемей белән бер рәттән куела. Шулай ук исемнең Аргус (Argus) атамасы очраган. Гәрчә, борынгы грек мифологиясе буенча «Арго» корабын «Ясон» төзегән булса да, нәкъ менә шул Арго корабны төзегән дип әйтелгән. «Мастер Алгус» (яки Аргус) урта гасыр әдәбиятында исәпләү сәнгатенең йөзе булган. Сүзгә алынган "Роза турында романда" һәм шулай ук итальян Дурантеның "Чәчәк" поэмасында фрагментларында хәтта «mestre Argus» та гашыйкларның ничә мәртәбә талашуын һәм татулашуын исәпли алмаганы турында сүзләр бар. Инглиз шагыйре Джефри Чосер «Герцогиня китабында» (1369 ел.), хәтта «данлы санаучы Аргус» (noble countour Argu) геройга төнге куркыныч төшләрендә күренгән куркыныч җанварларны исәпли алмавы турында яза. Алгоритм – ул цифрлар ярдәмендә исәпләү сәнгате, әмма башта "цифр" сүзе нульгә генә караган. Мәшһүр француз трувер Готье де Куанси (Gautier de Coincy, 1177—1236) үзенең шигырьләрнең берсендә algorismus-cipher сүзләрен кулланган (алар 0 сүзен аңлаткан) бернәрсәгә дә яраклы булмаган кеше метафорасы буларак кулланган. Күренгәнчә, мондый образны аңлау өчен тыңлаучыларның билгеле әзерләвен таләп иткән, ә бу аларга яңа исәпләү системасы таныш булганын аңлата. Күп гасырлар буена абак фактик рәвештә исәпләүләр өчен бердәнбер эш коралы булган, аның белән сәүдәгәрләр дә, алмаштыручылар да, галимнәр дә кулланган. Хисап тактасында исәпләүләрнең отышлы якларын үзләрнең иншаларында Герберт Аврилактан (938-1003) кебек күренекле фикер иясе аңлаткан, ул аннан соң 999 нчы елда Сильвестр II исеме астында Рим папасы булган. Яңа әйбер шактый кыенлык белән танылган, математика тарихына алгорисмикларның һәм абацистларның (кайвакыт гербекистлар дип аталган) каты каршылыгы кергән, абацистлар исәпләүләр өчен гарәп цифрларына урынына абакны кулланырга чакырганнар. Кызыклы факт – француз математигы Николя Шюке (Nicolas Chuquet, 1445—1488) Лион шәһәренең салым түләүчеләр реестрына алгорисмик (algoriste) буларак кертелгән булган. Әмма яңа исәпләү ысулы ахыргача кулланыш тапканчы, гасырлар узган, гомуми билгеләмәләр ясау өчен, исәпләү методларын кәгазьдә язуга җайлаштыру һәм камилләштерү өчен шуның кадәр вакыт кирәк булган. Көнбатыш Европада арифметика укытучыларын XVII гасырга кадәр "абак магистрлары" дип атаганнар, мәсәлән, математик Никколо Тартальяны (1500—1557). Шулай итеп, исәпләү сәнгате буенча иншалар "Алгоритмнар" дип атаганнар. Йөзләрчә иншалардан шигырь итеп язылган Александра де Вилла Деиның (Alexander de Villa Dei, 1240 елда үлгән) Carmen de Algorismo трактатын яки Вена астрономы һәм математигы Георг Пурбахның (Georg Peurbach, 1423—1461) Opus algorismi jocundissimi («Алгоритм буенча иң күңелле инша»)ны билгеләп үтәргә кирәк. Тора бара сүзнең мәгънәсе киңәйгән. Галимнәр аны исәпләү өчен генә булганнарына түгел, ә башка математик процедураларга да куллана башлаганнар. Мәсәлән, 1360 нчы елда француз фәлсәфәчесе Николай Орем (Nicolaus Oresme, 1323/25-1382) Algorismus proportionum («Пропорцияләр исәпләве») математик трактатын язган, анда ул вакланмалы күрсәткечләр белән дәрәҗәләрне кулланган һәм фактик рәвештә логарифмнар фикеренә бик якын килгән. Абак урынына сызыкларда исәп килгәч, аның буенча күп санлы белешмә китапларын "Algorithmus linealis", ягъни сызыкларда исәп кагыйдәләре дип атый башлаганнар. Algorismi сүзенең беренчел формасы күпмедер вакыт узгач, соңгы хәрефен югалткан, ә сүзнең үзе Европа әйтелеше өчен җайлы algorism рәвешен алган. Соңрак, ул да, үз чиратында бозылышка дучар булган, бу arithmetic сүзенә бәйле булгандыр дип фараз ителә. 1684 елда Готфрид Лейбниц Nova Methodvs pro maximis et minimis, itemque tangentibus… иншасында «алгоритм» (Algorithmo) сүзен беренче мәртәбә киңрәк мәгънәдә кулланган: дифференциаль исәпләү мәсьәләләрнең систематик чишү ысулы буларак. XVIII гасырда Германия математика сүзлекләрнең берсендә, (Лейпцигта 1747 елда басылган), Vollstandiges mathematisches Lexicon да, algorithmus төшенчәсе һаман дүрт арифметика операцияләре турында төшенчә буларак аңлатыла. Әмма мондый мәгънә бердәнбер булмаган, ул вакытларда математика фәненең терминологиясе формалашкан гына әле. Хосусый очракта, algorithmus infinitesimalis гыйбарәсе чиксез кечкенә зурлыклар белән гамәлләр башкару ысулларына кулланылган. Алгоритм сүзен Леонард Эйлер та кулланган, аның эшләрнең берсе шулай атала да - «Пелль мәсьәләсен чишү өчен яңа алгоритмны куллану» (De usu novi algorithmi in problemate Pelliano solvendo). Күргәнебезчә, Эйлерның алгоритмны мәсьәлә чишү ысулы синонимы буларак аңлавы хәзерге мәгънәгә бик якын. Әмма сүзнең һәммә иске мәгънәләре дә кулланылыштан чыксын өчен тагын ике йөз ел кирәк булган. Бу процессны «алгоритм» сүзенең рус теленә үтеп керү мисалында тикшерергә була. Тарихчылар «Счётная мудрость» атамасы астында борынгы рус дәреслеккә 1691 ел датасын бирәләр. Бу инша күп вариантларда билгеле (шуларның кайберләре 100 елга диярлек элегрәк) һәм тагын да борынгырак XVI гасыр борынгы кулъязмаларына карый. Алар буенча гарәп цифрларын һәм алар белән гамәлләр кагыйдәләрен белү Русь иленә ничек әкренләп таралганын карарга була. Бу дәреслекнең тулы атамасы - «Сия книга, глаголемая по еллински и по гречески арифметика, а по немецки алгоризма, а по русски цифирная счётная мудрость». Шулай итеп, «алгоритм» сүзен беренче рус математиклары Көнбатыш Европада кебек үк мәгънәсендә аңлаганнар. Әмма бу төшенчә В. И. Даль сүзлегендә дә, йөз ел үткәч чыккан Д.Н. Ушаков мөхәррирлеге астында (1935 ел) «Толковый словарь русского языка» (Рус теленең аңлатмалы сүзлегендә дә) булмаган. Шулай да, "алгорифм" сүзен инкыйлабка кадәр популяр булган Бертуган Гранатларның энциклопедик сүзлегендә, 1926-нчы елда чыккан Зур совет энциклопедиясенең беренче басмасында да табарга була. Икесендә дә ул бертөрле аңлатыла: шул кагыйдә буенча унарлы исәпләү системасында дүрт арифметик гамәлләрнең тегесе яки бусы башкарыла торган кагыйдә. Әмма XX гасыр башына математиклар өчен "алгоритм" сүзе төгәл билгеләнгән кагыйдәләр буенча башкарылучы теләсә нинди арифметик яки алгебраик процессны аңлаткан, һәм бу аңлатма шулай ук БСЭ ның киләсе басмаларында бирелә. Алгоритмнар галимнәрнең җентекле игътибар әйбере булган һәм тора бара бу аңлатма хәзерге математикада үзәк урыннарның берсен алган. Математикадан ерак булган кешеләр исә, XX гасырның кырыгынчы еллар башына алар бу сүзне мәктәптә укыганда, "Евклид алгоритмы" кушылмасында ишетә алганнар. Моңа да карамастан, алгоритм һаман белгечләр арасында йөри торган төшенчә буларак аңлашылган, моны туры килә торган мәкаләләрнең күләме кечкенәрәк булган басмаларда юклыктан әйтеп була. Хосусый очракта, ул бер томлы энциклопедик сүзлекләрдә генә түгел, ә ун томлы Кече Совет Энциклопедияда (1957 ел) юк. Әмма ун ел тирәсе узгач, Зур совет энциклопедиянең (1969 ел) өченче басмасында алгоритм инде "гадирәк аңлатмалар төшенчәләрендә формаль билгеләмәсе булмаган, һәм турыдан туры тәҗрибәдән абстракцияләнгән" төп математика категорияләрнең берсе итеп сыйфатлана. Күргәнебезчә, БСЭның беренче басмасындагы аңлатудан да аерма шактый зур. Кырык ел эчендә алгоритм математиканың төп төшенчәләрнең берсенә әверелгән, һәм моның тануы булып сүзне энциклопедияләргә түгел, ә сүзлекләргә кертү булган. Мәсәлән, ул академик "Рус теле сүзлеге"ндә (1981 ел) математика өлкәсеннән төшенчә буларак бар. Алгоритм төшенчәсенең үсеше белән бер үк вакытта әкренләп аның математикадан башка сфераларга экспансиясе барган. Һәм аңа компьютерларның килеп чыгышы баш биргән, бу сәбәпле «алгоритм" сүзе 1985 елда бөтен мәктәп информатика дәреслекләренә кергән һәм яңа тормышка ия булган. Гомумән әйткәндә, хәзерге мәшһүрлеге турыдан туры компьютерларның таралышына бәйле. Мәсәлән, "Балалар энциклопедиясе"нең өченче томында (1959 ел) исәпләү машиналары турында күп әйтелгән, әмма алар ниндидер гадәти әйбер булмаган һәм якты, әмма ерак киләчәкнең атрибуты буларак кабул ителә. Әмма үткән гасырның 70-нче елларында инде, компьютерлар экзотик могъҗиза булудан туктагач, «алгоритм" сүзе көнкүрешкә тиз керә. Моны энциклопедик басмалар сизгер фиксациялиләр. «Кибернетика энциклопедиясе»ндә (1974 ел) «Алгоритм» мәкаләсендә ул инде исәпләү машиналарда реализациягә бәйле, ә "Совет хәрби энциклопедиясе"ндә (1976 ел) "ЭВМ да мәсьәлә чишү алгоритмы" дигән аерым мәкалә барлыкка килә. Соңгы бер ярым – ике ун еллыкта компьютер безнең тормышның аерылмый торган атрибуты булган, компьютер лексикасы гадәти булып киткән. "Алгоритм" сүзе безнең көннәрдә һәрбергә диярлек мәгълүмдер. Ул сөйләм телендә дә кулланыла. Алгоритм билгеләмәләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Формаль булмаган билгеләмә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Һәрбер алгоритм башлангыч (керү) бирелгән мәгълүматларның барлыгын фараз итә һәм эш нәтиҗәсендә билгеле нәтиҗәгә ирешүгә китерә. Һәрбер алгоритмның эше ниндидер элементар гамәлләр бер-бер артлы килүен башкару ысулы белән бара. Бу гамәлләр адымнар дип атала, ә аларны үтәү процессы алгоритмик процесс дип атала. Шулай итеп, алгоритмның дискретлыгы үзлеге ачык күренә. Алгоритмнарның мөһим үзлеге булып массалык тора, ягъни төрле керү мәгълүматларга куллану мөмкинлеге тора. Ягъни, һәрбер алгоритм бер типлы мәсьәләләр төркемен чишәргә тиеш. Алгоритм шуңа канәгатьләндерә торган кирәк шарт булып детерминирлык яки билгелелек булып тора. Ягъни, алгоритмның командаларының үтәлүе бер өлге буенча бара һәм бер төрле керү мәгълүматлары өчен бер үк нәтиҗәгә китерә. Алгоритмның керү мәгълүматлары рөхсәт ителгән керү мәгълүматлары җыелмасы белән чикләнгән булырга мөмкин. Алгоритмны рөхсәт ителмәгән керү мәгълүматларына куллану алгоритмның бер кайчан да туктамавына яки чыга алмаслык халәткә (һавада асылынып тору)га эләгүенә китерергә мөмкин. Формаль билгеләмәсе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Математиканың төрле теоретик проблемалары һәм физика һәм техниканың үсеше тизләнеше көн үзәгенә алгоритм төшенчәсенең төгәл билгеләүне куйган. Алгоритм төшенчәсен беренче төгәлләп караулар һәм аны тикшерүләрне XX гасыр башында Алан Тьюринг, Эмиль Пост, Жак Эрбран, Курт Гедель, Андрей Марков, Алонзо Чёрч башкарганнар. Алгоритм төшенчәсенең берничә билгеләмәсе эшләнгән булган, әмма соңыннан алар барысы да бер үк төшенчәне аңлатканы ачыкланган. (Чёрч — Тьюринг Тезисын карагыз). Тьюринг Машинасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Тьюринг машинасы нигезендә ятучы төп фикер бик гади. Тьюринг Машинасы – ул эченә символлар язылган аерым күзәнәкләр тасмасы белән эшләүче абстракт машина (автомат). Машинаның язу өчен һәм күзәнәкләрдән символларны уку өчен башы бар, һәм ул тасма буенча хәрәкәтләнә ала. Һәрбер адымда машина баш күрсәтә торган күзәнәктән символны укый һәм укылган символ һәм эчке халәте нигезендә киләсе адымны ясый. Шуның белән бер рәттән машина үз халәтен үзгәртә ала, күзәнәккә башка символны яза ала яки башны бер күзәнәккә уңга яки сулга күчерә ала. Бу машиналарны тикшерү нигезендә Тьюринг тезисы чыгарылган (алгоритмнарның төп гипотезасы): Ниндидер әлифбада бирелгән функциянең зурлыкларын табу өчен ниндидер алгоритм бу функция Тьюринг буенча исәпләнгәндә генә, ягъни аны Тьюринг машинасы ярдәмендә исәпләп булганда гына бар. Бу тезис аксиома, постулат булып тора, ягъни математик методлар белән исбатлана алмый, чөнки алгоритм төгәл математик билгеләмә түгел. Рекурсив функцияләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Һәрбер алгоритмга ул исәпли торган функцияне туры китерергә мөмкин. Әмма шундый сорау туа: теләсә нинди функциягә Тьюринг машинасын туры китерергә буламы, ә булмаса, нинди функцияләр өчен алгоритм бар? Бу сорауларны тикшерүләр 1930-нчы елларда рекурсив функцияләр теориясе барлыкка килүгә китергән. Исәпләнүче функцияләр классы аксиомалар системасы нигезендә ниндидер аксиоматик теория төзелүен хәтерләтүче образга язылган. Башта исәпләве ачык күренә торган иң гади функцияләр сайланган булган. Аннан соң инде булган функцияләр нигезендә яңа функцияләр төзү кагыйдәләре (операторлар) формулаштырылган. Кирәк булган функцияләр классы иң гади функцияләрдән операторлар ярдәмендә чыгарып була торган функцияләрдән тора. Тьюринг тезисына охшаш рәвештә исәпләү функцияләре теориясендә "Чёрч тезисы" дип аталган гипотеза куелган: Санлы функция шул очракта һәм бары тик шул очракта алгоритмик рәвештә исәпләнә – ул өлешчә рекурсив булган очракта. Исәпләнүче функцияләр классы Тьюринг буенча исәпләнүчеләр белән тәңгәл килү ике адымда исбатлана: башта иң гади функцияләрнең Тьюринг машинасында исәпләнүне исбатлыйлар, аннан соң операторлар ярдәмендә чыгарылган функцияләрне испләнүне исбатлыйлар. Шулай итеп формаль булмаган рәвештә алгоритмны дискрет детерминирланган процессны төгәл инструкцияләр (бирелмәләр) системасы буларак билгеләргә мөмкин. Ул башлангыч мәгълүматлардан (керүдә) эзләнелгән нәтиҗәгә (чыгуда) алып бара, әгәр дә ул нәтиҗә чикле адым эчендә бар икән; әгәр дә эзләнүче нәтиҗә юк икән, алгоритм я бер кайчан да эшен тәмамламый, я чыгусыз халәткә керә. Марковның нормаль алгоритмы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Марковның нормаль алгоритмы – ул бер-бер артлы килүче алыштырулар системасы, бу алыштырулар ниндидер әлифба символларыннан төзелгән нигез сүзләрдән яңа сүзләрне чыгаручы билгеле процедураларны чынлыкка ашыра. Тьюринг машинасы кебек үк, "нормаль алгоритмлар" исәпләүләрнең үзләрен башкармыйлар: алар фәкать бирелгән кагыйдәләр буенча хәрефләр алыштыру ысулы белән сүзләрне әверелдерүне башкаралар. "Нормаль исәпләнүче" дип нормаль алгоритм ярдәмендә башкарырга мөмкин булган функцияне атыйлар. Ягъни, функциянең рөхсәт ителгән мәгълүматлар күплегеннән һәрбер сүзне аның башлангыч мәгънәсенә әверелдерүче алгоритм ярдәмендә. Нормаль алгоритмнар теориясен уйлап табучысы А.А. Марков Марковның нормализация принцибы дип аталган гипотезаны куйган: - Ниндидер әлифбада бирелгән функциянең мәгънәләрен табу өчен, алгоритм шул вакытта һәм бары тик шул вакытта бар – функция нормаль исәпләнүче булганда. Тьюринг һәм Черч тезисларына охшаш рәвештә, Марковның нормализация принцибы математик ысуллар белән исбатлана алмый. Стохастик алгоритмнар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Әмма, өстәрәк китерелгән алгоритмның формаль билгеләмәсе кайбер очракларда артык төгәл булырга мөмкин. Кайвакыт очраклы зурлыкларны куллануда ихтыяҗ килеп чыгарга мөмкин. - «Probabilistic algorithms should not be mistaken with methods (which I refuse to call algorithms), which produce a result which has a high probability of being correct. It is essential that an algorithm produces correct results (discounting human or computer errors), even if this happens after a very long time.» Henri Cohen, A Course in Computational Algebraic Number Theory. - Эше башлангыч бирелгән мәгълүматлар белән генә түгел, ә очраклы саннар генераторыннан чыгарылган мәгънәләр белән билгеләнүче алгоритм "стохастик" дип атала (яки инг. randomized algorithm дан алынган сүз рандомизирланган дип атала) - Формаль рәвештә мондый алгоритмнарны алгоритмнар дип атарга ярамый, чөнки алар туктамас дигән (нульгә якын булган) ихтималлылык бар. Әмма стохастик алгоритмнар еш кына детеминирланганнардан эффективрак була, ә кайбер очракларда мәсьәләне чишәргә бердәнбер ысул булып тора. Әмма стохастик алгоритмнарны һәм зур ихтималлылык белән дөрес нәтиҗәне бирә торган методларны аерырга кирәк. Методтан аермалы буларак, алгоритм озак дәвам иткән эштән соң да коррект нәтиҗәләр бирә. Кайбер тикшеренүчеләр стохастик алгоритм алдан билгеле булган ихтималлылык белән дөрес булмаган нәтиҗә бирер дигән ихтималлылыкны кабул итә. Шул чакта, стохастик алгоритмнарны ике типка бүләргә була: - Лас-Вегас тибы алгоритмнары гел коррект нәтиҗә бирәләр, әмма аларның эш вакыты чикләнгән - Монте-Карло тибы алгоритмнары өстәгеләрдән аермалы буларак билгеле ихтималлылык белән дөрес булмаган нәтиҗәләр бирергә мөмкин (аларны еш Монте-Карло методлары дип атыйлар). Башка формализацияләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Кайбер мәсьәләләр өчен өстәрәк атап әйтелгән формализацияләр чишелешләр эзләүне һәм тикшерүләр башкаруны авырайтырга мөмкин. Киртәләрне узу өчен "классик" схемаларның модификацияләре дә, алгоритмның яңа модельләре дә барлыкка килгән. Һәм башкалар. Алгоритмнарның формаль үзлекләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Алгоритмның ачык күренгән яки ачык күренмәгән формада билгеләмәләре түбәндәге гомуми таләпләр рәтендә бар: - Дискретлык — алгоритм мәсьәлә чишү процессын ниндидер гади адымнар тәртибе рәвешендә күрсәтергә тиеш. Шул ук вакытта һәрбер адымның алгоритмын үтәү өчен чикле вакыт кисәге кирәк, ягъни башлангыч бирелгән мәгълүматларны нәтиҗәгә әверелдерү вакыт буенча дискрет рәвештә башкарыла. - Детерминирланган булу (билгелелек). Һәрбер вакыт мизгелендә киләсе эш адымы бердәнбер итеп система халәте белән билгеләнә. Шулай итеп, бер үк башлангыч бирелгән мәгълүматлар өчен алгоритм бер үк нәтиҗәне (җавапны) бирә. Хәзерге заман аңлатуында бер үк алгоритмның төрле реализацияләрнең изоморф граф булырга тиеш. Икенче яктан, киләсе эш адымы агымдагы система халәтенә һәм генерацияләнгән очраклы санга бәйле булган ихтималлылык алгоритмнары бар. Әмма башлангыч "бирелгән мәгълүматлар" исемлегенә очраклы саннар генерациясе методын керткәндә, ихтималлылыклы алгоритм гади алгоритмның астөре була башлый. - Аңлашылучанлык — башкаручы өчен алгоритмда фәкать анда булган һәм аның командалар системасына керә торган командалар булырга тиеш. - Тәмамланучанлык (чиклелек) — коррект бирелгән керү бирелгән мәгълүматлары булганда алгоритм чикле сан адымнар эчендә эшне тәмамларга һәм нәтиҗәне бирергә тиеш. Икенче яктан, ихтималлылыклы алгоритм беркайчан да нәтиҗә бирмәскә мөмкин, әмма моның ихтималлылыгы нульгә тигез. - Массалылык (универсальлек). Алгоритм төрле җыелма башлангыч бирелгән мәгълүматлар кулланырлык булырга тиеш. - Нәтиҗәлелек — алгоритмның билгеле нәтиҗәләр белән тәмамлануы. - Алгоритм дөрес булмаган нәтиҗәләргә китерсә, яки бөтенләй нәтиҗә бирмәсә ялгыш алгоритм була. - Алгоритм теләсә нинди керү бирелгән мәгълүматлар өчен дөрес нәтиҗәләр бирсә хатасыз була. Алгоритм төрләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Берәр кулланылыш өчен алгоритмнар аерым роль уйныйлар, алар аерым кулланылыш мәсьәләләр чишү максатлы. Алгоритм мәсьәләнең таләпләренә туры килсә (мәсәлән, физик дөрес нәтиҗә бирсә) дөрес булып санала. Алгоритмда (программада) кайбер башлангыч бирелгән мәгълүматлар өчен дөрес булмаган нәтиҗәләр, эш бозылулар, баш тартулар, я бөтенләй бернинди нәтиҗәләр бирмәсә хаталар бар дип санала. Соңгы тезис алгоритмик программалау буенча олимпиадаларда катнашучылар төзегән программаларга бәя бирү өчен кулланыла. рекурсив алгоритмнар (ниндидер кайтару шартына ирешкәнче үзләре үзен чакыручы алгоритмнар) мөһим роль уйныйлар. XX гасыр ахырыннан – XXI гасыр башыннан алып берничә операцияне бер үк вакытта башкарырга сәләтле исәпләү машиналары өчен булган параллель алгоритмнар актив уйлап эшләнә. Алгоритмнарның нумерациясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Алгоритмнарның нумерациясе аларның тикшерүендә һәм анализында мөһим роль уйный. Теләсә нинди алгоритмны чикле сүз рәвешендә бирергә мөмкин булганлыктан (ниндидер әлифбаның чикле символлары бер-бер артлы килүе рәвешендә күрсәтергә), ә чикле әлифбада бөтен чикле сүзләр күплеге санаулы булганлыктан, бөтен алгоритмнар күплеге шулай ук санаулы. Бу натураль саннар күплеге белән алгоритмнар күплеге арасында бердәнбер чагылуын аңлата, ягъни һәрбер алгоритмга номер бирү мөмкинлеген аңлата. Алгоритмнарның нумерациясе шулай ук барлык алгоритмик исәпләнүче функцияләрне аңлата, һәм шулай ук теләсә нинди функция чиксез номерлар микъдарына ия булырга мөмкин. Нумерациянең булуы алгоритмнар белән саннар белән кебек үк эшләргә рөхсәт итә. Бигрәк тә башка алгоритмнар белән эш итә торган алгоритмнарны тикшергәндә нумерация файдалы. Алгоритмнар ярдәмендә чишелми торган мәсьәләләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Алгоритм төшенчәсенең формализациясе чишелешләр эзләү алгоритмы булмаган мәсьәләләр барлыгын тикшерергә рөхсәт иткән. Соңыннан бер рәт мәсьәләләрнең чишелешләренең алгоритмик исәпләвенең юк булуы исбатланган, бу аларны теләсә нинди исәпләү җайланмасында мөмкин түгел итә. функциясен функция билгеләмәсенең бөтен элементлар күплегенең мәгънәсен исәпли торган Тьюринг машинасы булса исәпләнүче функция дип атыйлар. Әгәр дә андый машина юк икән, функциясе исәпләнмәүче дип атала. Функция хәтта керү мәгълүматларның бөтен күплегенең аскүплеге өчен мәгънәне исәпли ала торган Тьюринг машинасы булса да исәпләнмәүче функция дип саналачак. Peter Linz, An Introduction to Formal Languages and Automata функциясенең исәпләү нәтиҗәсе "хакыйкать" яки "ялган" мантыйк гыйбарәсе (яки {0, 1} күплеге) булганда очрак функциясенең исәпләнүенә карап чишелә торган яки чишелми торган мәсьәлә дип атала. Керү мәгълүматларның рөхсәт ителгән күплеген төгәл күрсәтергә мөмкин, чөнки мәсьәлә бер күплек өчен чишелә торган икенче күплек өчен чишелми торган булырга мөмкин. Чишелмәве исбатланган беренче мәсьәлә булып тукталу проблемасы тора. Ул түбәндәгечә формулаштырыла: - Тьюринг машинасы өчен программа тасвирламасы булганда, ниндидер керү бирелгән мәгълүматлары алып, программа вакыт узу белән эшен тәмамлаячакмы, әллә чиксез эшләячәкме икәнен билгеләргә мөмкин. Тукталу проблемасының чишелмәве исбатлавы, аңа башка мәсьәләләрне китерергә булуы белән мөһим. Мәсәлән, буш юлда тукталу проблемасын (бирелгән Тьюринг машинасы өчен буш юлда хәрәкәткә китерелеп туктармы икәнен билгеләргә кирәк булганда) үзгәртеп гади мәсьәлә тукталуына китерергә мөмкин, шуның белән аның чишелмәве исбатлана. Алгоритмнар анализы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Корректлылык исбатлавы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Мәгълүмат технологияләре таралышы белән программа эш бозылулары куркынычы артты. Алгоритмнарда һәм реализацияләрдә хаталардан арынуның бер ысулы булып системалар корректлылыгының математик ысуллар белән исбатлау тора. Алгоритмнар һәм аларның реализацияләрнең анализы өчен математик аппаратны куллану формаль методлар дип атала. Формаль методлар формаль спецификацияләр куллануны һәм, гадәттә, синтаксик анализ һәм спецификацияләр үзлекләрен исбатлау өчен эш кораллары җыелмасы булуын истә тота. Реализация детальләреннән абстрактлашу система үзлекләрен аның реализациясенә бәйсез рәвештә билгеләргә мөмкинчелек бирә. Моннан тыш, математик раслауларының төгәллеге һәм бердәнбер мәгънәгә ия булулары табигый телләрнең күпмәгънәлелектән һәм төгәлсезлектән арынырга мөмкинчелек бирә. Ричард Гейтс гипотезасы буенча, "хаталардан алдан арыну хаталарны төзәтүдән яхшырак". Хоар гипотезасы буенча, "программаларны исбатлау корректлык, документация һәм ярашучанлык (совместимость) программасын чишә». Программалар корректлылыкның исбатлавы аларның бөтен керү бирелгән мәгълүматлар диапазонына карата үзлекләрен ачыкларга мөмкинчелек бирә. Моның өчен корректлылык төшенчәсе ике типка бүленгән булган: - Өлешчә корректлылык — программа тәмамланган очраклары өчен дөрес нәтиҗә бирә. - Тулы корректлылык — программа эшне тәмамлый һәм керү бирелгән мәгълүматлары дипазоныннан бөтен элементлар өчен дөрес нәтиҗәне бирә. Корректлылыкны исбатлау вакытында программа текстын теләнгән керү-чыгу бирелгән мәгълүматлары нисбәте спецификациясе белән чагыштыралар. Хоар типы исбатлаулары өчен бу спецификация алшартлар һәм постшартлар дип аталучы расламалар рәвешендә була. Программаның үзе белән бергә аларны шулай ук Хоар өчлеге дип атыйлар. Бу расламалар түбәндәгечә языла: - P{Q}R Монда P - Q программасы эш башының алдыннан башкарылырга тиеш алшарт, ә R – программа эшенең тәмамыннан соң дөрес булган постшарт. Формаль методлар киң даирә мәсьәләләр өчен уңышлы кулланылган, ә хосусый очракларда: электрон схемалар, ясалма интеллект, тимер юлда автоматик системалар эшләгәндә, микропроцессорлар верификациясендә, стандартлар спецификациясендә, программалар спецификациясе һәм верификациясендә. Эш вакыты[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Киң таралган алгоритмнарнарга бәя бирү критерие булып эш вакыты һәм керү бирелгән мәгълүматлары күләменә бәйле эш вакыты үсү тәртибе тора. Һәрбер кәнкрит мәсьәлә өчен аның үлчәме дип аталган ниндидер сан төзиләр. Мәсәлән, матрицалар тапкырламасын исәпләү мәсьәләсенең үлчәме булып тапкырлаучы матрицаларның иң зур үлчәме торырга мөмкин, графларда мәсьәләләр өчен үлчәм булып графның кабыргалары микъдары торырга мөмкин. Алгоритм мәсьәлә үлчәме функциясе буларак сарыф иткән вакытны бу алгоритмның вакытлы катлаулыгы T(n) дип атыйлар. Мәсьәлә үлчәме артканда бу функция тотышының асимптотикасын асимптотик вакытлы катлаулылык дип атыйлар, ә аның билгеләнүе өчен махсус нотация («O»зур һәм «o» кече) кулланыла. Нәкъ менә асимптотик катлаулылык алгоритм эшкәртә алган мәсьәләләрнең үлчәмен билгели. Мәсәлән, әгәр дә алгоритм үлчәмле керү бирелгән мәгълүматларын cn² вакыты эчендә эшкәрткәндә, монда c – ниндидер константа, мондый алгоритмның вакытлы катлаулыгы O(n²) дип атала. Еш кына алгоритмнарны эшләп чыгарганда иң начар очраклар өчен асимптотик вакытлы катлаулылыкны киметеп карыйлар. Гамәлдә исә "гадәттә" еш эшли торган алгоритм җитәрлек була. Тупасландырып әйткәндә, урта асимптотик вакытлы катлаулылыгын ике типка бүләргә була: аналитик һәм статистик. Аналитик метод төгәлрәк нәтиҗәләр бирә, әмма гамәлдә кулланырга катлаулы. Аның каравы статистик метод катлаулы мәсьәләрнең анализын тиз башкарырга мөмкинчелек бирә. Түбәндәге таблицада коментарийлар белән киң таралган асимптотик катлаулылыклар китерелгән: |Катлаулылык||Комментарий||Мисаллар| |O(1)||Тотрыклы эш вакыты мәсьәләнең үлчәменә бәйле түгел||Хеш-таблицада көтелгән эзләү вакыты| |O(loglogn)||Кирәк булган вакытның бик әкрен үсеше||n элементларны интерполяцияләнгән эзләүнең көтелгән вакыты| |O(logn)||Логарифмик үсеш —мәсьәләнең үлчәмен икеләтү эш вакытын даими зурлыкка арттыра||xnны исәпләү; n элементлардан торган массивта икеле эзләү (бинар эзләү)| |O(n)||Сызыкча үсеш — мәсьәләнең үлчәмен икеләтү кирәк булган вакытны да икеләтә||n цифрдан саннарны кушу/алу; n элементтан торган массивта сызыкча эзләү| |O(nlogn)||Линеаритмик үсеш — мәсьәләнең үлчәмен икәләтү кирәк булган вакытны ике мәртәбәдән бераз артыграк зурлыкка арттыра||Бергә кушылу белән сортировка яки n элементлар өеме белән сортировка; сортировканың түбәндәге чиге n элементларны чагыштыру белән| |O(n²)||Квадратик үсеш — мәсьәләнең үлчәмен икеләтү кирәк булган вакытны дүрт мәртәбә арттыра||Элементар сортировка алгоритмнары| |O(n³)||Кубик үсеш — мәсьәлә үлчәмен икеләтү кирәк булган вакытны сигез мәртәбә арттыра||Гади матрицалар тапкырлавы| |O(cn)||Экспоненциаль үсеш — мәсьәлә үлчәмен 1 гә арттыру кирәк булган вакытның c-мәртәбә артуына китерә; мәсьәлә үлчәменең икеләтә артуы кирәк булган вакытны квадратка арттыра||Кайбер коммивояжёр мәсьәләләре, тулы сынап карау ярдәме белән эзләү алгоритмнары| Башлангыч бирелгән мәгълүматлар һәм ниндидер нәтиҗә булуы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Алгоритм – ул төгәл билгеләнгән күрсәтмә (инструкция), аны бер-бер артлы башлангыч бирелгән мәгълүматларга кулланып мәсьәләнең чишелешен табарга була. Һәрбер алгоритм өчен башлангыч бирелгән мәгълүматлар рәвешендә рөхсәт ителгән ниндидер объектлар күплеге. Мәсәлән, матди саннарны (вещественные числа) бүлү алгоритмында бүленүче сан теләсә нинди булырга мөмкин, ә бүлүче нульгә тигез булырга тиеш түгел. Кагыйдә буларак, алгоритм ниндидер бер мәсьәләне чишү өчен түгел, ә ниндидер класс мәсьәләләр чишү өчен хезмәт итә. Мәсәлән, кушу алгоритмы теләсә нинди пар натураль саннар өчен кулланылырга мөмкин. Монда аның массалыгы, ягъни алгоритмны бер классның теләсә нинди мәсьәләсе өчен күп мәртәбә куллану мөмкинчелеге үзлеге чагыла. Алгоритмнарны эшләү өчен "алгоритмизация" кулланыла – бу куелган кулланылыш мәсьәләләрне чишү өчен систематик алгоритмнар төзү процессы. Алгоритмизация программаларны эшләү һәм электрон хисаплау машинасында чишү процессында мәҗбүри этап булып исәпләнә. Нәкъ менә кулланылыш алгоритмнары һәм программалар өчен принципиаль рәвештә детеминирлаганлык, нәтиҗәлелек һәм массалык һәм шулай ук куелган мәсьәләләрнең чишелеше нәтиҗәләре дөреслеге принципиаль рәвештә әһәмиятле. Алгоритм – ул максатны ирешү өчен гамәлләр тәртибен башкарып кылырга аңлаешлы һәм төгәл күрсәтмә. Алгоритмнарның күрсәтелеше[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Алгоритм язылышының формалары: - сүзләр ярдәмендә яки вербаль (тел, формула-сүз рәвешендә); - псевдокод (формаль алгоритмик телләр); - схематик: - структурограммалар (Насси-Шнайдерман схемалары); - график (блок-схема, стандарт таләпләренә туры китереп башкарыла). Гадәттә (фикер дәрәҗәсендә алгоритм сүзләр белән тасвирлана, ләкин реализациягә якынаю белән ул формальрәк рәвешкә керә һәм башкаручыга аңлаешлырак телдә формулировкага ия була (мәсәлән, машина коды). Алгоритмнарның эффективлыгы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Гәрчә алгоритм билгеләвендә нәтиҗәгә ирешү өчен фәкать адымнар санының чиклелеге таләп ителсә дә, гамәлдә миллиард булса да адымнарны башкару бик озак вакыт булып тора. Шулай ук башка чикләүләр дә бар (мәсәлән программа зурлыгына, рөхсәт ителгән гамәлләргә). Моның белән бәйле рәвештә алгоритм катлаулыгы кебек төшенчәләрне кертәләр (вакыт буенча, программаның зурлыгы буенча, исәпләү катлаулыгы һ.б.). Һәрбер мәсьәлә өчен максатка китерә торган күп алгоритмнар булырга мөмкин. Алгоритмнарның эффективлыгын арттыру хәзерге заман информатиканың мәсьәләләрнең берсе булып тора. XX гасырның 50-нче елларында хәтта аның бер өлкәсе - тиз алгоритмнар барлыкка килгән. Хосусый очракта, балачактан да бөтен кеше белгән унарлы саннарны тапкырлау мәсьәләсендә асимптотик мәгънәдә тапкырлама табуны шактый тизләтергә мөмкинчелек бирүче алгоритмнар рәте табылган. Тиз тапкырлауны карагыз. Ачык мисал булып санын исәпләү өчен Чудновский алгоритмы тора. Мисал[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Мисал итеп Евклид алгоритмын китерергә була. Евклид алгоритмы - иң зур уртак бүлүчене эффектив исәпләү методы. (ИЗУБ). Грек математикы Евклид хөрмәтенә аталган, хәзерге заманга кадәр кулланыла торган иң борынгы алгоритмнарның берсе. Knuth D, The Art of Computer Programming, Volume 2: Seminumerical Algorithms. Бу алгоритм Евклидның "Башлангычларында" (безнең эрага кадәр якынча 300-енче елда язылган), ә атап ук әйткәндә VII һәм X китапларда. Җиденче китапта бөтен саннар өчен алгоритм тасвирланган, унынчы китапта – кисемтәләр озынлыгы өчен. Алгоритмның берничә вариантлары бар, түбәндә китерелгәне псевдокодта язылган рекурсив вариант: функция нод(a, b) если b = 0 возврат a иначе возврат нод(b, a mod b) функция изуб(a, b) әгәр b = 0 кайтару a яисә кайтару изуб(b, a mod b) 1599 һәм 650 саннарының иң зур уртак бүлүчесе: |1 Адым||1599 = 650*2 + 299| |2 Адым||650 = 299*2 + 52| |3 Адым||299 = 52*5 + 39| |4 Адым||52 = 39*1 + 13| |5 Адым||39 = 13*3 + 0| Cи программалау телендә ике натураль санның иң зур уртак бүлүчесен табу программасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] /*max common divisor*/ int max_com_div (a,b) /*a һәм b бер үк вакытта 0 гә тигез түгел/ int a, b; { if (a == b) return (a); else if (a == 0) return (b); else if (b == 0) return (a); else if (a > b) return (max_com_div ( a%b, b) ); else return (max_com_div (a, b%a)); } main () { int a, b; printf ("Ике натураль санның иң зур уртак бүлүчесен\n''); printf ("табу программасы\n''); printf ("А һәм В саннарын кертегез\n''); scanf (%d %d, &a, &b); printf ("A = %d B = %d и.з.у.б (А, В) = %d, a, b, max_com_div (a, b)) } Программаның эшләү нәтиҗәсе: Ике натураль санның иң зур уртак бүлүчесен табу программасы А һәм В саннарын кертегез 1024 192 A =1024 B = 192 и.з.у.б (А, В) = 64 Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Шулай ук карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Исәпләүләр катлаулыгы теориясе - Алгоритмнар исемлеге - Адаптив алгоритм - Вакыт декомпозициясе методы - Блок-схема - Алгоритм (нәшрият) - Императив программалау - Мантыйк (Логика) - Метаалгоритм - Псевдокод - Рекурсия - Рецепт - Алгоритмнар теориясе - Санлы методлар - Җәдвәл (расписание) Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Томас Х. Кормен, Чарльз И. Лейзерсон, Рональд Л. Ривест, Клиффорд Штайн, Алгоритмы: построение и анализ - Дональд Кнут, Искусство программирования, том 1. Основные алгоритмы - Порублев Илья Николаевич, Ставровский Андрей Борисович, Алгоритмы и программы. Решение олимпиадных задач - Пшеничный П.В., Тагиров Р.Р, Примеры программ на языке СИ, Часть 2, СП «Диалог», Набережные Челны, Казань, 1990 Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - «Слово "алгоритм": происхождение и развитие», В. В. Шилов, Журнал «Потенциал» — источник исторических сведений. - Алгоритмы, методы, исходники — сайт по алгоритмам и методам программирования - Дискретная математика: Алгоритмы — список алгоритмов - Юрий Лифшиц. Курс лекций Алгоритмы для Интернета - Геометрические алгоритмы - о Алгоритме в энциклопедии «Кругосвет» - Статьи по алгоритмам из научных библиотек - Сборник алгоритмов на сайте e-maxx.ru |«Технология» порталы| |«Санак» порталы| |Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә.|

<urn:uuid:11dbf55f-fd31-4104-8c1d-aafefd92ee76>

CC-MAIN-2016-40

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BC

2016-09-25T10:34:48Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2016-40/segments/1474738660181.83/warc/CC-MAIN-20160924173740-00073-ip-10-143-35-109.ec2.internal.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999405145645142}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Сез монда 2022 елның 19-20 нче февралендә Татарстан Республикасы Иҗтимагый Палатасы, «Белем.ру» (Белем Академиясе) ҖЧҖ, Татнетны үстерү фонды һәм Казан шәһәре Идел буе районының 16 нчы татар-инглиз гимназиясе тарафыннан, ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы, Татарстан Республикасы дәүләт идарәсен цифрлы нигездә үстерү, мәгълүмат технологияләре һәм элемтә министрлыгы белән берлектә I Россиякүләм «Тел, җәмгыять һәм мәгълүмати технологияләр» фәнни-гамәли конференциясе үткәрелде. Конференциянең пленар өлеше Татарстан Республикасы Иҗтимагый Палатасының конференцияләр залында, секцияләрнең эшләре Казан шәһәре Идел буе районының 16 нчы татар-инглиз гимназиясендә ZOOM мөмкинлекләрен кулланып оештырылды. Конференция эшендә ТР Иҗтимагый Палатасы, ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы, Татарстан Республикасы дәүләт идарәсен цифрлы нигездә үстерү, мәгълүмат технологияләре һәм элемтә министрлыгы, Татарстан Республикасының Россия Федерациясендәге Тулы вәкаләтле вәкиллеге, Татарстан Республикасы Президенты каршындагы татар телен саклау һәм үстерү мәсьәләләре комиссиясе, Бөтендөнья татар конгрессы, ТР Мәгарифне үстерү институты, ТР Фәннәр академиясенең Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты, Татар Википедиясе, ТР Милли музее, Татарстан китап нәшрияты, "Татарстан - Яңа гасыр" телеканалы, "Татарстан" дәүләт телерадиокомпаниясе, Казан шәһәре Идел буе районының «16 нчы татар-инглиз гимназиясе», "Белем.ру" IT-компаниясе, Белем Академиясе һәм "Татнетны үстерү фонды" коммерцияле булмаган оешмасы вәкилләре, җәмәгать эшлеклеләре, югары уку йортлары галимнәре, укытучылар, аспирантлар, студентлар һәм укучылар катнашты. Конференциянең, I, II, III дәрәҗә приерлары белән "Татнетны үстерү фонды"ның рсәми сайтында танышырга мөмкин: http://tat-i.net/tt/node/223.

<urn:uuid:270adc4b-e244-4f8a-89f7-615acc48a0da>

CC-MAIN-2022-40

http://belem.ru/node/8470

2022-09-26T05:42:35Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-40/segments/1664030334802.16/warc/CC-MAIN-20220926051040-20220926081040-00420.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.999906063079834}

belem.ru

Чистай гербы Герб 1967 елда Чистай шәһәр Советы сессиясе белән расланган. Герб Россия Федерациясенең Дәүләт геральдика регистрына кертелмәгән. Герб тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 1781 елда Екатерина II указы белән Чистай Авылы Казан наместниклыгының Чистай өяз шәһәре статусын ала һәм шәһәр гербы раслана. Чистай гербы геральдмейстер, чын стат киңәшчесе Волков А. А. җитәкчелегендә Сенат каршындагы Геральдия департаментында төзелә. Чиста Алан авылы турында беренче истәлекләр XVII гасыр ахыры — XVIII гасыр башында елъязмаларда барлыкка килә. Чистай шәһәре гербының чын тасвирламасы: «Золотой, клейменый четверикъ въ золотомъ полѣ, въ знакъ того, что въ семъ новомъ городѣ производится великій торгъ всякимъ хлѣбомъ». В верхней части щита — герб Казанского наместничества: «Змий чёрный, под короною золотою Казанскою, крылья красные, поле белое». 1859 елда, Кене геральдик реформасы чорында, Чистай өяз шәһәренең яңа гербы проекты эшләнә (рәсми рәвештә расланмый). Яшел калканда көмеш "чирек". Казан губернасы гербы гербның ирекле өлешендә сурәтләнгән. Калкан көмеш таҗ һәм Александр тасмасы белән тоташтырылган алтын башаклар белән уратылган. Совет чорында Чистай гербы (1781 ел) кулланылмаган. 1967 елда Чистай шәһәр депутатлар Советы сессиясе белән Иван Павлович Романов һәм Евгений Андреевич Скороходов проекты буенча Чистай шәһәренең яңа гербы раслана. 1994 елда совет чорындагы Чистайның суратләнеше алыштырылган гербы төшерелгән значок чыгарыла. Гомумән алганда, яңа композиция 1967 ел гербын кабатлый, ләкин буш өлештә Татарстан гербы урнаштырылган була, һәм сәгать циферблаты рәсеменең һәм икмәк башакларының төсләр гаммасы үзгәрә. Бу төрдәге Герб рәсми рәвештә расланмаган. Советлардан соңгы чорда Чистай гербын юкка чыгару, шулай ук шәһәрнең тарихи гербын, Чистайның рәсми символы буларак, яңадан торгызу турында карар шәһәр хакимияте тарафыннан кабул ителми. Шуңа күрә, де-юре, хәзерге вакытта Чистайның рәсми гербы булып 1967 елда расланган герб санала. 2007 елның 24 гыйнварында Чистай муниципаль районы Советының 13/3 номерлы карары белән Чистай муниципаль районы гербы раслана. Чистай муниципаль районы гербына нигез итеп өяз шәһәре (1781 ел) гербы алына. Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Высочайше утверждённый доклад Сената — Об утверждении гербов городам Казанского наместничества. (Чистопольской) 18 октября 1781 года. (Полное собрание Законов Российской империи. 1781 год. Том 21. Закон № 151260.) - Рисунок герба Чистополя Казанского наместничества. (Полное собрание Законов Российской империи. 1781 год. Том 21. Закон № 15260. Книга чертежей и рисунков.) Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Винклер П. П. Гербы городов, губерний, областей и посадов Рос. империи, внесённые в Полн. собр. законов с 1649 по 1900 г. — М., 1990; - О. Рево «Гербы городов Казанской губернии», журнал «Наука и жизнь» № 11, 1976.

<urn:uuid:9acffced-6b09-4801-8f13-a447cd2a3257>

CC-MAIN-2021-25

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%8B

2021-06-22T09:06:44Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-25/segments/1623488512243.88/warc/CC-MAIN-20210622063335-20210622093335-00637.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9991118907928467}

tt.wikipedia.org

Иннополис университеты |Эшләү еллары||2012[1]| |Урынлашу||һәм {{#coordinates:}}: нельзя иметь более одной первичной метки на странице[1]| |Сайт||university.innopolis.ru[1]| Иннополис университеты (тат. «Иннополис университеты» автономияле коммерцияле булмаган югары белем бирү оешмасы) — Русия автоном коммерцияле булмаган югары белем оешмасы. Татарстанның Югары Ослан районында урнашкан. 2012 елның 10 декабрендә теркәлде. Гамәлгә куючы — " Иннополис сити "ачык акционерлык җәмгыяте. Мәгълүмати технологияләр өлкәсендә белем бирү буенча специальләшә. Башта университет Казан шәһәрендә эшли иде, 2015 елның сентябреннән Иннополис шәһәрендә университет кампусы ачылды. Университет югары технологияләр өлкәсендә идарәчеләргә белем бирә һәм мәгълүмати технологияләр һәм робототехника өлкәсендә фәнни тикшеренүләр үткәрә. Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Иннополис Университетын төзү турында 2012 елның февралендә игълан ителгән иде, ул вакытта Carnegie Mellon University белән Татарстанда ІТ-кадрлар әзерләү үзәген төзү турында сөйләшүләр үткәрелгән иде. Университет мөстәкыйльлек алган Казан (Идел буе) федераль университетының мәгълүмати технологияләр һәм мәгълүмат системалары югары мәктәбе базасында оештырылыр дип көтелә. Әмма бу план тормышка ашырылмаган-яңа структура булдырылган. 2012 елның 4 сентябрендә Татарстан Республикасы Хөкүмәте һәм iCarnegie Global Learning университетының уку — укыту бүлеге Карнеги-Меллон (Carnegie Mellon University) үзара аңлашу турында меморандумга кул куйды. 21 декабрь 2012 — iCarnegie Learning University университеты һәм Иннополис Университеты арасында килешү турында меморандум имзаланды. 2013 елның апрелендә университетта хезмәткәрләрне вакансияләр буенча кабул итү башланды, ул «мәгълүмати технологияләр магистры — программа белән тәэмин итү белән идарә итү»магистр программасы буенча Carnegie Mellon University шәһәрендә уку елы узуны күздә тота. 15 кандидат сайлап алу күздә тотыла иде. Барлыгы 700дән артык гариза керде, әмма барлык дәгъвачылар да TOEFL үтә алмады, нәтиҗәдә 14 кеше генә сайлап алынды. 2013 елның ноябрендә Иннополис Университеты мәгълүмати технологияләр өлкәсендә алдынгы тикшеренүләр үзәкләре булдыру буенча конкурс кысаларында сайлап алынган оешмалар арасына керде. 2014 елның гыйнварында Русия Федерациясе хөкүмәтенең 2013 елның 30 декабрендәге 2602-р номерлы күрсәтмәсе нигезендә«мәгълүмат технологияләре тармагын үстерү» чаралар планы («юл картасы») кысаларында Иннополис Университеты мәгълүмати технологияләр өлкәсендә заманча белем бирү программаларын тестлау һәм белгечләрне тикшеренүләргә һәм эшләнмәләргә җәлеп итү юлы белән укытуны гамәлгә ашыру өчен пилот мәйданчык булды. 2014 елның гыйнварында Иннополис Университеты WRO (World Robot Olympiad) Бөтендөнья роботлар олимпиадасының Россия этабы операторы статусын алды. Июнь аенда Казанда (Теннис академиясе базасында) робототехника буенча олимпиаданың Россия этабы узды. 2015 елның июнендә олимпиаданың россия этабы Иннополиста узды. Аңа шулай ук беренче тапкыр мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен робототехника буенча «ИКаРенок " Бөтенроссия ярышлары да кертелгән иде. 2014 елның июлендә университет югары белем бирү программалары буенча белем бирү эшчәнлеген гамәлгә ашыруга лицензия алды. 2014 елның августында Югары уку йорты бакалавриат һәм магистратура белем бирү программаларын мөстәкыйль гамәлгә ашыруга кереште. 2015 елның июнендә Иннополис Университеты Оборона министрлыгы, «Энвижн Груп» компанияләре өчен белгечләр әзерләү һәм фәнни-тикшеренү һәм тәҗрибә-конструкторлык эшләрен үткәрү турында килешүләр төзеде, Mail.Ru Group һәм «радиотехник һәм мәгълүмати системалар " концерны. 2015 ел дәвамында май-июль айларында узган сайлап алу нәтиҗәләре буенча Россиянең 45 төбәгеннән һәм 10 чит илдән 350 дән артык студент кабул ителде. 2015 елның сентябрендә Иннополис шәһәрендә университет биналарында студентлар өчен укулар башланды. 2016 елда университет Россия Федерациясенең 46 субъектыннан һәм 10 чит илдән 313 яңа студент кабул итте; 2017 елда — РФнең 42 субъектыннан һәм 29 чит илдән 255 кеше; 2018 елда — РФнең 38 төбәгеннән һәм 33 чит илдән 254 кеше. "2018 / 2019 елда университетта 639 студент укый. 2017 елның 10 маенда университет «робототехника һәм мехатроника компонентлары " аша технологияләр буенча Компетенцияләр үзәген булдыру һәм үстерү өчен грант конкурсында җиңү турында игълан итте. Үзәк консорциумына РФ 16 югары уку йорты, 5 гамәли академия институты, Франция, Кытай, Дания, Швеция, Германия һәм Норвегиядән 7 чит ил партнеры һәм 16 индустриаль партнер керде. Алар арасында МФТИ, ИТМО, ВШЭ, ДВФУ, ИБПИ РАН, ИМАШ РАН, Саклык банкы, Газпром, Аэрофлот, IMT Atlantique (Франция) һәм Shenzhen Institutes of Advanced Technology (Кытай). Үзәк сәнәгать һәм коллагоратив робот техникасы үсеше, медицина һәм реабилитация, йорт, авыл хуҗалыгы өчен яңа робот техникасы булдыру, кешеодоблы һәм күп кенә адымнар ясаучы роботлар, пилотсыз очу һәм җир өсте транспорты эшләү белән шөгыльләнә. Мәгариф программалары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Университет бакалаврлар әзерли (2016 елга кадәр 3-4 курска студентлар җыелды) «Информатика һәм исәпләү техникасы» юнәлеше буенча; «зур мәгълүматлар», «ПО эшләү белән идарә итү», «куркынычсыз системалар һәм челтәрләр эшләү» һәм «Робототехника»юнәлешләре буенча магистрлар әзерли. Бакалавриат кысаларында укуның өченче елында студентлар специализациянең өч юнәлешен сайлый алалар: «по эшләнмәсе», «зур мәгълүматлар», «Робототехника». Шулай ук профиль булмаган юнәлешләр бар : «Уеннарны эшләү», "Мәгълүмат куркынычсызлыгы системасы»," Биотехнологияләр», «Финанс технологияләре (блокчейн) һәм «Киберфизик системалар». Укыту үзенчәлекләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Университетта уку -түләүле. 2018-2019 елда баклавриат программасы буенча 1 ел белем бирү бәясе-1 200 000 сум, магистратура программасы буенча — 1 400 000 сум. Студентлар грант алу мөмкинлегенә ия, ул белем бирүнең 100% бәясен каплый. 2017 елда югары уку йорты 255 грант биргән; 2018 елда — 254. Грант алгач, студент үз өстенә алган йөкләмәләрне үтәргә тиеш.Алар: программаны уңышлы тәмамлау , диплом алу һәм һөнәри траекторийның берсен сайлау : партнерлык компаниясенә эшкә урнашу; университетта фәнни тикшеренүләр үткәрү; мәгълүмат технологияләре өлкәсендә үз бизнесыңны ачу. Укыту инглиз (күбесенчә) һәм рус телләрендә алып барыла. Университет структурасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 2018 елда университет структурасы 4 институт белән тәкъдим ителгән, алар кысаларында 15 фәнни лаборатория эшли. Программа инженериясе институты · Сәнәгать буенча эшләү лабораториясе (җит. Джанкарло Суччи). Программа инженериясе өлкәсендәге тикшеренүләр, аларның сыйфатын күтәрү өчен программа продуктларын өйрәнүдә эпирик алымнар эшләү һәм куллану белән шөгыльләнә. · Программа инженериясе лабораториясе (җит. Мануэль Мацара). Югары ышанычлылык программаларын булдыру өчен мохит булдыру белән шөгыльләнә. · Операция системалары, программалаштыру һәм компиляторлар телләре лабораториясе. Мәгълүмати куркынычсызлык һәм киберфизических системалары институты · Киберфизик системалар лабораториясе (җит. Силлитти Альберто). · Челтәрләр һәм блокчейн-технологияләр лабораториясе ( җит. Рәшит Хөсссәйн). · Мәгълүмати иминлек лабораториясе. · Болыт системалары һәм Виртуализация технологияләре лабораториясе. Робототехника институты · Интеллектуаль робот техникасы системалары лабораториясе (җит. Александр Климчик). · Когнитив робот техникасы системалары лабораториясе. · Электрон системалар дизайны һәм автоматлаштыру лабораториясе. Анализ мәгълүматлар һәм ясалма интеллект институты · Уеннар эшләү буенча ясалма интеллект лабораториясе (җит. Браун Джозеф Александер). · Машина белән укыту һәм мәгълүматлар күрсәтү лабораториясе (җит. Адил Хан). Машина белән укыту, тирән белем бирү, сурәтләрне һәм компьютер күзлегеннән эшкәртү, контекст-юнәлешле анализ, автоматлаштырылган модельләштерү, онтология, автомат рәвештә нигезләү алгоритмнары өлкәсендә тикшеренүләр белән шөгыльләнә. · Мәгълүматларны анализлау һәм биоинформатика лабораториясе (җит. Ярослав Холодов). · Анализ мәгълүматлар һәм финанс технологияләр лабораториясе (җит. Алексей Канатов). · Нефть-газ тармагында мәгълүматларны анализлау һәм машина белән укыту лабораториясе. Проект һәм фәнни-тикшеренү эшчәнлеге идарәсе кысаларында университетта бизнес өчен проектлар белән эшләүче 1 лаборатория һәм 6 үзәк эшли. · Болыт системалары лабораториясе һәм сервисларны виртуальләштерү (кул. Александр Семенов). Куркынычсызлыкның яңа буын интеграцияләнгән системасы һәм гарантияле керү дәрәҗәсе һәм баш тартуга каршы тору эшчәнлеге белән шөгыльләнә. · Мәгълүмати куркынычсызлык үзәге (җит. Сергей Петренко). · Бизнес-процессларны автоматлаштыру үзәге. · Гражданлык авиациясе үзәге. · Геоинформацион системалар үзәге (җитәкчесе Константин Игудесман) · Бүленеш реестры системалары үзәге (җит. Рөстәм Дәүләтбаев) · Робототехника һәм мехатроника компонентлары технологияләре үзәге (җит. Александр Климчик) Университет кампусы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 31,1 мең кв. м. мәйданлы университет кампусы һәм 1200 кешегә исәпләнгән тулай торакның дүрт корпусы (мәйданы 35,3 мең кв.м) элемтә министрлыгы линиясе буенча «Икътисадый үсеш һәм инновацион икътисад» дәүләт программасы кысаларында федераль бюджет акчалары исәбеннән төзелде. 2013 елда моңа 4,7 млрд. сум бүлеп бирелгән. Университет кампусы уку-лаборатория корпусыннан, торак һәм спорт комплексларыннан тора. Университетның уку-лаборатория корпусының, торак һәм спорт комплексының беренче чиратын төзү өчен проект-смета документларын " Казан Гипронииавиапром»ЯАҖ әзерләде. 2013 елның декабрендә укыту-лаборатория корпусының беренче чиратын төзүгә тендерны «Камгэсэнергострой»ААҖ отты. Контракт суммасы 2,07 млрд. сум тәшкил итте, шулай ук «Камгэсэнергострой» ААҖ торак һәм спорт комплекслары төзелешенә тендерның бердәнбер катнашучысы булды. Контракт суммасы 1,8 млрд. сум тәшкил итте. Университетны финанслау[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Университет эшчәнлеге иганәчеләр хисабына һәм үз эшчәнлеге кеременә финанслана . 2013 елда иганәчеләр арасында «МегаФон» ААҖ, «АйСиЭл — КПО ВС» ААҖ, «Инфомат» ҖЧҖ, «Инвестнефтехим» ҖЧҖ, «Корпоратив мәгълүмати рутиналар (КИР)» ҖЧҖ һәм шәхси затлар бар иде. 2014 елда 437,9 млн. сум акча җәлеп ителде, иганәчеләр арасында «АЙСИЭЛ — КПО ВС» ААҖ, «Акронис» ҖЧҖ, «ДНК-Технология» ҖЧҖ, «Мегафон» ААҖ, «МТС» ААҖ, «Параллелз рисерч» ҖЧҖ, «Связьинвестнефтехим» ААҖ, «Тесис» ҖЧҖ һәм шәхси затлар бар иде. 2014 елда иганә һәм партнерлык взнослары 788,2 млн.сумнан да ким булмас дип көтелә, әмма партнерлык взнослары һәм иганәләр бары тик 211,8 млн. сум гына тәшкил итә. 2015 елның 20 июленә вузга 845 млн. сум шәхси иганәче акчаларын җәлеп итә алган. Хезмәттәшлек университеты[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Оборона министрлыгыннан, «Энвижн Груп» компанияләреннән тыш, Mail.Ru Group, «радиотехник һәм мәгълүмати системалар» концерны, Карнеги университеты — Меллон, Иннополис Университеты Швейцария югары техник мәктәбе Цюрих, Сингапур Милли Университеты, Амстердам университеты, Корея алдынгы технологияләр институты, Мәскәү физика-техник институты, Мәскәү дәүләт университеты, Югары икътисад мәктәбе, ИТМО Университеты, Казан милли тикшеренү техник университеты, Казан университеты һәм Россия һәм чит ил вузлары белән хезмәттәшлек итә. Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - GRID Release 2017-05-22 |Әлеге мәкалә/бүлек төптән үзгәртүне таләп итә.| |Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:| |Әлеге мәкаләдә мәгълүмат чыганаклары күрсәтелмәгән.|

<urn:uuid:0b4460a4-7965-4302-907c-7db8bdc32379>

CC-MAIN-2020-34

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%81_%D0%A3%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D1%8B

2020-08-05T20:26:55Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439735964.82/warc/CC-MAIN-20200805183003-20200805213003-00209.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9996657371520996}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Бу турыда ил башлыгы «Вести недели» программасы алып баручысы белән әңгәмәсендә хәбәр итте. Әлеге белгечлек буенча бастырылган дәреслекләргә цензураның бетерелүе, Советлар Союзы таркалу белән ачыкланган яңадан-яңа фактлар бер үк тарихи вакыйгаларны укучыга төрлечә җиткерүче һәм аңлатучы дәреслекләр барлыкка килүгә сәбәп булды. Мондый уку әсбаплары мәктәп һәм югары уку йортлары укучылары башларында мәгълүмати "ботка" тудыра. «Бу мәсьәләдә тәртип урнаштырырга кирәк дип саныйм. Бүгенге көндә әлеге төр китаплар Фәннәр Академиясе кебек эре фәнни үзәкләрдә белгечләр бәяләмәсен уза. Тикшерү барышында төп мәсьәлә – мәгълүм вакыйгаларның барлык дәреслекләрдә дә бертөсле сурәтләнүе хәл ителергә тиеш. Караны ак дип атарга ярамый. Советлар Союзына мөнәсәбәт, илдә хәким иткән сәяси режимга һәм ул чор дәүләт лидерларына караш тискәре булырга мөмкин. Ләкин мәсьәлә башкада, әйтик, Икенче Бөтендөнья сугышын кем башлаган, кешеләрне кем үтергән, кем миллионлаган кеше гомерен саклап калган, ахыр чиктә Европаны кем коткарган? Әлеге сорауларга җаваплар төрле булырга тиеш түгел. Тарихыбызга саклык белән карыйк», — дип ассызыклады Медведев. Чыганак: www.ras.ru Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:d7736941-7657-46b6-a8a6-232d092fa077>

CC-MAIN-2022-49

https://belem.ru/node/1877

2022-12-10T06:35:21Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-49/segments/1669446711712.26/warc/CC-MAIN-20221210042021-20221210072021-00565.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999984502792358}

belem.ru

Олимпиада Петровский бистәсендә урнашкан "Регина" кунакханәсендә узган иде. Ярышта Самара, Оренбург, Чиләбе, Түбән Новгород, Төмән, Киров, Свердловск өлкәләреннән, Башкортстан, Мордовия, Марий Эл, Удмуртия, Чувашия Республикаларыннан, Пермь краеннан, Саратов шәһәреннән 9, 10 һәм 11 нче сыйныф укучылары көч сынашты. Чараның максаты – туган (татар) телнең дәрәҗәсен һәм укучыларның гыйлемлелек сыйфатын арттыру; белем алучыларга һәм татар теле һәм әдәбиятын укытучы мөгаллимнәргә гамәли ярдәм күрсәтү; Россия Федерациясе субъектларының мәгариф идарәләре арасында төзелгән мәгариф өлкәсендә хезмәттәшлек турындагы килешүне тормышка ашыру. Татар теленнән I урынны Гөлфия Кәбирова һәм Илүзә Шәймарданова (Оренбург өлкәсе, Бакай авылы урта мәктәбе) алалар. Татар әдәбиятыннан I урын Төмән өлкәсе кызы Илсияр Речапова һәм Удмуртия Республикасыннан Рөстәм Мөхәммәтҗановка бирелә. Тулырак мәгълүмат беркетелгән файлда.

<urn:uuid:f08c9573-c3b4-4c77-9ffd-3869c02e2d58>

CC-MAIN-2021-39

https://belem.ru/node/2398

2021-09-17T19:01:47Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-39/segments/1631780055775.1/warc/CC-MAIN-20210917181500-20210917211500-00574.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999433755874634}

belem.ru

Татар мәгарифе порталы "Татмедиа" АҖ балалар студиясендә башлангыч сыйныф укучылары өчен онлайн режимда «Килдем. Күрдем. Ясадым» мастер-класслары уза башлады. Бу атнада «Сабантуй» журналы редакциясе хезмәткәрләре балаларны төсле кәгазьдән бәйрәм открыткасы ясарга өйрәтте. Zoom платформасында уза торган мастер-классларда бер үк вакытта республиканың төрле шәһәрләреннән һәм районнарыннан балалар катнаша ала. Дәресләрдә Ш.Мәрҗани исемендәге 2нче татар гимназиясе, Казанның 15нче татар гимназиясе, Чистай районының 2нче гимназиясе, Яшел Үзән районының 3нче Васильево урта гомуми белем бирү мәктәбе һәм С. К. Гыйматдинов исемендәге Осиново гимназиясе укучылары да катнашырга өлгерде инде. Мондый очрашулар һәр чәршәмбе көнне үткәрелә. Оештыручылар мастер-класслар Татарстанның күп кенә мәктәпләре һәм гимназияләрен берләштерер дип өметләнә. Яшел Үзән районы 3нче Васильево урта гомуми белем бирү мәктәбенең озынайтылган көн тәрбиячесе Венера Һадиева балаларга мастер-класс бик ошады, диде. «Дәреснең татар телендә узуы аеруча ошады. Дәресләрдән соң озынайтылган көн группасы балаларына "Сабантуй" журналы белән мастер-класс булачагын әйткәч, укучылар башта югалып калды. Әмма онлайн-очрашу шулкадәр тере килеп чыкты, барысы да кул эшләрен тиз һәм җиңел башкарды. Без журнал белән якыннан таныштык. Киләсе атнада да кызыклы мастер-класс көтәчәкбез», - диде ул. https://tatar-inform.ru Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:211a7d71-995b-4921-bc79-9bc2857807a8>

CC-MAIN-2021-10

https://belem.ru/node/7985

2021-02-27T09:44:37Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-10/segments/1614178358798.23/warc/CC-MAIN-20210227084805-20210227114805-00301.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999518394470215}

belem.ru

Ислам галимнәре дөнья фәннәре үсешенә зур өлеш керткән. Мәсәлән, Әбү Гали ибн Синаның (Әбүгалисина, 980-1037) «Тыйб белеме канун»ы ислам дөньясында гына түгел, ә бөтен Аурупада медицинаның нигезе булып саналган. Моңа иң ачык дәлил булып, әлеге китапның 600 елдан артык Аурупа университетларында уку әсбабы булып хезмәт итүе тора. Моңардан тыш, Әбүгалисина 29 төрле фән өлкәсендәге ачышлар авторы. Борынгы мөселман табиблары: операция, эпидемия, микроблар Фәхреддин әр-Рази (864-925) беренчеләрдән булып, су чәчәге һәм бизгәк авыруларын ачыклап тасвирлый. Ахшәмседдин (1389-1459) микробларның барлыгын фаразлый. Камбур Вәсим (1761 нче елда вафат) туберкулёз микробын барлыгын әйтә һәм аның йогышлы булуын хәбәр итә. Ибраһим Җәссар (1009 нчы елда вафат) инде мең ел элек махау авыруының (проказа) сәбәпләрен тикшерә һәм аны дәвалау ысулларын тәкъдим итә. Ибн Хатыйб (1313-1374) ваба авыруының йогышлы табигате турында фәнни фаразлар кыла. Гомәр (Аммар) исемле ислам галиме моннан 9 гасыр элек күзгә операция ясаганда, бер аңа гына билгеле булган хирургия ысулы кулланган. Гали ибн Габбас (994 нче елда вафат) яман шеш авыруына каршы операция ясый. Аның тарафыннан язылган «Китәб-әл-Мәлики» медицина энциклопедиясе үзенең актуальлеген бүген дә югалтмаган. Ибн ән-Нәфис кан әйләнешенең «кече боҗрасын» якынча 300 елга Аурупа галимнәреннән иртәрәк тасвирлый, һәм әлеге ачышның барлык үзенчәлекләрен Ибн Синаның «Тыйб белеме кануны» китабының аңлатмасында җентекләп язып калдыра. Беренче хастаханә 707 нче елда хәлифә Вәлид ибн Габделмәлик идарәчелеге вакытында барлыкка килә. Алгебра һәм тригонометрия – мөселманнардан Ислам галимнәре математика өлкәсендә дә зур уңышларга ирешә. Әлеге казанышларга бүгенге көн Аурупа галимнәре дә соклана. Танылган Аурупа галиме Жак Рислер «безнең Яңарышыбызның математика укытучылары мөселманнар булган» дип әйтеп калдыра. Алгебра фәненә нигез салучы Әбү Габдуллаһ Мөһәммәд ибн Муса әл-Харәзми иң беренче булып «ноль» цифрын куллана. Алгебра өлкәсенең иң әүвәлге «Әл-Җәбр үә әл-Мүгабилә» исемле китабын да ул яза. «Әл-Җәбр» сүзе китапның исеменнән алынып, көнбатыш галимнәренең әйтелешендә бераз үзгәреш кичереп «Алгебра» булып яңгырый башлый. Бәттани (858-929), Жак Рислер фикеренчә, тригонометриягә нигез салучы кеше. Әбүл-Уафа әл-Бүзҗәни (940-998) тригонометрия фәненә «тангенс», «котангенс» һәм «косинус» төшенчәләрен керткән. Нәсир әд-Дин Туси (1201-1274) тригонометрия фәненә багышланган беренче зур хезмәт авторы. Ибн Юныс (Әбүл-Хәсән Гали ибн Габдеррахман әл-Мисри, 1009 нчы елда вафат) – тригонометриядә ачыш ясый: үзгәрмә формуласын таба. Ньютонныкы дип саналган бином формуласын алгебрага Гомәр Хәйям кертә (1123 нче елда вафат). Сәбит ибн Курра (901нче елда вафат) шулай ук Ньютонга кадәр үк дифференциаль исәпләүне ача. Ил башлыгы – астроном Астрономия дә мөселман галимнәрен кызыксындырган фәннәрнең берсе була. Ислам дәүләтләрендә зур шәһәрләрнең барысында да диярлек обсерваторияләр булган. Анда йөзләгән еллар дәвамында мөселман галимнәре фәнни тикшеренүләр үткәргән, гыйлемнең серләренә төшенгән. Аларның эшчәнлеге Джордано Бруно (1546–1601), Коперник (1473–1543), Галилей (1564–1642) кебек көнбатыш галимнәре өчен илһам чыганагы булып торган. Ислам галимнәре йолдызлар урнашкан нокталарны һәм алар арасындагы ераклыкны үлчи торган коралны – астролябияне (устурлаб) камилләштерәләр. Әбу Исхак Ибраһим әз-Зәркали (1029-1087) ул чордагы иң төгәл һәм кулланылышта иң җайлы астролябияне уйлап чыгара. Мөселман галимнәре Җир планетасының шар формасында булуы һәм аның әйләнеп йөрүе хакындагы фикерне аурупалылардан күпкә алдан әйтә. Әбү Рәйхан Мөхәммәд ибн Әхмәд әл-Бируни Җирнең үз күчәрендә һәм Кояш тирәли әйләнүен заманында ук дәлилли. Һиндстанның Нандан шәһәре янында үткәргән тикшеренүләрдән чыгып, Бируни Җирнең өслек мәйданын исәпләп чыгара ала. Моның өчен файдаланган ысул Аурупада «Бируни кагыйдәсе» дип йөртелә. IХ-Х гасырларда ук өч бертуган Бәнү Муса: Мөхәммәд, Әхмәд һәм әл-Хәсән – Җир әйләнәсенең озынлыгын исәпләп чыгаралар. Әбүл-Габбас Әхмәд әл-Фәрганиның астрономия өлкәсендәге хезмәтләре 700 ел дәвамында Аурупада уку-укыту әсбабы буларак кулланыла. Фәргани шулай ук Кояшта таплар булуын ачыклый. Төрки бәйсез дәүләт хөкемдары Олугбәк тә (1394-1499) үзенең гомерен фәнгә багышлый. Сәмәркандта зур обсерватория төзи, үз дәверенең бөек астрономы буларак таныла. Җәбир ибн Афлаф (XII йөз) аурупалылардан элегрәк йолдызларның яктылыгын һәм урнашкан җирен үлчәү өчен азимут почмагын таба. Алман астрономы Режинтан, шул ук юл белән, шундый ук нәтиҗәләргә 300 елдан соң килә. Беренче аэроплан һәм кибернетика Физика өлкәсендә Исмәгыйль әл-Җәзәри (1206 нчы елда вафат) үзенең «Китәб-әл-Хиял» («Хыяллар китабы») әсәрендә булачак кибернетикага нигез сала. Оптикага нигез салучы Ибн Хәйсам (965-1051) үзенең «Сурәтләр китабы» исемле фәнни хезмәте ярдәмендә Роджер Бэкон (1214-1294), Кеплер (1571-1630) һәм Леонардо да Винчи (1452-1519) кебек галимнәргә этәргеч бирә. Фәнни дөньяда әлеге китап 600 ел дәвамында фундаменталь булып санала. Яктылыкның шарсыман көзгеләрдә чагылу механизмы аның исеме белән – «Әл-Хәзинә проблема»сы дип аталган (Аурупада Ибн Хәйсамны шулай атаганнар) Ибн Гәрари (1100 нче елда вафат) беренче мәртәбә кыру станогын конструкцияли . Габбас Ибн Фирнәс исемле галим 880 нче елда беренче тапкыр аэропланга охшаш аппарат ясый. Үзенең конструкциясе өчен ул тыгыз тукыма һәм кошлар каурыен куллана. Аңа шактый озак һавада очарга һәм уңышлы гына җиргә төшәргә насыйп була. Көнбатышта исә аэроплан ярдәмендә беренче очу 1903 нче елда гына була. Пневматик туп – Фатыйх Солтан Мәхмәт Химия турында сүз чыкканда, иң әүвәл Җәбир ибн Хайән искә төшә. Аның химия өлкәсендәге казанышлары Пристли (1733-1804) һәм Лавуазьенныкын (1743-1794) күпкә уздыра. Джордано Бруно аны хәтта даһига санаган. Берничә гасыр элек Җәбир төзегән махсус лабораториядә Бруно, фәнни тәҗрибәләр нәтиҗәсендә, күп кенә кислоталарны ачыклауга ирешә. Разиның медицина гына түгел, химиягә керткән өлеше дә гаять зур. Ул күкертле кислота һәм чиста спиртны ачыклый. Мөселманнар дары һәм туп кулланалар. Кысылган һава көче белән эшли торган (пневматик) тупны Фатыйх Солтан Мәхмәт (1432-1481) уйлап таба. 3 сәяхәтче + Американы фаразлаучы Географиянең фән буларак оешуында мөселманнар зур роль уйный. Җирнең төрле почмакларын тикшереп чыккан Әвлия Чәләбинең (1611-1682), бөтен континент һәм материкларда йөргән Ибн Бәттутаһ (1304-1369) юлъязмалары бәяләп бетергесез тарихи һәм географик хәзинә булып тора. Күп гасырлар элек Әбү Рәйхан Мөһәммәд Бируни дөньяда Америка барлыгын фаразлый. Васко да Гама (1450-1554) сәяхәтләрендә 1984 нче елдан алып юл күрсәтүче (лоцман) – диңгезче мөселман Ибн Мәҗид Идриси (1100-1166) булган. Моннан 850 ел элек бүгенге карталарга бик якын булган дөньяның географик картасы төзелә. 1400 дару үләнен кем ачкан Урта гасырларда зур ботаник һәм фармацевт данын казанган Ибн әл-Бәйтар (1190-1248) үзенең китабында 1400 гә якын дару үләнен тасвирлый. Бу фундаменталь хезмәт әлеге өлкәдә төп фәнни чыганак булып саналган. Камал әд-Дин әд-Дамири атлы галим (1349-1405) үзенең «Хәятүл-хайван» китабында хайваннар дөньясы табигате турында төгәл мәгълүматлар туплап, зоологияне фәнни яктан шактый баета. Кәгазь җитештерү буенча беренче фабрика 794 нче елда Багдад шәһәрендә Ибн Фазлан тарафыннан төзелә. Моңа охшаш фабрика 800 нче елда Мисырда һәм 950 нче елда Андалусия шәһәрендә (Испаниянең көнчыгышында урнашкан) төзелә. Аурупада мондый фабрикалар соңрак эшли башлый: Византиядә – 1100, Сицилиядә – 1102, Алманиядә – 1228, Англиядә 1309 нчы елларда. Алия Мәссарова тәрҗемәсе Асылчыганак: Islam-today.ru

<urn:uuid:63bfae22-800a-468d-9384-9537ef566da9>

CC-MAIN-2018-05

http://giylem.tatar/?p=661

2018-01-21T01:01:45Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2018-05/segments/1516084889798.67/warc/CC-MAIN-20180121001412-20180121021412-00156.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999357461929321}

giylem.tatar

Армспорт Армспорт (шулай ук армрестлинг) — спорт төре, бер кул белән өстәл өстендә махсус кагыйдәләр буенча көрәш. "Армрестлинг" сүзе ике инглиз сүзләре кушылып барлыкка килгән: arm — кул, wrestling — көрәш. 1997 елдан башлап армрестлинг армспорт дип атала, ә армрестлерларны армкөрәшчеләр, кул кәрәшчеләре дип атыйлар. Кыскача кагыйдәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Көрәшчеләр спорт киеменнән кара-каршы махсус өстәл артына басалар (элек армрестлерлар утырып көрәшкәннәр). Аларның өске киемнәре терсәктән кулларын капламаска тиеш, балдаклар, йөзекләр кию, терсәкләргә бинтлар бәйләү тыела. Рефери кушкач көрәшчеләр терсәкләрен өстәл өстендәге махсус урынга куялар һәм ачык учларын тоташтырып һәм зур бармакларын кысып "йозак" урнаштыралар икенче куллары белән штырьны тоталар. Кулларны тоташтыру зур әһәмияткә ия һәм гадәттә озак дәвамлы. Спортчылар үзләренә уңайлырак позиция алырга тырышылар. Рефери шул вакытта көрәшчеләрнең зур бармакларының беренче фалангаларын күренүен һәм спортчыларның берсендә дә өстенлек булмавын тикшерергә тиеш. Катнашучыларның иңнәре өстәл кырыена параллель булырга тиеш һәм контроль сызымнан чыкмаска тиеш. Шуларның барсына инангач, рефери "Ready?" ("Әзерме?), "Set" ("Селкенмәскә"), "Go!" ("Көрәш!") бойрыкларын бирә. Көрәшчеләр көндәшләренең кулларын авыштырып "йозак" белән өстәлгә тидерергә тырыша башлыйлар. Гадәттә спортчыларның берсе кинәт ыргылыш ясап җиңә, ләкин озакка сузылган көрәшүләрне карау кызыграк. Көрәшчеләрнең куллары очкынып китәргә дә мөмкин, мондый очракта хөкемдар спортчыларның кулларын махсус каеш белән бәйли һәм ярышларны дәвам иттерә. Кагыйдәләрне бозган өчен катнашучыга фол языла. Ике фол алган, яисә отылу хәле алдыннан кагыйдәләрне бозган спортчы көрәшне җиңелү белән тәмамлый. Җиңүче булып бармаклар, беләкләр белән өстәлдәге валикка тидерә алган, яки алар арасындагы шартлы горизонтальне узган спортчы билгеләнә. Кәрәш реферинең "Стоп!" бойрыгы белән тәмамлана. Кагыйдәләрне бозу очраклары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Рефери бойрыкларын үтәмәү; - Вакытсыз старт; - Терсәкнең өстәлдән аерылуы, яки аның таюы; - Икенче кулдан штырьне очкындыру; - Ике аяк белән дә идәннән аерылу (бер аяк белән генә булса да көрәшче идәндә басып торырга тиеш); - Өстәл уртасындагы сызымны баш яисә җилкә белән узу, кисешү; - Баш яисә җилкә белән "йозакка" яки беләккә тию; - Спортчының үзенә, яисә көндәшенә җәрәхәт ясау куркынычын тудыру. Армспорт буенча ярышлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Армспорт буенча ярышлар шәхси, командалы, шәхси-командалы булырга мөмкин. Шәхси ярышларда катнашучыларның урыны билгеләнә, командалы ярышларда — команда урыннары, шәхси-командалы ярышларда — катнашучыларның да камандаларның да урыннары. Командалы ярышларда урыннар билгеләгәндә катнашучыларның урыннарына карыйлар: |Викиҗыентыкта? Arm wrestling|

<urn:uuid:be485bdf-7e81-4f5f-ae5c-2c538932a976>

CC-MAIN-2016-40

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BC%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82

2016-10-01T10:23:37Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2016-40/segments/1474738662705.84/warc/CC-MAIN-20160924173742-00289-ip-10-143-35-109.ec2.internal.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999988079071045}

tt.wikipedia.org

2019 елда Алтын Урданың 750 еллыгы уңаеннан, Казанда халыкара конференция узачак. Конференциягә әзерлек белән Казан Федераль институты, Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты шөгыльләнә. Конференциягә Казахстаннан, Азәрбайҗаннан, Кыргызстаннан, Швеция, Норвегия һәм Италиядән тарихчылар, культурологлар чакырылган. Алтын Урда (Җучи Олысы) – төньяк-көнчыгыш Евразиядәге монархия. Башкаласы – Сарай-Бату шәһәре. Төп халкы – төркиләр. 1269 елда Талас елгасы үзәнендәге корылтауда Менгу Тимер, Борак хан һәм Хайду ханнар Алтын Урданың бәйсез ханлык булуын таный. 1459 елда бәйсез дәүләт булып яшәүдән туктый.

<urn:uuid:ec37a0ad-93f0-437e-994f-c75bd62a056d>

CC-MAIN-2022-27

https://darelfonyn.kpfu.ru/kfu-altyn-urda-buencha-konferentsiyag-zerl-n/

2022-07-07T17:30:53Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-27/segments/1656104495692.77/warc/CC-MAIN-20220707154329-20220707184329-00687.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999332427978516}

darelfonyn.kpfu.ru

Чау Сай Тэвода |Гыйбадәтханә| |Ил||Камбоджа| |Төбәк / район||Сиемреап[d]| |Кайсы дини агымга карый||Шива һәм Вишну Ходайларына табыну| |Төзелеш еллары||???—12-енче гасыр уртасы| Чау Сай Тэвода (Кхмер телендә:ប្រាសាទចៅសាយទេវតា, турыдан туры мәгънәдә: Илаһның күпсанлы оныклары) ул Камбоджада Ангкорда гыйбадәтханә. Ул Ангкор Тһомнан бераз көнчыгыштарак, Тһоманноннан нәкъ көньякта Җиңү Юлы аша (ул беренчедән алдан төзелгән һәм икенчесеннән соңрак төзелгән). 12-енче гасыр уртасында төзелеп ул Ангкор Ват чоры Һинд дине гыйбадәтханәсе. Ул Шивага һәм Вишнуга багышланган һәм гыйбадәтханә эчендә уникаль хатын-кыз дэваталар потлары бар. Будда потлары Компонгтан Преаһ Ханнан хөкем иткән Джаяварман VII-нең әтисе Дһараниндраварман II хөкеме вакытында төзелгән булган. Гыйбадәтханә ярым җимерек хәлдә булган, аның 4000-гә якын элементы яр буенда һәм Сием Реап елгасында яткан. Бу элементларның күбесе Кытай Халык Республикасы тарафыннан спонсорланган проектта 2000 һәм 2009 ел арасында Кытай такымы тарафыннан эшләнгән янә төзекләндерү вакытында кулланылган булган. Гыйбадәтханә 2009 елда янә ачылган булган. Урнашуы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Чау Сай Тэвода Камбоджада Ангкорда гыйбадәтханә, ул борынгы башкала Ангкор Тһом-ның көнчыгыш капкасыннан нәкъ төньяк-көнчыгышта, Тһомманоннан нәкъ көньякта Җиңү Юлы аша урнашкан (ул беренчесеннән элек төзелгән һәм икенчесеннән соңрак төзелгән).Ул каршы ягында Тһомманон гыйбадәтханәсе булган юлда, ул көнчыгыш капкадан 500 м да һәм якындагы гыйбадәтханә хәрабә ташларыннан төзелгән күпергә кадәр 200 м да. Күпер астында елга юк, чөнки Сием Реап Елгасының хасияте булып еш агымын үзгәртү тора. Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Элек Чау Сай Тэвода 12-енче гасыр уртасында Патша Сурьяварман II хөкеме астында өлешчә төзелгән булган. Корылмаларның дәвам итеп тәэмин итүе Джаяварман VII хөкеме астында эшләнгән булган.[1] Гәрчә гыйбадәтханә Һинд дине патшалары тарафыннан 11-енче һәм 12-енче гасырларда Һинд дине патшалары тарафыннан Һинд дине Вишну һәм Шива кебек Илаһлар белән төзелсә дә, Будда сурәтләре чагылышлары Преаһ Хан Компонг Свайдан хөкем иткән Джаяварман VII әтисе Дһараниндраварман II вакытында куелган булган.[1] Гыйбадәтханә урында яткан 4000 элемент нигезендә янә төзекләндерелгән булган. Бу төзекләндерү Кытай Халык Республикасы проекты астында Кытай такымы тарафыннан эшләнгән булган проект астында янә төзекләндерелгән булган. Хасиятләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Тэвода хачсыман план итеп төзелгән һәм Һиндстанда, аеруча Ориссада төзелгән Һинд дине гыйбадәтханәләренә охшаш сыман керү залына тоташтырылган. Гыйбадәтханәнең дүрт гопурасы яки дүрт кардиналь билгедә манаралары бар. Гопураларны һәм гыйбадәтханәнең үзәк пулатын тоташтыручы озын залның бик элегант чәчәк бизәкләре бар.[2] Гыйбадәтханә беркетелгән мандапа белән үзәк манарадан гыйбарәт, аңа кечерәк үлчәмле антарала аша барып җитәргә кирәк һәм төньяк һәм көньякта ике китапханә. Аның янында стена бар, аның дүрт гопурасы яки манарасы бар. Көнчыгышта Сием Реап Елгасына алып бара торган күтәрелгән тротуар бар. Күп потлар Вишнуны сурәтли һәм шактый яхшы халәттә. Шулай да гыйбадәтханәнең төп Илаһы булып Шива тора. Кайбер потлар Будданыкы, әмма тулысынча җимерек. Вакыт узу белән түшәм җимерелгән һәм алга таба җимерелүгә китергән. Йөзләре булмаган лотос позициясендә Буддаларның як-ягында тугърылар һәм алар мандапада антаралага алып баручы керү ишегеннән артында фронтон артында урнашкан. Тулы булмаган көнчыгыш Гопура I көнбатыш юнәлештә, аның икенче тулысынча төзекләндерелмәгән "латераль көнчыгыш киңәю"нең түбәсе бар. Төп пот булып югары платформада утырган һәм як-ягында Гаруда һәм Нагалар патшасы дип интерпертацияләнгән җимерек кисеп ясалган потлар булган аяклары кисешкән Будда. Моның түбә фронтоны булып Будданың Гопура I-е һәм Бодхи агачы өстендә кулчатыр.[3] Будданың тормышыннан эпизодларны сурәтләүче кисеп ясаулар көнчыгыш Гопура I-нең төньяк ишегендә күренә.[4] Биредә билгеле барельеф булып Сита тора (Рамаяна эпосының шәхесе), ул алтарь өстеннән утырган килеш һәм якларында ракшасилар (хатын-кыз шәйтаннар). Кечкенә маймыл формасында Хануман утырган килеш итеп һәм Ситага юнәлгән һәм аңа Раманың боҗрасын тәкъдим иткән килеш итеп кисеп ясалган.[5] Гыйбадәтханә янында латерит ташлар белән төзелгән стена, элек булган һәм хәзер юк булган.[6] Гыйбадәтханә 4000 элементы яр буенда һәм Сием Реап Елгасында таралган килеш җимерек хәлдә булган. 2000 һәм 2009 ел арасында бу элементларның кайберләре Кытай Халык Республикасы тарафыннан инициацияләнгән төзекләндерү проекты астында бергә беркетелгән булган. Гыйбадәтханә 2009 елда янә ачылган булган һәм тулысынча мөрәҗәгать итәрлек.[7] Галерея[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Degroot, Klokke, 67 бит. - Palmer, 2002, 187 бит. - Degroot, Klokke, 68 бит. - Degroot, Klokke, 69 бит. - Udaya. Department of Culture and Monuments, Authority for the Protection and Management of the Region of Angkor / Siem Reap. 2005. https://books.google.com/books?id=IGtuAAAAMAAJ. - Palmer, 2002, 186 бит. - Чыганакка җибәрү хатасы: Неверный тег <ref>; для сносок Siamне указан текст Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Arrowood, Janet (2011). Cambodia Travel Adventures. Hunter Publishing, Inc. . https://books.google.com/books?id=mVFtfFR7skkC&pg=PT133. - Chihara, Daigorō (1996). Hindu-Buddhist Architecture in Southeast Asia. BRILL. . https://books.google.com/books?id=wiUTOanLClcC&pg=PA158. - Degroot, Veronique; Klokke, Marijke J. (2013). Materializing Southeast Asia's Past: Selected Papers from the 12th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists. NUS Press. . https://books.google.com/books?id=r5rGBgAAQBAJ&pg=PR5-IA3. - Palmer, Beverley (2002). Cambodia. Rough Guides. . https://books.google.com/books?id=oR-Kmnj8wmAC&pg=PA187.

<urn:uuid:2d7249e8-ad8e-4197-81b9-a7a3832e9fc8>

CC-MAIN-2020-50

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D1%83_%D0%A1%D0%B0%D0%B9_%D0%A2%D1%8D%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B0

2020-11-26T21:26:06Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-50/segments/1606141188947.19/warc/CC-MAIN-20201126200910-20201126230910-00239.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999061822891235}

tt.wikipedia.org

Телефон Телефо́н (бор. грек. τῆλε «ерак» һәм φωνή «тавыш», «аваз») — авазларны, сүзләрне ерак арага тапшыра һәм кабул итә торган элемтә төре; шундый элемтәгә караган электротехник җайланмалар системасы. Эчтәлек Тарихы[үзгәртү] 1861 елда немец галиме Филипп Рейс кешенең колагы эшләү принцибын үзе ясаган җайланмада аңлатып күрсәтә. Җайланма гальваник ток ярдәмендә авазларны ерак арага илтә.[1] Телефонны АКШның Бостон шәһәрендә яшәүче физиология профессоры Александр Белл уйлап тапкан. Чукракларны сөйләшергә өйрәтү проблемаларын чишкән Белл телефонны очраклы гына «ача». 1876 елда телеграфтан берьюлы 7 текст (ноталар санынча) җибәрү тәҗрибәсен үткәргәндә, ярдәмчесе тапшыргычта кысылган пластинканы тартып чыгара, чыбыкның икенче башында торган Белл моны ишетә. Иң беренче телефон аппараты барабан ярысыннан ясалган кечкенә мембрана белән сигнал мөгезчегеннән торган. 9 айдан соң Белл телефонын сыный: 12 м ераклыктан: «Ватсон, бирегә килегез!» — дигән сүзләр яңгырый. Трубкасы агачтан эшләнгән һәм микрофон формасында була. Ләкин бу телефон сөйләшү өчен бик уңайсыз булган. Телефонга сөйләүче кеше ишетә, ә тыңлаучы кеше сөйли алмаган. Шуның өчен трубканы бер колакка, бер авызга күчереп торырга кирәк була. Белл Филадельфиядә халыкара күргәзмәдә беренче телефон аппаратын тәкъдим итә. 1876 елның 14 февралендә ул үзенең ачышына авторлык таныклыгы ала. 1877 елда телефон ярдәмендә 30 км арага кадәр тавыш сигналларын җибәрергә мөмкин була. Телефон торган саен камилләшә. 1894 елда кешесез генә эшләүче автомат станцияләр уйлап табыла. Соңрак, 1900 нче елда, Коннектикут штатының Хардфорд шәһәрендә урамда беренче автомат-телефон пәйда була. Куллану өчен телефонга вак акча салынган. Беренче телефоннар агачтан ясала, алар галәмәт зур һәм авыр, номер җыйгыч белән микрофоны аерым була. Трубкасында клавиатурасы да, микрофоны да булган бүгенге телефон аппараты исә 1956 елда кулланыла башлый. Хәзерге вакытта телефон китабы, авто-җавап биргеч, конференц-элемтә, тыңлаудан саклану, кирәк булмаган абонентлар өчен блокиратор һ.б. өстәмә җайланмалар барлыкка килде. Русиядә һәм Татарстанда телефон челтәрләре[үзгәртү] Русиягә телефон 1881 елда керә, шул елны Түбән Новгородта телефон станциясе ачыла. Абонентларны тоташтыру өчен чыбыкларны штекерларга тыгып утыручы кызларга таләпләр зур була: озын буй-сын, көчле матур тавыш, чит телләр белү, яхшы хәтер һәм ... ике якка сузылган кул арасы 154 см дан да ким булмаска тиеш. Шул рәвешле, 26 абонентка 16 кеше хезмәт күрсәткән. Мәскәүдә телефон станциясе 1882 елда ачылган. Бу вакытта ул 61 клиентка хезмәт күрсәткән. Ә 10 елдан соң аларның саны 1400 гә җиткән. Казанда 1888 елның 15 ноябрендә җәмәгать файдалануындагы беренче телефон челтәре эшли башлый. 1908 елда Казан шәһәр телефон челтәренең күләме 1000 абонент санын узып китте. 1942 елда Казанда беренче автоматик телефон станциясе башлап җибәрде. Радиотелефон[үзгәртү] Икенче Бөтендөнья сугышында Реджинальд Фессенден уйлап чыгарган радиотелефон хәрбиләргә үзара аралашырга ярдәм итә. Беренче коммерция радиотелефон челтәре 1946 елда эшли башлаган. Алардан шәхси аппаратлардан үзәк телефон станциясенә хәбәр җибәргәннәр. Төрле тавышлар, радиус бәләкәй булганга алар озак эшләмәгән. Кесә телефоны[үзгәртү] Беренче кәрәзле телефонны уйлап табу тарихы сугыштан соңгы чорларга барып тоташа. 1947 елда "Bell Laboratories" компаниясенең өч хезмәткәре ярымүткәргечле телефон уйлап таба. Аппарат, туендыру чыганагыннан башка, 30 — 40 кг авырлыкта була, машиналарда гына йөртелә. Узган гасырның 50 нче елларында автомобиль телефоннарын акрынлап кечерәйтә башлыйлар. 70 нче еллар башына инде алар 12 — 14 кг га юкара. Ә 20 елдан соң Motorola компаниясе инженеры М.Купер 1 кг нан чак кына авыррак булган телефон уйлап таба. Кәрәзле телефон прообразы — график дисплейлы, сәгатьле, клавиатуралы трубка узган гасырның 80 нче елларында эшләнә. 1988 елда спутник элемтәсе ярдәмендә кәрәзле телефоннар унар км дан ала башларлык итеп камилләштерелә. Бүген кесә телефоннарын будильнигы, кинокамерасы, фотоаппараты, SMS, MMS тапшыргычлары, диктофоны, плейердан тыш, миникомпьютеры булган смартфоннар алыштыра. Аларда кино карарга, текст белән эшләргә, Интернетка чыгарга мөмкин. Смартфон[үзгәртү] Смартфон — компьютерлар дөньясында урнашкан принципларга нигезләнеп корылган программ тәэминатлы телефон. Гади кәрәзле телефон аппаратында бары бер генә программа бар: ул шалтырата, телефон кенәгәсе һәм хәбәрләр белән эшли, шалтыратулар исемлеген алып бара, саклый, интернетка керергә мөмкинлек бирә, уеннар тәкъдим итә һ. б. Ә смартфон вазифалары ачык архитектуралы. Бу — вазифаларның стандарт - ягъни кабул ителгән җыелмасын үзгәртеп була, һәм алар телефон җитештерүчеләр тарафыннан да, бөтенләй чит кешеләр тарафыннан да күпкә киңәйтелергә мөмкин дигән сүз. Беренче смартфон 1993 елда уйлап табыла.[2] Чыганаклар[үзгәртү] - Кәрәзле телефоннар һәм бала организмы / Разилә КАМАЛИЕВА, Зәй районы Сармашбаш төп мәктәбенең I квалификация категорияле физика укытучысы Искәрмәләр[үзгәртү]

<urn:uuid:c34efd16-6d48-4c07-b077-319599bdce2a>

CC-MAIN-2014-15

http://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%84%D0%BE%D0%BD

2014-04-21T12:15:47Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-15/segments/1397609539776.45/warc/CC-MAIN-20140416005219-00331-ip-10-147-4-33.ec2.internal.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999635219573975}

tt.wikipedia.org

Токсикология Токсикология (гр. toxikon агу + logos тәгълимат) — агулы матдәләрнең үзлекләрен һәм алар йогынтысында хайван организмында барлыкка килә торган патологик үзгәрешләрне өйрәнә торган фән. Токсикология патогенезны, ягъни агуларның йогынтысы механизмын (токсикодинамикасын) өйрәнә, агуланган хайваннарны диагностикалау, токсикологик анализ ысулларын, беренче ярдәм һәм шуннан соңгы дәвалау чараларын, агулану шартларын һәм аларны кисәтү (агулануларны профилактикалау) чараларын өйрәнә һәм эшли. Совет ветеринария токсикологиясенә нигез салучылар — Ф.Т. Попов һәм Н.А.Сошественский. Сошественский, аерым алганда, гомуми токсикология һәм а.х. хайваннарына хәрби агулагыч матдәләрнең токсикологиясенә караган күп кенә мәсьәләләрне эшләде. Ветеринария токсикологиясе ботаника, химия, биохимия, физиология, патологик физиология, патологик анатомия, клиник диагностика, терапия, ветеринария-санитария экспертизасы, суд экспертизасы, зоогигиена, ашату һәм азык табу һ. б. кайбер фәнни дисциплиналар белән тыгыз бәйләнгән. Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Ветеринарная медицина:Русско-татарский энциклопедический словарь / Авт.-сост.:В39 Ф.гистологияНабиев, гистологияФ.Кабиров, Г.3.Идрисов, М.X.Харисов; Под общ. ред. Ф.Г.Набиева.— Казань: Магариф, 2010.— 495 с. |Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?: |Бу сәхифә мәкалә төпчеге генә. Сез аны тулыландырып, Википедиягә ярдәм итә аласыз.|

<urn:uuid:cc5fcda2-bde5-41eb-bf3d-a2744d441ab6>

CC-MAIN-2019-35

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F

2019-08-21T23:34:58Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-35/segments/1566027316549.78/warc/CC-MAIN-20190821220456-20190822002456-00041.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9986926913261414}

tt.wikipedia.org

Табигать музейларына кергәч, иң беренче чиратта игътибарны динозаврлар һәм мамонтларның сөякләре җәлеп итә. Башка кечерәк экспонатлар, мәсәлән, ташка әйләнгән кабырчыклар, кораллар, балыклар, хәтта 100 миллион яшьлек агач кайрылары да күз күременнән читтә кала. Ә бит борынгы чорларда яшәгән җан ияләре арасында бик кызыклылары бихисап булган. Моннан 380 млн ел чамасы элек яшәгән трилобитлар диңгездә яшәгән буынтыгаяклылар тибына карый. «Трилобит» сүзен латин теленнән «өч кисәкле» дип тәрҗемә итеп булыр иде. Бу җан ияләренең исеме җисеменә туры килә, чөнки барлык трилобитларның да гәүдәләре өч өлештән торган: койрык, баш битлеге (головной щиток) һәм үзәк өлеш. Гәүдәләренең мондый төзелеше трилобитларга керпе кебек йомрыланып җыелырга мөмкинлек биргән, ә мондый механизм үз чиратында каты хитин кабырчык ярдәмендә йомшак корсакны сакларга ярдәм иткән. Трилобитлар диңгез төбендә яшәүче хайваннар булганнар. Аларның ком астына кереп яшеренү гадәте булганга күрә, алар фасетлы күзләргә ия булганнар, ә кайберләренең бөтенләй күзе булмаган (чөнки кайбер төрләре кояш яктылыгы үтеп керә алмаслык диңгез төбендә яшәгән). Бу вакытта хайваннар актив рәвештә коры җирне үзләштерә башлыйлар, беренче умырткалылар барлыкка килә. Диңгезләрдә трилобитларның көндәше булган кыслачаяннар үрчи. Шулай ук трилобитлар белән туклануга бик шат булган башка җан ияләре, башаяклылар төркеменә караган моллюсклар, ягъни аммонитлар барлыкка килә. Ахыр чиктә нәкъ менә алар трилобитларның юкка чыгуына китерә дә инде. Шулай итеп, девон чоры трилобитлар дәверен тәмамлый. Ә аммонитларга килгәндә, югарыда әйтеп кителгәнчә, алар — башаяклылар төркеменә караган моллюсклар. Бу хайваннарның исемнәрен шундый борылмалы мөгезгә ия булган борынгы мисыр илаһы Амонга хөрмәтенә кушканнар. Аммонитларның зурлыгы, гадәттә 1-2 см алып 2 м диаметрга кадәр җиткән. Аммонитлар суда ирекле рәвештә йөзгәннәр, нәрсә тота алсалар – ашаганнар. Аммонитларның кабырчыклары турында бик күп риваятьләр йөри. Күп кенә халыклар өчен аммонит ташы гаилә бәхете, иминлек һәм муллык символы булып тора икән. Ирландиядә аларны «ташка әйләнгән еланнар», ә Алманиядә «алтын әкәм-төкәм» дип йөрткәннәр. Шаманнар һәм сихерчеләр аммонитларның кабырчыкларын башка дөнья белән элемтәгә керер өчен кулланганнар. Аммонитлар акбур дәверендә Җир шарыннан юкка чыкканнар. Гүзәл Шәвәлиева язмасы тышлыктагы фото: agaunews.com

<urn:uuid:ca08a6ff-543e-4554-be3d-0c506edfa42c>

CC-MAIN-2023-50

https://giylem.tatar/archives/2055

2023-12-10T10:52:03Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-50/segments/1700679101779.95/warc/CC-MAIN-20231210092457-20231210122457-00732.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.0000050067901611}

giylem.tatar

Татар мәгарифе порталы Сез монда Яңа ел балалар татар матбугаты дөньясына да яңалыклар алып килде. Туксан еллык чал тарихы булган "Сабантуй" балалар газетасы (төрле елларда ул төрле исемнәр белән чыкты) зәвыклы журналга әверелде. Хәзер ул айга ике тапкыр чыгачак. "Без бөек үзгәрешләр, бөек әверелешләр заманында яшибез. Вакыйгалар, яңалыклар, күренешләр яшен тизлеге белән алышынып кына тора. Әле ун ел элек кенә күз алдына да китерә алмаган нәрсәләр бүген гадәти бер көндәлек әйбергә әйләнә дә куя. Газетаның да, журналның да үз кануннары, үз үзенчәлекләре бар. Һәрхәлдә, үзгәрешләрнең барысы да әйбәт якка, матур якка булыр дип өметләнәбез. Иң мөһиме, ул тагы да эчтәлеклерәк, тагы да матуррак, укучыларыбызга тагын да якынрак булсын өчен тырышабыз. 90 елга якын чыгып килгән, әби-бабаларыбыз, әти-әниләребез, абый-апаларыбыз укып үскән газетабызның матур-матур традицияләрен дә дәвам итәчәкбез", - ди Татарстанның халык шагыйре, "Сабантуй" журналының шеф-мөхәррире Роберт Миңнуллин. Олы юл узган басма 1924 елда "Яшь ленинчы" булып нәшер ителә башлый. Сугыш елларында туктап тора, ә Бөек Ватан сугышыннан соң яңадан эшли башлый. Үзгәртеп кору чорыннан "Сабантуй" газетасы буларак үзгәртелә. 2014 елдан әлеге басма үз укучыларын журнал форматында сөендерә башлады. Чыннан да, "Сабан туй"ның тәүге саннарын кулга алуга ирешкән укучылар басманың сыйфатлы кәгазъдә, төсле, затлы булуына игътибар итми калмагандыр. Журналның баш мөхәррире Айдар Гыймадиев сүзләренә караганда, балалар аудиториясе бик таләпчән, шуңа күрә замана балаларының игътибарын яулар өчен яңа форматта, яхшы кәгазъдә басылган продукция тәкъдим итәргә кирәк. - Безнең газетаның тиражы 5 мең иде. Моннан биш-алты элек 10 мең иде әле ул сан. Газетага язылу кампанияләре вакытында бик актив эшләгән очракта да, басмага тираж төшеп барды. Укучыларыбыз да газета кәгазенең сыйфатсызлыгыннан зарланды. Менә шуларның барысын да истә тотып, газетабызга алмашка журнал килде. Бу адым уйланмыйча эшләнмәде. Европа илләренә чыккач та мин балалар басмаларының бөтенләй юк дәрәҗәдә икәнен аңладым. Германия, Чехия, Австрия һәм Польшада булдым, бу илләрдә балалар өчен газетлар, гомумән, юк. Россиягә күз салсак, балалар газеталары шулай ук бик аз, "Пионерская правда" газетасының, мәсәлән, тиражы нибары 15 мең. Ә журналларга килгәдә, алар күп санда тарала. Бер үк нәшриятләр балалар өчен берничә төрлесен чыгара. Татарга да бу көннәр килеп җитәчәге көн кебек ачык, әле без алгарак китеп тә эшли башладык, - дип фикерләре белән уртаклашты "Сабантуй"ның баш мөхәррире. Журнал кызыклы, мавыктыгыч рубрикалар белән баетылган. Әлбәттә, аның эчтәлегенең 70 проценты газетадагы кебек кала, ә инде 30лабы - өр яңа. "Сабантуй" журналын юнәтүчеләр биредәге комиксларга игътибар итми калмагандыр. Фотокомиксларны татар матбугатында беренчеләрдән булып кулланырга омтылган сабантуйлылар, киләчәктә үз укучыларына комикслар эшләү серләрен дә ачарга җыена. "Сабантуй" битләрендә мастер-класслар оештыру да гадәти хәлгә әвереләчәк. Шулай ук төрле викторина, конкурслар сан саен тәкъдим ителеп барачак, - дип белдерде журнал җитәкчесе. - "Канатлы ат" битендә укучылар иҗаты бастырыла. Шунысын да әйтеп узарга кирәк, журналның төп авторлары - балалар үзләре. Электрон сайт та тулы көченә эшләр дип көтелә. Күләмле язмалар нәкъ менә шушы сайт битләрендә урын алыр дип планлаштырабыз. Балалар зәвыгын истә тотып фото-рәсемнәргә бай булган "Сабантуй" журналына ярты елга язылу бәясе нибары 240 сум. Тышлыкның соңгы битендә QR-код та бирелә, монысы да замана таләбен истә тотып эшләнелгән. Чыганак: http://intertat.ru/tt

<urn:uuid:636e8c07-36e7-40b0-a15f-c7372ce8eb3e>

CC-MAIN-2019-22

http://belem.ru/node/4861

2019-05-19T07:54:52Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-22/segments/1558232254253.31/warc/CC-MAIN-20190519061520-20190519083520-00030.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999960660934448}

belem.ru

Мөнир Вафин |Мөнир Вафин| |Туган телдә исем||Мөнир Мәхмүт улы Вафин| |Туган||16 гыйнвар 1961 (58 яшь)| Бәләбәй районы, Мәтәүбаш авылы |Яшәгән урын||[d], Уфа[1]| |Милләт||татар| |Ватандашлыгы|| ССҖБ| Русия |Әлма-матер||Башкорт дәүләт университеты| |Һөнәре||шагыйрь, журналист| Мөнир Мәхмүт улы Вафин — татар шагыйре, журналист, Башкортстан Язучылар берлеге әгъзасы (2005 елдан). Динис Бүләков исемендәге премия лауреаты (2011), Башкортстан Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре (2015). Мөнир Вафин 1961 елның 16 гыйнварында Башкортстанның Бәләбәй районы Мәтәүбаш авылында дөньяга килә. Урта мәктәпне туган авылында тәмамлый, 1982—1984 елларда хәрби хезмәттә була. 1985—1990 елларда исә ул Башкорт дәүләт университетының филология факультетында (татар-рус бүлегендә) белем ала. Студент елларында университеттагы татар иҗади «Акчарлаклар» түгәрәгендә җитәкчелек итә. Иҗат түгәрәгенең иң актив эшләгән еллары нәкъ аның җитәкчелек иткән чорга туры килә. «Акчарлаклар» Казан дәүләт университетының «Әллүки» берләшмәсе һәм башка югары уку йортларының әдәби-иҗат берләшмәләре, түгәрәкләре белән багланыш урнаштыра. Мөнир Вафинның барлык хезмәт юлы Башкортстан матбугаты белән бәйле. Ул республика яшьләренең «Өмет» гәзитен һәм «Тулпар» журналын оештыруда башлап катнашучы. «Азатлык» радиосының Башкортстан буенча иң тәүге хәбәрчеләренең берсе, 1994 елдан бирле ул «Азатлык» радиосының Башкортстандагы үз хәбәрчесе. Бер үк вакытта «Тулпар» журналының шигърият, сәнгать һәм сатира-юмор бүлеге мөхәррире булып эшли. Әдәби иҗат белән Мөнир Вафин бала чагыннан ук шөгыльләнә. Беренче шигырьләрен дүртенче сыйныфта укыганда якташы Фатих Кәримнең «Сугыш уены» шигыре тәэсирендә яза, ләкин матбугатта студент елларында гына күренә башлый. Мөнир Вафин шигырьләре Башкортстан һәм Татарстан вакытлы матбугатында даими чыгып килгәннәр, әмма иҗади таләпчәнлеге сәбәпле, ул китапларын бастырырга ашыкмаган. Аның «Сүзләр чәчтем» исемле беренче җыентыгы Башкортстан китап нәшриятында 2001 елда гына басыла. 2004 елда Татарстан китап нәшриятында «Дөнья — куласа» исемле китабы дөнья күрә. Бу китапка кереш сүзне Татарстанның халык шагыйре Илдар Юзеев язган. Ул Мөнир Вафинның «Сак һәм Сок» шигыренә тукталып, аны Башкортстандагы Сак, үзен Татарстандагы Сок дип атый. 2007 елда шагыйрь Уфада «Йөрәгем парәләре» исемле өченче җыентыгын чыгара. Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Әдипләребез — 1 нче том. Төзүчеләре — Рәис Даутов, Равил Рахмани. Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2009.

<urn:uuid:1b29d9c5-25bd-4976-8063-9406d2214d54>

CC-MAIN-2019-43

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D0%B8%D1%80_%D0%92%D0%B0%D1%84%D0%B8%D0%BD

2019-10-16T17:03:44Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-43/segments/1570986669057.0/warc/CC-MAIN-20191016163146-20191016190646-00476.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999145269393921}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы ТР Мәгариф һәм фән министрлыгында 2020 елдан баланы мәктәпкә кертү тәртибенең үзгәрүе турында хәбәр иттеләр. Үзгәрешләр Россия Федерациясе Гаилә кодексына һәм «Мәгариф турында»гы федераль законга кертелгән төзәтмәләр нәтиҗәсендә гамәлгә керә. 1 гыйнвардан башлап ата-аналар баланы мәктәпкә теркәлү урыныннан тыш та бирә алачак. «Абый-апалары кайсы белем бирү учреждениесендә укыса, аларның туганнары да шул мәктәптә белем алу яки балалар бакчасына йөрү хокукына ия булачак. Бу бергә яши торган бер гаилә балаларына кагылачак», — диелә хәбәрдә. Бары буш урыннар булмау сәбәпле генә мәктәп баланы укырга алудан баш тарта ала. Исегезгә төшерәбез, балаларны беренче сыйныфка теркәү түрында гаризалар 1 февральдә кабул ителә башлаячак. Россия Президенты Владимир Путин узган елда бертуганнарны бер үк балалар бакчасына һәм мәктәпкә бирү турындагы законны имзалады. http://magarif-uku.ru/tt Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:dce1d63a-bf6a-4e9e-ac4b-d952621534ea>

CC-MAIN-2022-49

http://belem.ru/node/7682

2022-12-10T08:22:24Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-49/segments/1669446710421.14/warc/CC-MAIN-20221210074242-20221210104242-00504.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999406337738037}

belem.ru

КФУның Л.Толстой исемендәге Филология һәм мәдәниятара багланышлар институтында "Җиде фән чаты" ("Перекресток семи наук") дип исемләнгән фән кичәсе булып узды. "Җиде фән чаты" дип аталган фән кичәсе Телләр һәм мәдәниятләр Халыкара саммиты кысаларында башланып китте. Тыңлаучылар арасында уку йортлары студентлары, мәктәп укучылары, гомумән, шәһәр халкы һәм форумның кунаклары булды. Аларның һәммәсен дә КФУның фәнни эшчәнлек буенча проректоры Данис Нургалиев, КФУның Л.Толстой исемендәге Филология һәм мәдәниятара багланышлар институты директоры Рәдиф Җамалетдинов, саммитның АКШ һәм Чувашстан катнашучылары сәламләде. "PRO Наука в КФУ" – Казан федераль университетының зур проекты булып санала. Белем бирү өлкәсенә караган цикллар ел саен үткәрелеп килә, һәр кичә төрле темага багышлана. Беренче чиратта, әлеге проект аң-белем таратуга юнәлдерелгән. Бу барлык чорга да хас, университет гыйлем бирү белән шөгыльләнергә тиеш", – дип билгеләп үтте Данис Нургалиев. Проректорның сүзләренә караганда, быелның ахырына кадәр математика һәм табигый фәннәр буенча да берничә фән кичәләре үткәрү планлаштырыла, бигрәк тә математик профильгә басым ясалачак. 1 декабрь көнне КФУда Н.И.Лобачевский исемендәге Халыкара математика премиясе тапшырылуы көтелә. Фән кичәсенең программасы Татарстан урамы, 2 йорт адресы буенча урнашкан уку корпусында үтте, ул дүрт тематик мәйданчыкка бүленде: "Рус теле һәм рус әдәбияты", "Татар теле һәм татар әдәбияты", "Чит ил телләре һәм чит ил әдәбияты", "Чит тел буларак рус теле". Лекцияләрдән кала, мәйданчыкларда кызыклы квестлар, интерактив уеннар узды. "Татар теле һәм татар әдәбияты" аудиториясендә исә татар теле һәм әдәбиятының төрле аспектларын яктырткан һәм фәнни яңалыкларга бай булган, гамәли кулланылыш өчен дә мөһим саналган докладлар укылды. "Бу проблемалар буенча дөньякүләм танылган галимнәрне чакырдык. Алар арасында безнең яраткан укытучыбыз, остазыбыз, филология фәннәре докторы Хатыйп Миңнегулов", – дип игълан итте беренче лекторны Татаристика һәм Тюркология югары мәктәбе директоры Әлфия Йосыпова. Галим Казан университетында тюркология мәктәбенең барлыкка килүе һәм аның гомуми эшчәнлеге турында сөйләп үтте. "Казан университетында тюркология мәктәбе шактый тирән эз калдырган, без аның традицияләрен дәвам итәргә бурычлы. Моны үзебездә генә түгел, чит илләрдә дә эшләргә кирәк", – дип ассызыклады Хатыйп Миңнегулов. Алга таба бөтендөньяда дан тоткан, "Ана теле" онлайн-мәктәпнең контентын төзүдә җитәкчелек иткән һәм бүгенге көндә дә аның эшен алып баручы, КФУның гомуми тел белеме һәм тюркология кафедрасы доценты Кадрия Фәтхуллова чыгыш ясады. Билегеле булганча, башка телләрдән – инглиз, кытай теленнән кала – андый онлайн мәктәпләр юк. "Бүгенге көндә телләрне саклап калу, аларны укыту һәм дөньяга таныту – иң зур проблемаларның берсе. Шул максатларны истә тотып, татар телен башка буыннарга тапшыру, дөнья буйлап сибелгән татар халкына татар телен өйрәнү мөмкинлекләрен булдыру өчен, 2013 елда ТР Президенты кушуы буенча "Ана теле" дип исемләнгән онлайн-мәктәп булдырылды. Ул инглиз телен өйрәнү методикасына нигезләнеп эшләнгән. Әлеге мәктәптә бары тик ун мең кеше генә теркәлә ала, ә теркәлүчеләр арасында Татарстаннан гына түгел, Россия төбәкләрендә, ерак һәм якын чит илләрдә яшәүче кешеләр бар.Татар телен өйрәнү белән татарлар гына түгел, башка милләт вәкилләре дә кызыкзына. Бүгенге көндә алдынгы технологияләрне куллану – заман таләбе. Әгәр дәрес кызык үтсә, укытучы бөтен җанын биреп эшләсә, кешенең телне өйрәнүгә карата уңай мөнәсәбәте барлыкка килә. Сез – булачак укытучылар – дәресләрдә заманча технологияләрне кулланып, татар телен кызыклы итеп укыта алсагыз, телебез яшәр!" – дип сөйләде Кадрия Фәтхуллова. Казан университетында, татар дөньясында үзенең тирән эзен калдырган, Татарстан Язучылар берлеге әгъзаларының бишеге булган "Әллүки" әдәби иҗат берләшмәсе эшләп килә. Бу түгәрәкнең тарихы, аның хәзерге торышы турында сөйләргә түгәрәкнең җитәкчесе, филология фәннәре кандидаты Халисә Ширмән килде. Чыгыш иң элек Разил Вәлиев иҗатына багышланган шигырьләр белән башлынды. "Бүгенге көндә шагыйрь кем ул? Бу сорауга шагыйрә Лена Шагыйрьҗанның сүзләрен китерәсем килә: "Шагыйрь – ул искиткеч нечкә, моңлы һәм гарип күңелле, тиз җәрәхәтләнүчән, кагылсаң уалырга гына торган нәзберек җан. Шул ук вакытта, ул үзенең рухы, сүзе белән арысланнан да гайрәтле, хакимнән дә көчлерәк бер зат". Беләсездер, һөнәрләр реестрында язучы дигән һөнәр юк. Язучылык, шагыйрьлек – иҗтимагый эш кенә түгел, ул, беренче чиратта, күңел таләбе. "Әллүки" – бишек җырыннан башлана. Без "Әллүки" түгәрәген шагыйрьләр бишеге дип атыйбыз, монда бары тик шигырь язучы гына күз алдында тотылмый. Әгәр шагыйрьлек кешенең канында булмаса, ул иҗат итә алмас иде. 1944 елда татар бүлеге ачылганнан соң, әдәби түгәрәк оеша. Ул озак еллар исемсез йөри. 1960 елларда Мөдәррис Әгъләм белән Зөлфәт түгәрәккә "Әллүки" дигән исем бирә. "Әллүки"гә мин үзем дә йөргән идем. Әдәби түгәрәккә йөрүчеләр "минем кебек фикер йөртүчеләр, мине дә аңлый алырлык кешеләр бар икән" дигән уй белән яши. Бер-береңнең иҗатын күрү, бәя бирә белү нәкъ шушы әдәби берләшмәдә башкарыла. Шуны да әйтергә кирәк, әдәби түгәрәккә йөргән кешеләр Язучылар берлегенең 70-90 процентын тәшкил итә. "Әллүки" Роберт Миңнуллин, Зиннур Мансуров, Фәйрүзә Мөслимова, Галимҗан Гыйльманов, Рафис Корбан, Газинур Морат, Ркаил Зәйдулла, Рифә Рахман, Илсөяр Иксанова, яшьләр арасыннан – Ленар Шәех, Луиза Янсуар, Йолдыз Миңнуллина, Лилия Гыйбадуллина, Рифат Сәлах, Фәнил Гыйләҗев, Булат Ибраһим, Айсылу Имамиева һ.б. бик күп язучыларны үстереп, аларга канат биргән", – дип таныштырып үтте Халисә Ширмән. Шулай ук яшь әллүкичеләр үзләре язган иҗат җимешләрен дә яңгыратты. Олы буынның яшь буынга белем биреп, аның һәм фәнни, һәм гамәли эшчәнлеген күрсәтә торган бер дәлил – яшьләр арасында танылып килгән "Гыйлем" проектының җитәкчесе Айдар Шәйхин. Ул кызыклы фикерләре белән уртаклашты һәм Һарри Поттерның "Фәлсәфә ташы" әсәренең татарчага тәрҗемәсе турында сөйләде. "Гыйлем" – татар телендә фәнне популярлаштыруга багышланган проект. Бүгенге көндә безнең сайтта 200дән артык уникаль материаллар тупланган. Шулай ук без иске имляда язылган татар дәреслекләрен кирил графикасына күчерү белән дә шөгыльләнәбез. Анда биология, химия, психология, математика, география кебек фәннәр үсеш алган. Бер яктан уйласак, "нәрсәгә кирәк инде бу" дип уйларга мөмкин. Игътибар белән карасагыз, хәзер татар дискуссияләрендә күбесе "татар телен өйрәнүнең мәгънәсе юк, чөнки татар телендә язылган фән дә юк" диләр, хәтта аерым кешеләр татар телендә дәреслекләр барлыгын да белми. Йөз ел элек тә химия, анатомия дәреслекләре булган дип әйтәсем килә. "Һарри Поттер һәм фәлсәфәче ташы" быелның 19 августында җәмәгатьчелеккә тәкъдим ителде. Тәрҗемә эше ярты ел тирәсе барды. Моның өчен без махсус команда тупладык, ул 13 кешедән, бер корректордан һәм бер дизайнердан торды. Барыбызны да бер критерий берләштерде – Һарри Поттер дөньясына гашыйк булу, шушы дөньяны яхшы белү. Китапның электрон вариантын безнең сайттан укырга мөмкин. Хәзерге көндә "Һарри Поттер һәм серләр бүлмәсе" дип исемләнгән икенче китапны тәрҗемә итәбез, ул 2018 елга әзер булачак", – дип планнары белән уртаклашты Айдар Шәйхин. Фән кичәсе дәвамында музыкаль кунак бүлмәсе эшләде, анда дөньядагы төрле халыкларның музыкаль әсәрләре яңгырады. Зилә МӨБАРӘКШИНА. Филология һәм мәдәниятара багланышлар институтының 2 курс студенты. Чыганак: http://media.kpfu.ru/news/kfuda-fn-kicsen-start-birelde

<urn:uuid:5d95438c-e947-4b24-a1d0-18c499e83f52>

CC-MAIN-2019-51

https://darelfonyn.kpfu.ru/ide-f-n-chaty/

2019-12-06T06:59:04Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-51/segments/1575540484815.34/warc/CC-MAIN-20191206050236-20191206074236-00105.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999711513519287}

darelfonyn.kpfu.ru

Татар мәгарифе порталы Сез монда Татарстан Премьер-министры фикеренә караганда, Казанның 8 нче гимназиясе предприятие белән мәктәп хезмәттәшлеге буенча үрнәк булып тора. Бүген республиканың барлык шәһәрләре һәм районнарында мәктәпләр ачылды. Бүген Казанның 8 нче номерлы гимнзиясендә Белем көненә багышланган тантаналы чарада Татарстан Премьер-министры Илдар Халиков та булды. Ул укытучыларга, укучыларга һәм аларның ата-аналарына мөрәҗәгать итеп, республикада мәктәпләрне матди-техник җиһазлауга юнәлдерелгән программалар гамәлгә куела, дип ассызыклады. Шулай ук Татарстан Премьер-министр бүгенге көнне барыбыз өчен дә мөһим булуын ассызыклады. "Бу көн унберенче сыйныфлар өчен үзенчәлекле – бик аз вакыт калды, тиздән имтиханнар тапшыру, вузга укырга керү һәм олы тормышка күчәр көн җитә. Беренче сыйныфлар өчен дә бу бәйрәм мөһим. Аларны беренче сыйныфка кергән көннәре белән котлыйм. Барлык өлкәннәр дә диярлек беренче сенятбрьләрен хәтерли. Сезгә бу мәктәптә кызыклы булуын һәм яхшы белем алуыгызны телим. Сезнең белән кукытучылар горурлансын, сезнең портретларыгыз һәм исемнәрегез бу мәктәп өчен иң яхшысы булсын", - дип мөрәҗәгать итте ул укучыларга. Бүген 8 нче гимназия укучыларын Казан вертолет заводы генераль директоры Вадим Лигай да яңа уку елы белән котлады. Ул җитәкләгән предприятие 4 ел дәвамында бу мәктәп белән хезмәтәшлек итә. "Сезнең һәрберегез дөрес тормыш юлын сайлавын, сәләтен үстерүен, ә яңа уку елы уңышлы булуын телим. Без, җитештерүчеләр, ничек булдырабыз, шулай ярдәм итәрбез, сезнең матди базагызны ныгытабыз, өстәмә белем алганда ярдәм итәбез", - диде ул. Илдар Халиков билгеләп үткәнчә, бу Казанның 8 нче гимназиясе предприятие, югары уку йорты белән мәктәпнең бергә эшләве буенча үрнәк булып тора. "Бу Казанның башка мәктәпләре өчен дә үрнәк. Монда эре җитештерү предприятиесе һәм Казан авиация институты ремонт үткәрүче шеф кына булып калмый, ә уку процессларын һәм балаларның ялын да оештыра", - дип билгеләп үтте ул. Вадим Лигай сүзләренә караганда, вузны тәмамлаучыларны предприятиеләрдә хезмәткәр буларак күрергә шат булачаклар. "Балаларга һөнәр сайлауда ярдәм итәргә кирәк. Тәҗрибә күрсәткәнчә, нигездә, балалар булачак һөнәрен ММЧ, ата-аналар һәм укытучылар ярдәме белән сайлый. Алар хезмәт базарында нинди белгечкә ихтыяҗ булуын белми. Нәтиҗәдә, күп вакыт һәм көч сарыф ителә, ә вузны тәмамлаучылар белгечлек буенча эшкә урнаша алмый", - дип билгеләп үтте В.Лигай. Чыганак: http://tat.tatar-inform.ru

<urn:uuid:97056e4b-d484-42fc-851c-26252ecab4d7>

CC-MAIN-2021-10

https://belem.ru/node/4328

2021-02-25T16:33:22Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-10/segments/1614178351374.10/warc/CC-MAIN-20210225153633-20210225183633-00339.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.0000053644180298}

belem.ru

XMK (операцион системасы) XMK операцион системасы eXtreme Minimal Kernel (XMK) ул минималь RAM/ROM кулланылышы өчен ясалган чын вакыт операцион системасы. Бу максатка ирешә, гәрчә ул тулысынча диярлек Си телендә язылган. Нәтиҗә буларак ул җиңел итеп теләсә-нинди 8-битлы, 16-битлы, яки 32-битлы микроконтроллерга порт аша кертелә ала. XMK ике бәйсез пакет итеп тәкъдим ителә:XMK Scheduler, анда төп төш бар, "күп-җепле" эчке корылган кушымталарны эшләтү өчен барлык кирәк нәрсә бар, һәм Application Programming Layer (APL) ул XMK Scheduler-ның кушымта программалау интерфейсыннан күбрәк функцияләр тәкъдим итә. Тышкы сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] |Бу санаклар турында мәкалә төпчеге.| Сез мәкаләне үзгәртеп һәм мәгълүмат өстәп, Википедия проектына ярдәм итә аласыз.

<urn:uuid:47d0b3b1-0821-4efd-891d-f4e1fcc8b647>

CC-MAIN-2021-21

https://tt.wikipedia.org/wiki/XMK_(%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%81%D1%8B)

2021-05-18T02:56:26Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-21/segments/1620243991650.73/warc/CC-MAIN-20210518002309-20210518032309-00287.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998432397842407}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Сез монда – Уку елын ничек башлап җибәрдегез? КФУда татар филологиясен, тарихын укытуда нинди үзгәрешләр бар? Студентлар җыя алдыгызмы? – дигән сораулар белән КФУдагы татарны өйрәнү кафедрасы мөдире, тарих фәннәре докторы Искәндәр Гыйләҗевка мөрәҗәгать иттек. – Мин университеттагы бөтен татар юнәлеше өчен җавап бирә алмыйм. Чөнки безнең кафедра узган ел КФУның Тарих институтына күчте. Хәзер без шушы юнәлешне саклап калырга тырышабыз. Кызганычка каршы, элек татар юнәлеше бер факультетта булса, хәзер таркалды, таралды. Филологлар Филология һәм сәнгать институтында укыта. Анда аерым бүлек эшләп килә. Безнең күпчелек мөгаллим шунда күчте. Без, тарихчылар, Тарих институтына күчтек. Хәзер ул институт үз статусын үзгәртте, Көнчыгышны өйрәнү һәм халыкара мөнәсәбәтләр институтлары белән кушылып, бер институтка әйләнде. Хәзер аның исеме Халыкара мөнәсәбәтләр институты. Анда хәзер дүрт бүлек: тарих, Көнчыгышны өйрәнү, лингвистика һәм мәдәни мирас, халыкара мөнәсәбәтләр бүлекләре бар. Мин хәзер Көнчыгышны өйрәнү бүлегендә. Безнең татар халкы тарихы кафедрасының исемен татарны өйрәнү кафедрасы дип үзгәрттеләр. Без хәзер Көнчыгышны өйрәнү бүлегенә карыйбыз. Аның җитәкчесе – профессор Рамил Вәлиев. Минемчә, бу дөрес адым булды. Чөнки татарны, татар тарихын өйрәнү элек-электән Көнчыгышны өйрәнүнең бер өлеше булып торган. Мәсәлән, 19 йөздә татар телен, тарихын, мәдәниятен өйрәнү Көнчыгыш разряд составында булган. Татар телен өйрәнгән зур галимнәр шушы разрядтан чыккан. Россиядә Көнчыгышны өйрәнү татарны өйрәнүдән башланып киткән. Узган ел без Тарих институты составында беренче тапкыр үзебезнең белгечлеккә 30 студент кабул иттек. 15 кешене – татар тарихына, ягъни Урта Идел һәм Урал буе тарихына, 15 кешене төрки халыклар тарихы дигән белгечлеккә алдык. Быел, шөкер, шул ике юнәлешне саклап калдык. Дөресен генә әйткәндә, узган ел бу эшне җиңелрәк алып барган идек. Узган ел безгә бюджет урыннары бирелмәде. Рәхмәт: Татарстан Хөкүмәте акча бирде. Узган ел бу җәһәттә БТК рәисе Ринат Закиров белән тыгыз хезмәттәшлек иткән идек. Президент булышты. Быел вәзгыять бераз башкачарак: бу юлы безгә ТР мәгариф һәм фән министрлыгы ярдәмгә килде. Универсиада уздыру аркасында финанс хәле шактый катлаулы булса да, соңгы көндә диярлек Президент уңай сүзен әйтте. Бу – бик мактаулы һәм кирәкле эш. Без чит төбәкләрдән укучылар кабул итә алдык. Татарстаннан да бераз бар. Киләчәктә дә бу юнәлешләр яшәр дип өметләнәм. Инде менә укуны башлап җибәрдек. Ни кызганыч, быел да безгә бюджет урыннары бирелмәде. Дөрес, Татарстан Хөкүмәте акчасына укытабыз. Акчаны турыдан-туры аннан түгел, Хөкүмәт каршындагы стратегик планлаштыру агентлыгыннан алабыз. Уку нигездә урыс телендә. Билгеле, берничә фән татарча укытыла. Әйткәнемчә, чит төбәкләрдән килгән, юньләп татарча укымаган балалар күпчелекне тәшкил итә. Без, гомумән, телләр укытуга зур игътибар бирергә тырышабыз. Безнең укыту планнары шактый нигезле, уйланылган. Чөнки татар дөньясын белү, аңлау өчен Көнчыгыш телләрне белергә кирәк. Һәрхәлдә без быел барча студентларга төрек телен укытачакбыз. Әле тагын бер Көнчыгыш телен – гарәп яисә фарсы телен, янә бер Европа телен өйрәтү бурычы куябыз. Студентлар кимендә дүрт телне яхшы үзләштерергә тиеш. Аларга бу – төп таләп. Быел җәен яхшы укыган өч студентыбыз бер ай дәвамында Истанбул университетында төрек теле өйрәнеп кайтты, – дип сөйләде безгә И.Гыйләҗев. Чыганак: http://vatantat.ru

<urn:uuid:17bf7d3d-f63c-4182-8930-a837b5db4b4e>

CC-MAIN-2021-43

https://belem.ru/node/4408

2021-10-18T06:57:41Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-43/segments/1634323585199.76/warc/CC-MAIN-20211018062819-20211018092819-00358.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999963045120239}

belem.ru

Харбин Харби́н (哈爾濱|哈尔滨, Hā'ěrbīn, Хаэрбинь) — Хэйлунцзян чик буе Кытай провинциясенең административ үзәге. Кытайның төньяк-көнчыгышында урнашкан иң зур шәһәрләрнең берсе. Халкы алты миллион кешегә якын, шәһәр янындагыларны да исәпкә алсаң — ун миллион. Тарихи белешмә[үзгәртү] Кытай-Көнчыгыш тимер юлын төзегән вакытта нигез салынган Харбин шәһәре кайчандыр Русиянең Кытай территориясендәге бер өлеше була. ХХ йөз башларында Ерак Көнчыгышта сәүдә белән шөгыльләнгән татарларның үз эшләрен юлга куя алуларын ишеткән яшьләрнең кайберләре авылларын ташлап Ерак Көнчыгышка киләләр һәм шулай итеп, анда татар районнары барлыкка килә башлый. Манчжуриянең мәдәният һәм сәүдә үзәге булган Харбин шәһәрендә дә бер татар районы корыла һәм анда мәчет, мәктәп төзелә, әдәби түгәрәк тә корыла. Бу эшләрне оештыруда күп хезмәтләр куйган кеше Гыйнаятулла мелла булган. Татар мәхәлләсе елдан-ел үсә, көчәя барган, чөнки 1917 елгы Октябрь инкыйлабыннан соң килгән качаклар да шушында урнашып калырга тырышканнар. Шулай итеп, Харбин шәһәре илләреннән аерылган татарларның мәркәзенә әверелгән. 1949 елда бөтен Ерак Көнчыгыш һәм Харбин коммунистлар кулына күчә. Русиядән күчеп киткән мөһәҗирләрнең дә хәлләре начарлана, чөнки алар арасында кулга алулар, ә кулга алынганнарны Русия төрмәләренә озату башлана. Мөһаҗирләр моннан котылу юлын яки төрле илләргә качу юлларын эзли башлыйлар, чөнки һәр киләчәк көн аларга куркынычлар һәм малларын югалту белән яный иде.

<urn:uuid:83ffa912-57bf-41ff-9605-239ff0767fc3>

CC-MAIN-2014-35

http://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B8%D0%BD

2014-08-23T18:31:26Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2014-35/segments/1408500826343.66/warc/CC-MAIN-20140820021346-00376-ip-10-180-136-8.ec2.internal.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.0000057220458984}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы Июньнең беренче көннәрендә гомуми белем бирү оешмалары каршында һәм шәһәрдән читтә эшләячәк стационар лагерьлар балаларны кабул итү уңаеннан тантаналы чаралар уздырачак, дип хәбәр итә Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгы матбугат үзәге. 2 июнь көнне Әлмәт, Зәй, Чүпрәле, Тәтеш, Түбән Кама районнарында һәм Яр Чаллы шәһәрендә. 4 июнь көнне Лениногорск районында "Исәнме, җәй!" исемле чара оештырыла. 6 июнь көнне Чистай районы мәктәп лагерында "Тылсымчы хатасы" исемле бәйрәм атнасы ачыла. 9 июнь көнне Тукай районында беренче сменада ял итүчеләр өчен ишекләр ачыла. 1 июнь көнне, сәгать 9.00 Әлмәт районының "Кояшлы" сәламәтләндерү лагерында 1 смена эшли башлый. 10 июнь көнне, сәгать 9.00 Чүпрәле районының "Акчарлак" сәламәтләндерү лагеры ишекләрен ача. Шулай ук Татарстан Республикасы Эчке эшләр министрлыгының ЮХИДИ идарәсе уздырган "Игътибар, балалар" республикакүләм акциясе кысаларында барлык мәктәп яны лагерьларында балигъ булмаганнар катнашындагы юл-транспорт һәлакәтләрен кисәтү максатыннан тематик чаралар һәм спектакльләр күрсәтеләчәк. 4 июнь көнне ятим һәм караучысыз калган 50 бала Алушта шәһәрендә урнашкан "Алтын башак" исемле балалар сәламәтләндерү лагерына китә. 8 июнь көнне Татарстанның 100 талантлы баласы Анапа шәһәренә, "Бәхетле балачак" лагерына юл алачак. Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:aa0e4d93-33c9-4db1-aea8-8bd485b15415>

CC-MAIN-2024-10

https://belem.ru/node/384

2024-02-23T03:02:31Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2024-10/segments/1707947474360.86/warc/CC-MAIN-20240223021632-20240223051632-00605.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999547004699707}

belem.ru

|Викибирелмәләрнең буш элементы| |Ләшәү-Тамак мәктәбе| Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 1890 елларда Шаһидә исемле абыстай була. Ул үзе тора торган кечкенә бер өйдә, малайлар һәм кызларга бергә, 1-2 сәгать дини догалар ятлаткан. 1910-1913 еллар тирәсендә беренче тапкыр дин укыту өчен аерым бина төзелгән. Аны мәдрәсә дип йөрткәннәр. Монда Баланлыдан килгән Миргарифан мулла укыткан. Бу вакытта инде фәкать малайлар гына укытылган, кызлар кертелмәгән. 1922-23 елларда халык үз исәбеннән килешү нигезендә, Зәки исемле кешедән балаларны укыттырган. 1937-1938 уку елында Дүсем авылында 7 еллык мәктәп ачылган. 1978 нче елда өч авылга бер, 10 еллык мәктәп ачыла һәм бүгенге көнгә кадәр үз эшен дәвам итә. Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Лешев-Тамакская основная общеобразовательная школа(үле сылтама)

<urn:uuid:ca2ba02a-d366-4bbf-9375-fd82fc1e322e>

CC-MAIN-2023-50

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D3%99%D1%88%D3%99%D2%AF-%D0%A2%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BA_%D0%BC%D3%99%D0%BA%D1%82%D3%99%D0%B1%D0%B5

2023-11-29T16:30:00Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-50/segments/1700679100112.41/warc/CC-MAIN-20231129141108-20231129171108-00002.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.0000008344650269}

tt.wikipedia.org

Казан дәүләт аграр университеты |Эшләү еллары||1922| |Ректор||Айрат Вәлиев[1]| |Адрес||420015, Русия, Татарстан, Казан, К.Маркс урамы, 65| |Сайт||kazgau.ru/tat/| Тарихи белешмә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] 1918 елның 25 ноябрендә Мәскәүдә югары уку йортлар бүлеге коллегиясенең утырышында Казан университеты каршында урман факультетына нигез салу турында карар кабул ителгән. 1922 елның 22 маенда университетның урман факультетын һәм политехник институтының авыл хуҗалыгы факультетын бергә кушып, авыл хуҗалыгы һәм урманчылык бүлекләреннән мөстәкыйль Казан авыл хуҗалыгы һәм урманчылык институтын булдыру турында РСФСР Главпрофобрның карары басылып чыга. 1926 елның маенда институт бүлекләре: а) үсемлекчелек, терлекчелек һәм авыл хуҗалыгын оештыру секцияләре белән авыл хуҗалыгы факультетына; б) урман факультетына әйләнә. 1927 елның җәендә институтның авыл хуҗалыгын механикалаштыру кафедрасы каршында машина сынау станциясе булдырыла. Шушы полигон базасында 1929 елда Татарстанда беренче машина сынау станциясе оеша. 1927 елның 11 октябрендә институтка татар яшьләренә "яшел ут" ачкан төрки-татар рабфагы кушыла. Шуңа бәйле рәвештә 1927 елдан алып 1929 елның январенә кадәр татар студентларының саны 4,6 дан 11,4% ка арта. 1930 елда институт 2 вузга бүленә: урман-техник (Йошкар-Ола шәһәре) һәм авыл хуҗалыгы институты (Казан шәһәре). Шулай итеп, 1930 елда институт составына бары тик бер генә – агрономия факультеты гына керә. 1941 елда 52 студент һәм ректор Анисимов җитәкчелегендә укытучылар фронтка китә. Сугыш һәм сугыштан соңгы елларда җиләк-җимеш – яшелчә (1943–1948), агроурманмелиорация факультетларында (1949–1955) студентлар әзерләү эше алып барыла. 1950 елда авыл хуҗалыгын механикалаштыру дигән яңа факультет ачыла. 1961 елда икътисад факультеты ачыла. Озак еллар дәвамында (1965–1992) җитәкче кадрлар авыл хуҗалыгы белгечләренең квалификациясен күтәрү факультеты эшләп килә. Мәгариф һәм авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыклары карары нигезендә 1995 елда Казан авыл хуҗалыгы институтына авыл хуҗалыгы өлкәсендә эре уку-фәнни үзәк буларак академия статусы бирелде. Шулай ук монда вузга керү өчен әзерлек факультеты, аспирантура, диссертация советы, уку-тәҗрибә хуҗалыгы, тәҗрибә кыры, уку-фәнни җитештерү үзәге, китапханә, музей, информацион технологияләр үзәге бар. Ректорлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - 1922-19... - - Никифор Соловьёв - Катков - Шабаев - 1996-2018 елларда — Җәүдәт Фәйзрахманов - 2018 елның 14 ноябреннән — Айрат Вәлиев

<urn:uuid:1716ea44-becf-4212-b05d-69df22f4ac11>

CC-MAIN-2021-17

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BD_%D0%B4%D3%99%D2%AF%D0%BB%D3%99%D1%82_%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%80_%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D1%8B

2021-04-19T12:32:21Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-17/segments/1618038879374.66/warc/CC-MAIN-20210419111510-20210419141510-00346.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999074935913086}

tt.wikipedia.org

Вайтомо — Яңа Зеландиядәге иң зур утрауларның берсе булган Төньяк утравында урнашкан җирлек. Ул үзенең искиткеч известь таш мәгарәләре белән данлыклы. Вайтомо мәгарәләре комплексы үз эченә Вайтомо, Арануи, Гарднерс Гат һәм Руакури исемендәге берничә мәгарәне ала. Ә менә мәгарә лабиринтларын үз йортлары иткән күпсанлы утлы бөҗәкләр (светлячки) бу мәгарәләрне аеруча үзенчәлекле итә. Меңләгән бик кечкенә бөҗәкләр караңгыда яктылык чәчеп, сюрреалистик күренеш булдыралар. Мәгарә гөмбәзен каплап тора торган утлы бөҗәкләрнең үзатамалары бар — Arachnocampaluminosa. Алар гөмбә черкиләре ыруының вәкилләре булып торалар. Мондый утлы бөҗәкләр Яңа Зеландиядә генә таралыш алган. Галимнәр фикеренчә, утлы бөҗәкләр яктылыкны ачлыктан тараталар. Никадәр ачрак булган саен, алар сипкән яктылык та шулкадәр көчлерәк була. Шулай итеп алар башка бөҗәкләрне үз тозакларына җәлеп итә. Икенче галимнәр, башка бөҗәкләр булмаган очракта, утлы бөҗәкләр гөмбә споралары белән дә туклана ала дигән фикерне алга сөрә. Утлы бөҗәкләрнең гаять зур төркемнәре меңләгән якты яшел-зәңгәрсу нокталар булып кабынып, Яңа Зеландиянең җир астында йолдызлы күк йөзе иллюзиясен тудыра. Бу кечкенә бөҗәкләр бер үзенчәлеккә ия: аларны каты тавыш һәм аз гына хәрәкәт тә куркыта. Нәтиҗәдә, алар яктылык сибүне туктата һәм мәгарә караңгылыкка чума. Утлы бөҗәкләр мәгарәләре сәяхәтчеләр өчен бик популяр урын булып тора. Анда көн саен җирле гидлар тарафыннан күпсанлы экскурсияләр оештырыла. Кышын бу табигый урынны карарга уртача 100 сәяхәтче килә. Җир асты буйлап сәяхәт вакытында, күз явын алырлык күренешка карап хозурлану белән беррәттән, кунакларга әлеге уникаль урынның килеп чыгышы һәм андагы гаҗәеп бөҗәкләрнең барлыкка килүе турында төрле риваять һәм мифлар сөйлиләр. Сәяхәтләр көймәләрдә яки башка су транспортында башкарыла, чөнки Вайтомо комплексында басып йөрерлек коры җир юк. Монда шулай ук мәгарәләр комплексының авыр үтешле системаларында спелеологлар (мәгарәләрне өйрәнүчеләр) өчен экстремаль спорт ярышлары да үткәрелә. Шулай итеп, Яңа Зеландиядәге Вайтомо комплексы дөньядагы иң гүзәл һәм гаҗәеп урыннарның берсе булып тора. Зөһрә Фәсхиева язмасы Udivitelno.com буенча фотолар: udivitelno.com

<urn:uuid:b37d2c78-cdba-41bc-92c0-59709107056a>

CC-MAIN-2021-17

http://giylem.tatar/archives/1680

2021-04-17T07:56:58Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-17/segments/1618038118762.49/warc/CC-MAIN-20210417071833-20210417101833-00548.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.0000001192092896}

giylem.tatar

Татар мәгарифе порталы Сез монда Кичә безгә аноним хат килеп керде. Без аноним хатларга әллә ни игътибар итмибез, әмма бу хатка ничектер игътибар итәргә булдык. Ни дисәң дә - татар теленең киләчәге белән бәйле хат. Аны, порталга урнаштырып, сезнең игътибарга тәкъдим итәргә булдык. Хатта бар да дөрес язылганмы? Әлеге сүзләр белән килешәсезме? Әлеге проблема янә кабатланмасын өчен нишләргә кирәк? Руслар әйтмешли - "Что делать?". Хатның эчтәлеге: "Исәнмесез, Раил әфәнде. Менә бу язманы узегезнең порталыгызда урнаштырырсыз, бәлки. Бу бик күп укытучыларның фикере. Исемемне язмыйм. Эшемне югалтудан куркам. "2"ле не кемгә куярга? Менә БРТ да узды. Күңелдә авыр хисләр калдырып узды ул. Укытучылар да, укучылар да ел буе дулкынландылар, тырышып әзерләнделәр. Әти-әниләр дә борчылды. Тестирование үткәннән соң, биремнәрдә хаталар булуы ачыкланды... Тагын хаталар... Көз көне укытучылар БРИ тапшырганда да булган иде бит инде бу хәл. Ирексездән сорау туа. Кем төзи икән ул биремнәрне? КФУ укытучыларымы, әллә студентлармы? Нигә ул биремнәр кат-кат тикшерелми? Министрлык кая карый икән? Таякның авыр башы тагын шул мескен татар теле һәм әдәбияты укытучысына төшә бит. Биремнәр хаталы иде, дип аклана алмый бит ул директор алдында. "Сез тиешенчә эшләмәгәнсез, балаларны яхшы әзерләмәгәнсез," - диячәкләр аңа. Эшләмәгән... Мәктәптә иң күп эшләүче татар теле һәм әдәбияты укытучысыдыр ул. Язучылар, шагыйрьләр, журналистлар белән очрашулар да үткәрә; театр, музейларга экскурсияләр дә оештыра; төрле кичәләр, конференцияләр, әти-әниләр белән гаилә бәйрәмнәре, җыелышлар да уздыра. Дәресләргә дә тырышып әзерләнә. Татар телен өйрәнүгә атлыгып тормаган балаларда (русы да, татары да) телгә кызыксыну уяту, аның байлыгын, матурлыгын аңлату өчен тырыша ул. Күпме генә эшләмәсен, ул начар булып кала. Татар теленә, аны укыткан укытучыга да икенче төрле караш шул. Бигрәк тә рус мәктәбендә. Татар башын татар ашый, дигәндәй, төрле тикшерүләр дә еш булып тора. Вуз укытучылары, дәреслек авторлары катнашындагы комиссия татар теленең укытылу дәрәҗәсен тикшереп йөри. Аннары рус милләтеннән булган, болай да татар телен санга сукмаган мәктәп директорларына: "Сезнең укытучыларыгыз начар укыта, методиканы белмиләр", - дип әйтеп калдыралар. Тагын сорау туа. Кем укыткан соң ул методиканы безгә югары уку йортларында? Сез үзегез үк түгелме соң, тикшерүче мөгаллимнәр? Бөтен укытучыларга тел тидерәсем килми. Мине укыткан укытучыларның һәммәсе үз эшләренең осталары, чын галимнәр иде. Минем аларга рәхмәтем чиксез. Ничә ел мәктәптә эшләп, рус теленең ничек укытылуын тикшергәннәрен күрергә туры килмәде. Балалар бит рус телен дә яхшы белмиләр. Тикшерсеннәр дә, хаталарны да әйтсеннәр, өйрәтсеннәр дә. Шулай булырга тиеш тә ул. Курслар нәрсә өчен оештырыла? Укытучы гомер буе укый, өйрәнә, яңалыкка омтыла. Татар теле укытучылары, алар белән бергә телебез хурланмасын иде. Менә шунысы күңелне әрнетә. Ел буе көткән тест, имтихан сораулары тиешле дәрәҗәдә төзелә алмады. Тагын уйланырга кала. "2"ле не кемгә куярга?".

<urn:uuid:a5f17f58-e24e-481e-afdc-2574918c046d>

CC-MAIN-2020-24

https://belem.ru/node/6542

2020-05-25T03:06:11Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-24/segments/1590347387155.10/warc/CC-MAIN-20200525001747-20200525031747-00059.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.000004768371582}

belem.ru

Гөберле бакалар Гөберле́ бакала́р (Bufonidae) - койрыксыз җир-су хайваннары семьялыгы. 300 дән артык төре билгеле, Антарктидадан тыш, барлык материкларда да тереклек итә. Гөберле бакалар бакалардан өске казналыкта тешләре булмавы, кыска аяклары, киң авыр гәүдәсе, күп сөялле мөгезләнгән коры тиресе белән аерылып тора. Башының төп өлешендә зәһәр исле майлы сыекча бүлеп чыгара торган симметрияле урнашкан бөресыман 2 төер (калак өсте бизләре) бар, бу сыекча башка хайваннар өчен агулы. Агу – гөберле бакалар өчен бердәнбер саклану чарасы, сыекча бизгә баскач кына бүленеп чыга, шунлыктан алар аны үзләрен ерткыч тотып алгач кына куллана. Гөберле бакалар әкрен хәрәкәт итә. Бармаклары өлешчә элпә белән тоташкан арткы аяклары ярдәмендә еш кына җиргә яки урман түшәлмәсенә күмелә. ТРда 2 төре: гади яки соры гөберле бакалар (Bufo bufo) һәм яшел гөберле бакалар (B. viridis) бар. Яшел гөберле бакалар ТРның бөтен территориясендә таралган, ачык урыннарда, елга тугайларында, сирәкләнгән урманнарда, еш кына торак пунктларда очрый. Соры гөберле бакалардан кечкенәлеге белән аерыла (озынлыгы 70-75 мм, ана гөберле бакалар 140 мм га кадәр). Аркасы соры-саргылт яшел төстә (яшелдән коңгырт төскә кадәрге) караңгы таплар белән капланган, арткы аяк бармакларында парсыз төерләр бар. Тиресе мөгезләнгән, капшап карауга коры. ТР территориясендә гөберле бакалар иң җылы яратучы, корылык шартларына чыдам җир-су хайваннары төрләренең берсе. Далаланган районнарда иң күп сандагы төп амфибия төрләреннән санала. Гадәттә, төнге һәм эңгер-меңгердә яшәү рәвешен алып бара. Парлашу чорында ата гөберле бакалар яңгыравыклы көйле тавыш чыгара. Уылдык чәчү вакыты апрель ахырыннан май ахырына кадәр дәвам итә. Ана гөберле бакалар 13 меңгә кадәр йомырка сала. Үсеш вакыты (уылдык барлыкка килүдән яшь бакага кадәр) 50-60 көн. Сулыктан коры җиргә бакаларның күпләп чыгуы көндезге яңгырдан соң, дымлы көндә күзәтелә. Нигездә бөҗәкләр белән туклана. Соры гөберле бакалар урманнарда, нигездә, Кама алдында очрый. Бу төр бакалар эрерәк (озынлыгы 80 мм дан артык, аналары кайвакыт 200 мм га кадәр), өске ягы соры-көрән, аскы ягы тонык ак төстә. Барлык җирдә дә диярлек аз санда, урман-дала зонасында сирәк очрый. Көндезен ояларында, ярыкларда, урман түшәлмәсендә яшеренеп, төнге һәм эңгер-меңгердә яшәү рәвеше алып баралар. Апрель ахыры - май башында, су температурасы 10 °C ка якынлашканнан соң үрчү башлана. Ана гөберле бакалар су үсемлекләренә баусыман ике рәткә урнашкан 1200-6800 йомырка сала. Яшь бакалар коры җиргә июль башында чыгалар. Умырткасыз вак хайваннар - чебеннәр, эре бызылдавыклар һәм май коңгызлары белән туклана. 15 елдан (табигатьтә) 30 елга кадәр һәм күбрәк тә (террариумда) яши. ТРның Кызыл китабына кертелгән. Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - ТР Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе институты - Татар энциклопедиясе. Казан, 2008.

<urn:uuid:36e4aad5-9f02-4996-aa68-9fbb5c59d1cc>

CC-MAIN-2017-04

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D3%A9%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B5_%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80

2017-01-16T19:14:46Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2017-04/segments/1484560279248.16/warc/CC-MAIN-20170116095119-00262-ip-10-171-10-70.ec2.internal.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.999954104423523}

tt.wikipedia.org

Проект «География» (дәрәҗә IV, әһәмиятлелек түбән) Бу мәкалә тематикасы «География» википроекты белән бәйле. Аның максаты — темалары буенча География белән бәйле мәкаләләрне төзү һәм яхшырту. Теләсәгез, мәкалә өстендә эшләгез. Шулай ук, проектка кушылырга һәм махсус урында проект турында фикерләшергә дә була. Проектны бәяләү шкаласы буенча мәкаләнең дәрәҗәсе: төпчек Түбән «География» проекты өчен мәкаләнең әһәмиятлелеге : түбән Фикер алышу битләрендә кешеләр Wikipedia эчтәлегенничек яхшыртырга кирәклеге турында фикер алышалар. Сез бу битне башка катнашучылар белән «Җәнган (Сальян)» битенә нинди яхшыртулар кертү турында сөйләшү өчен куллана аласыз.

<urn:uuid:d2c097bd-67b9-43ea-9373-a664228433e8>

CC-MAIN-2023-40

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D3%99%D1%85%D3%99%D1%81:%D2%96%D3%99%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D0%BD_(%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D0%BD)

2023-09-28T18:57:06Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-40/segments/1695233510427.16/warc/CC-MAIN-20230928162907-20230928192907-00613.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999988079071045}

tt.wikipedia.org

|Эпидидимит| |Саклык белгечлеге||сидекбелем[d]| |Дәвалануда кулланыла торган дару||цефтриаксон[d][1], Офлоксацин[d][1], Ципрофлоксацин[d][2] һәм levofloxacin hemihydrate[d][2]| |ICPC 2 идентификаторы||Y74| |NCI Thesaurus идентификаторы||C12328| |Эпидидимит Викиҗыентыкта| Эпидидимит — күкәй өстәлмәсе ялкынсынуы ул. Өстәлмә ир-атта репродуктив системаның бер өлеше булып тора һәм бөтерелгән спираль кебек һәр күкәйнең арткы өслегенә урнашкан. Еш кына эпидидимит бәвел юлы ялкынсыну (уретрит) һәм мәни бизе ялкынсыну (простатит) фонында барлыкка килә. Кайвакыт грипп, ангина яки башка инфекцион авырулар катлаулануы булып тора. Эпидидимит барлыкка килүгә күкәй янчыгы, бот арасы травмасы, шулай ук бәвел чыгару процессына зыян салган мәни бизе аденомасы сәбәпче булырга мөмкин. Гадәттә авыру актив җенси тормыш алып бара торган яшь ир-атларда, кайвакыт 60 яшьтән узган олы яшьтәге кешеләрдә дә очрый. Кагыйдә буларак, эпидидимит күкәй өстәмәсендә авырту барлыкка килүдән баш ланып китә. Авырту бот арасына да таралырга мөмкин. Бу вакыт өстәлмә зурая һәм тыгызланып китә. Моннан кала күкәй янчыгы шешә, ялкынсыну булган урында тире кызарып чыга. Авыруның гомуми хәле начарлана, аны хәлсезлек чолгап ала, температурасы күтәрелә. Эпидидимитның беренче билгеләре сизелү белән, урологка күренергә 5 кирәк. Вакытында чарасын күрмәсәң, өстәлмәдә барган ялкынсыну процессы үлекләргә мөмкин. Бу очракта авыруны хирурглар катнашы белән дәваларга туры киләчәк. Зарарланган өстәлмә ярып ачыла һәм үлекле шешкә дренаж куела, ә кайвакыт өстәлмәне кисеп алырга да туры килә. Дәвалау тиешенчә булмаганда, кискен чирнең хроник формага күчү очраклары билгеле. Ялкынсыну процессы кайчак күкәйлеккә күчеп, күкәй ялкынсынуына (орхит) китерә. Ә бу үз чиратында репродуктив функция бозылуга сәбәп булырга мөмкин. Кайвакыт хроник эпидидимит үзенчәлекле инфекцион авырулар вакы тында, мәсәлән, туберкулез авыруы тәэсирендә барлыкка килә. Бу очракта инфекция кан белән керә. Кискен авыру вакытындагы кебек, күкәйдә авырту (бигрәк тә йөргән вакытта) барлыкка килү белән сиздерә. Чир азып киткән периодта, кагыйдә буларак, авыруларның температурасы күтәрелә. Эпидидимитның тагын бер үзенчәлеге—өстәлмәләрнең ике яклы зарарлаган булуы, бу очракта чир кысырлыкка китерүе белән куркыныч. Авыруны ничек дәваларга соң? Иң беренче — ятак режимын саклау. Күкәй янчыгында авырту булдырмас өчен, аны кузгалмаслык уңайлы югары торыш бирү шарт. Бу төрелгән яулык яки тастымал ярдәмендә башкарыла. Башлангыч чорда күкәй янчыгына салкын комресс куярга киңәш ителә, ул авыртуны киметергә дә ярдәм итәчәк. Организм чир белән көрәшсен өчен, диета саклау таләп ителә. Ашау рационыннан майлы, әче ризыкларны чыгару шарт. Дарулар мәсьәләсенә килгәндә, белгечләр антибиотиклар, ферментлы дарулар һәм шешне киметүче препаратлар, ' витаминнар билгелиләр. Үтә көчле ялкынсыну процессы үткәннән соң, физиотерапия процедураларын (җылы) уздыру файдалы. Шунысын да әйтергә кирәк, чирнең хроник формасын консерватив . дәвалау кискен эпидидимитны дәвалаган кебек алып барыла, тик башлыча физио терапия ысуллары белән урынлы дәва алып баруга өстенлек бирелә. Әгәр консерватив дәва нәтиҗә бирмәсә, авыруны хирурглар дәвалый. Эпидидимитның профилактикасы турында берничә сүз. Очраклы җенси бәйләнешләрдән сакланырга кирәк, чөнки алар сидек-җенес системасы авыруларының сәбәпчесе булырга мөмкин. Әгәр уретрит яки простатиттан интексәгез, табиб күзәтүе астында булып, беренче чиратта аларны дәвалау шарт. Бу шулай ук грипп һәм башка төр инфекцион авыруларга да кагыла. Чыныгу, физкультура һәм спорт белән шөгыльләнү, иммунитетны ныгытуга булышлык итүче дөрес туклану эпидидимиттан сакланырга ярдәм итә. Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - NDF-RT - Drug Indications Extracted from FAERS

<urn:uuid:0320cc2e-d928-44cd-9224-06e815484456>

CC-MAIN-2023-50

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BF%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%82

2023-12-04T06:45:39Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2023-50/segments/1700679100525.55/warc/CC-MAIN-20231204052342-20231204082342-00160.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999701976776123}

tt.wikipedia.org

Дональд Трамп Җирнең табигый иярчене ресурсларын АКШның берүзе файдалану хокукы турында указга кул куйды. 6 апрельдә имзалаган указы белән АКШ президенты Дональд Трамп Америка компанияләренә Айда, шулай ук башка күк җисемнәрендә файдалы казылмаларны эшкәртергә рөхсәт итте. Документта Америка Кушма Штатлары 1979 елның декабрендә БМО Генераль Ассамблеясе резолюциясе тарафыннан кабул ителгән Айда һәм башка күк җисемнәрендә дәүләт эшчәнлеге турындагы килешүне танымый һәм космик киңлекне гомуми байлык дип санамыйлар, диелә. "Космик киңлек, юридик һәм физик яктан, кеше эшчәнлеге өчен уникаль урын булып тора, һәм Кушма Штатлар аны гомуми байлык сыйфатында карамый", – диелә указда. Мәсьәләнең юридик ягына кагылмыйча, без Казан федераль университетының Физика институты профессоры, КФУның В.П.Энгельгардт исемендәге Астрономия обсерваториясе директоры, 40 елдан артык Айны өйрәнү белән шөгыльләнүче Юрий Нефедьевтан якын киләчәктә кешелек дөньясының Айда файдалы казылмалар табуны башлап җибәрү перспективасын бәяләүне сорадык. Моннан берничә көн элек кенә, Юрий Анатольевич җитәкчелек иткән Айны тикшерү буенча проект Россия фәнни фонды грантын алган. "Айда файдалы казылмалар чыгару озак перспективага ия бурыч. Моның белән шөгыльләнә башлау өчен бик күп проблемаларны хәл итәргә кирәк. Барыннан да элек Җирнең табигый иярченен, аның төзелешен өйрәнергә һәм Айда навигация системасын төзергә кирәк ", – диде галим. Ул шулай ук Казан университетында безнең планета өслегеннән Җирнең табигый иярченен тикшерү шәһәр читендәге астрономик обсерватория төзелгәннәнбирле, ягъни 1901 елдан диярлек алып барылуын әйтте. КФУның Юрий Анатольевич җитәкли торган «Космик навигация һәм планета тикшеренүләре» фәнни-тикшеренү лабораториясе хезмәткәрләре Айның физик либрациясе мәсьәләләре белән шөгыльләнә, Россиянең ай навигация системасын төзүдә катнаша, шулай ук Җирнең табигый иярченендә файдалы казылмалар чыгару белән бәйле тикшеренүләр үткәрә. "КФУның Физика институты асспиранты, безнең лаборатория хезмәткәре Алексей Андреев 2019 елдан Россиядә Ай һәм астероид ресурсларын тикшерү буенча баш белгеч, МДУ профессоры Владислав Шевченко тәкъдиме белән Ай өслегенең селенофизик һәм морфологик үзлекләрен бәяләү ысулларын эшләү һәм космик аппаратларның айга төшү өчен перспектив урыннарның имитацион модельләрен булдыру белән шөгыльләнә. Әлеге имитация модельләре файдалы казылмаларның бай ятмаларын табу ихтималы югары булган территорияләрне билгеләп, ресурс карталарыннан гыйбарәт булачак. Аларда шулай ук айга төшү өчен яраклы плато күрсәтеләчәк», – дип сөйләде Ю.Нефедьев. Галимнәр уйлавынча, Ай, Җирдә запаслары акрынлап бетә баручы күп металларга һәм химик элементларга бай. Мәсәлән, анда иридий, платина, кобальт, никель, тимер табарга мөмкин. "Җирнең табигый иярченендәге файдалы казылмаларны дистәләгән триллион долларга бәяләргә мөмкин. Әмма әлегә кешелек бу ресурсларны чыгара алырлык роботларны булдырмаган. Кешеләр моны үзләре эшли алмаячак. Яши аларлык ай базаларын төзү өчен төп каршылык – югары радиация. Әгәр дә Җирнең магнит кыры булмаса (Айның ул юк диярлек), без барыбыз да кояш радиациясеннән һәлак булыр идек ", – диде профессор. Айны тикшерергә кирәк, һәм моны төрле илләр галимнәре бергәләп эшләргә тиеш, дип саный Юрий Нефедьев. Бары тик уртак тырышлык белән генә максималь нәтиҗәләргә ирешергә һәм кешелек дөньясы Ай ресурсларын куллана алган көнне якынайтырга мөмкин. "Мин илебездә космик держава булуны һәм өстенлекләрнең берсе – табигый иярченне үзләштерү икәнен онытмасыннар иде дип телим. Айның кире ягын фотога төшергән һәм аның өслегенә йомшак төшеп утырган беренче космик аппаратлар совет станцияләре булды ", – диде сөйләшү ахырында астроном.

<urn:uuid:7bb9dc4b-696f-463c-beea-088f47674982>

CC-MAIN-2021-21

https://darelfonyn.kpfu.ru/kfu-professory-keshelekne-ajda-fajdaly-kazylmalar-chygara-bashlau-m-mkinlekl-ren-b-yal-de/

2021-05-09T20:17:13Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-21/segments/1620243989012.26/warc/CC-MAIN-20210509183309-20210509213309-00389.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999611377716064}

darelfonyn.kpfu.ru

Беренче Рәсәй инкыйлабы "Канлы якшәмбе": 1905 елның 9 гыйнварында рухани Георгий Гапон җитәкләгән эшчеләр тыныч демонстрациясен Питырбурда император гаскәрләре тарафыннан ату - массакүләм ризасызлык һәм сәяси шигарьләр астындагы чуалышларның сәбәбе була. Шул чорда стачка-чуалышлар хәрәкәте киң колач ала, ризасызлыклар, баш күтәрүләр әрмедә һәм флотта урын ала, монархиягә каршы массакүләм чыгышлар уза. Нәтиҗәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Инкыйлаб нәтиҗәсендә 1905 елның 17 октябрендәге Манифест (бирелгән конституция) кабул ителә. 1907 елның 3 июнендә инкыйлабтан соң реакция башлана - "3 июньдәге түнтәрелеш" уза: Дәүләт думасына сайлау кагыйдәләре монархия көчләре файдасына үзгәртелә, төбәкләрдә бирелгән ирекләр үтәлми, аграр мәсьәләсе чишелми. Шулай итеп, Беренче Рәсәй инкыйлабына китерелгән проблемалар, каршылыклар хәл ителмәгән һәм 1917 елгы инкыйлабына китерә. Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Петиция 9 января 1905 г. - Революция 1905—1907 гг. в России. Хроника событий. - Россия в первые годы XX века. Хроника событий с сайта HRONO.RU - Первая русская революция. Источники и литература - Черносотенный террор 1905—1907 гг. - Индивидуальный политический террор в России. XIX — начало XX в. - О причинах русской революции: неомальтузианская перспектива - Первая русская революция и партизанские выступления 1905—1908 годов на Урале - дневник Николая II за 1905 г. - Тематический номер, посвящённый столетию русской революции 1905 года; журнал «Неприкосновенный запас» 2005, № 6(44) - О причинах Русской революции - Две экономики России - Е. В. Демидова. Ненасильственная компонента революции 1905 года

<urn:uuid:5eab6e14-cca8-4665-9a51-899a99948ccc>

CC-MAIN-2020-34

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%87%D0%B5_%D0%A0%D3%99%D1%81%D3%99%D0%B9_%D0%B8%D0%BD%D0%BA%D1%8B%D0%B9%D0%BB%D0%B0%D0%B1%D1%8B

2020-08-06T13:53:38Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439736962.52/warc/CC-MAIN-20200806121241-20200806151241-00328.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9949959516525269}

tt.wikipedia.org

Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Мьянмада (1989 елга кадәр Бирма) ислам тарихы катлаулы. Гарәп-мөселман сәүдәгәрләре безнең эраның 652—660 елларында Мадагаскардан Кытайга барганда, еш кына Бирмага да керә торган була. Аларның кораблары Татон һәм Мартабан кебек портларда туктаган. Мьянмадагы мөселман җирлекләре һәм Ислам таралышы IX гасыр гарәп, фарсы, Аурупа һәм Кытай сәяхәтчеләре тарафыннан документлаштырыла. Бирма мөселманнары — илгә килгән мөселман халыкларының җирле Бирма этник төркемнәре белән кушылган нәселе. Мөселманнар илгә гаскәриләр сыйфатында, хәрби әсирләр буларак, шулай ук качаклар, коллык корбаннары буларак килгән. Мөселманнар шулай ук король киңәшчеләре, король администраторлары, порт хакимияте, мэрлар вазифаларын биләгән. Мандалай короле Мондон пати буларак танылган Кытай мөселманнарына ил башкаласы Мандалайда мәчет төзергә рөхсәт биргән. Мандалай мөселманнары җәмгыяте Юннән солтаны Сөләйманнан мәчет төзүдә ярдәм сораган. Солтан мәчетне финансларга риза була һәм үзенең полковнигы Мах Туны проектны күзәтү өчен җибәрә. Бүгенге көнгә кадәр исән торучы мәчет — тарихи истәлекле урын. Безнең эраның 860 елында фарсы мөселманнары Төньяк Бирмага Кытайның Юннән төбәгеннән килә — бу вакыйга турында Кытай хроникасында язылган. Юннән аша Ислам белән Бирма элемтәләре Юннән дәүләт киңәшчесе Шәмсетдин һәм аның гаиләсенә барып тоташа. Аның улы Насретдин Бирмага беренче Монгол һөҗүменең (1277—1278) командиры була. Бирма мөселманнарын фарсы теленнән кергән пати (Pathi) сүзе белән атаганнар. Патилар хәзерге Мьянманың көньяк төбәкләрендәге авылларда сан буенча җирле буддачылык тарафдарларын узып киткән. Әлеге атама Иравади округы үзәге, 300 мең кеше яшәүче Патин (Pathein) шәһәр-порт атамасында сакланган. 1430—1531 елларда Бирма территориясендә мөселманнар өстенлек иткән Ава корольлеге яшәп килгән. Таҗ Махалны төзеткән могол императоры Шаһ-Җаһанның илдән качкан улы Шаһ-Шуҗига 1660 елда Араканда сыену урыны бирелгән. Аның белән килгән мөселман һиндле гаскәриләр (каманнар) ярдәмендә 1684—1710 елларда Араканда мөселманнар өстенлек итә. Мьянманың хәзерге мөселман халкы — гарәп, фарсы, төрек, мавр, һиндстанлы мөселманнар, пакистанлылар, патаннар, бенгалиялеләр, кытайлы мөселманнар һәм малайзиялеләр нәселе. Алар Мьянманың күп кенә этник төркемнәре белән катнашып беткән. Бирмада Британия хакимияте урнашкач, Һиндстан мөселманнары исәбенә мөселманнар саны нык арта. 1948 елның 4 гыйнварында бәйсезлек алгач, Һиндстан белән килешү нигезендә, Һиндстан мөселманнарының илгә килүе туктала. Хәзерге заман[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Хөкүмәт, халык исәбен алу мәгълүматларына таянып, Бирма халкының 4 % ы Ислам динен тота, дип белдерә. АКШ Дәүләт департаментының дин иреге турындагы халыкара докладында әйтелгәнчә, 2006 елда илнең буддачылык тарафдары булмаган халкының саны исәпкә алу барышында нык киметеп күрсәтелгән[1]. Мьянманың мөселман җәмгыяте башлыклары бәяләвенчә, ил халкының 10 % ы мөселман (күпчелеге сөнниләр). Мьянма хөкүмәтенең рәсми сәясәте буенча, Мьянмадагы барлык этник, дини һәм тел төркемнәре дә тигез хокуклы. 2005 елда Мьянма диннәр эшләре министрлыгы «Дин иреге турында декларация» бастырган. Рохинҗалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Рохинҗалар — Мьянмада (1989 елга кадәр Бирма) Аракан штатында яшәүче җирле халык. Диннәре буенча мөселманнар. 2012 елда Бирмада 800 мең рохинҗа яшәгән. БМО рохинҗаларны «дөньяда иң нык эзәрлекләнүче азчылык халык», дип атаган[2]. Җирле халык белән рохинҗалар арасында дини каршылык Бирма Британия кул астында булган заманнан килә. 1942 елда британнар коралландырган рохинҗалар белән буддачылык динендәге араканнар арасында сугыш була, төбәктә милли дошманлык көчәя. 1948 елда Бирма бәйсезлек алганда, рохинҗалар күпләп яшәгән Аракан (Ракхайн) штатының мөселман халкы Бирмадан аерылып чыгу хәрәкәтен башлый. Бирмада хакимият башына килгән хәрби режим рохинҗаларны ил гражданнары итеп танымый. Аларны Бангладешка күчерү планы барып чыкмый – Бангладеш аларны кабул итми[3]. Мьянма хөкүмәте рохинҗаларны ил территориясендә канунсыз (легаль булмаган хәлдә) яшәүче бенгалиялеләр дип атый. Алар миллионнан артык. Барлык ислам дәүләтләре Мьянманы кеше хокукларын бозган өчен гаепли, әмма бу дәүләтләрнең берсе дә аларга сыену урыны бирми. 2012 елның июнендә Көнбатыш Бирманың Аракан штатында мөселман рохинҗаларга карата көч кулланыла. Дини бәрелешләр нәтиҗәсендә Мьянманың 200 кешесе һәлак була, 140 мең рохинҗа качакка әверелә. 2016 ел азагында Мьянма Кораллы Көчләре һәм экстремист буддачылар мөселман-рохинҗаларга каршы репрессияләр уздыра: бу хәл билгесез кешеләр тарафыннан чик буе полициясе лагерьларына һөҗүм итүгә җавап итеп үткәрелә. Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Amnesty International хокук яклау төркеме, АКШ Дәүләт департаменты Мьянма хакимиятен каты тәнкыйтьли [4]. Мәчет[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Islam in South-East Asia (ингл.) Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] - Burma:International Religious Freedom Report 2006(ингл.) - Myanmar, Bangladesh leaders 'to discuss Rohingya'(ингл.) - Владимир Скосырев. Контрабандисты в Азии наживаются на людях без родины. ng.ru, 26.05.2015(рус.) - Rohingya abuse may be crimes against humanity: Amnesty. aljazeera.com, 19.12.2016(ингл.) |Дәүләтләр||Азәрбайҗан • Әрмәнстан • Әфганстан • Бәһрәйн • Бангладеш • БГӘ • Бутан • Бруней • Вьетнам • Гөрҗистан • Гыйрак • Индонезия • Иран • Израиль • Иордания • Йәмән • Казакъстан • Камбоджа • Катар • Кипр • Көньяк Корея • Күвәйт • Кыргызстан • Кытай (Тибет) • Көнчыгыш Тимор • Лаос • Ливан • Мисыр • Малайзия • Мальдивлар • Монголия • Мьянма • Непал • Оман • Пакистан • Русия • Сингапур • Согуд Гарәбстаны • Сүрия • Таҗикстан • Таиланд • Төньяк Корея • Төрекмәнстан • Төркия • Үзбәкстан • Филипин • Һиндстан • Шри-Ланка • Япония| |Буйсынган территорияләр||Гонконг • Кокос утраулары • Макао • Раштуа утравы • Британия биләмәләре| |Танылмаган һәм өлешчә танылган илләр||Абхазия • Көньяк Осетия • Тайвань • Таулы Карабаг • ТКТҖ • Фәлистыйн|

<urn:uuid:850dd603-1e0f-42a5-8468-a01c4e6e1a8d>

CC-MAIN-2022-49

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%8C%D1%8F%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D0%B4%D0%B0_%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC

2022-11-28T12:55:24Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-49/segments/1669446710503.24/warc/CC-MAIN-20221128102824-20221128132824-00815.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998575448989868}

tt.wikipedia.org

«Рәсемле җәгърәфия» дип исемләнгән география дәреслегенең хәзерге татар язуына беренче күчермәсе. Дәреслекне Закир Шакиров язган, нашире – Шәмсетдин Хөсәенов. Китап 1914 елда «Өмид» нәшриятында басылып чыккан. Текстны иске имладан кирилл язуына Рәхимә Шиһапова күчерде. Китапның башын монда укый аласыз. §17— Диңгезләр Зур су белән капланган киң мәйданга диңгез диелә. Диңгезләрнең бик зурлары бар, бер читеннән икенче читенә кадәр булган киңлекләре берничә чакрымга сузыладыр. Диңгезләрнең зурларына "таш диңгез[1]" диләр. Таш диңгезләр диңгезләрдән иң зур, иң тирән диңгезләр. Диңгезләрнең төбендә дә коры җир өстендә кебек тигезлек, таулык һәм вәдиләр[2] бар. Диңгез төбендә була торган таулар, суның өстенә калкып чыгып, коры җир мәйданы ясыйлар. Мондый су өстенә калкып чыккан җиргә "атау, утрау"[3] диләр. Диңгезләрнең суы тозлы, ачы була, эчәргә ярамый, бик саф үтә күренә, кайсы бер урыннарда диңгез төбендә берничә сажень тирәнлектә ята торган әйберләр аерым ачык күренәләр. Диңгезнең өсте: көн аяз булса — зәңгәр, болытлы көндә — кара төстә була. Суы читтән көзге кебек ялтырап тора. Җил, давыл булса, диңгезнең өсте бик куркыныч рәвештә дулкынланадыр. Диңгездә дулкын җилгә карап йөри: әгәр дә җил куәтле булса, дулкын да шулчаклы шәп була, хәтта дулкынның унбишәр сажень югарыга күтәрелгән чаклары да булгалый. Җилсез вакытта да диңгез өсте бик тын булмый. Диңгездә су тәүлегенә ике мәртәбә артып өскә күтәрелә, ике мәртәбә кайта. Суның өскә күтәрелүенә "ташу"[4] вә кайтуына "суның кайтуы"[5] диләр. Диңгезнң кайсыбер урыннарында су елга суы кебек төрле якка таба агып тора, моңа "агынты"[6] диләр. Диңгездә төрле су хайваннары бик күп була, иң зурлары кит, морж, тюленьдыр. Болардан башка: төрле балыклар, кыскычлар, киекләр, кортлар күптер. Диңгезләрнең чите күбрәк тигезсез, керентеле чыгынтылы буладыр. Коры бир диңгез эченә озынаеп сузылып кереп торса, аңа " ярты атау" диләр. Ярты атауның нәкъ очына борын диләр. Диңгезнең коры җир эченә кереп торган җире: әгәр дә зур булса "курфез", кечкенә булса "лиман-бухта" диләр. Ике диңгезнең бик тар гына булып кушылган җиренә "бугаз", ике коры җирнең кушылган җиренә бик тар булса "бәрзәх (перешеек)" диләр. §18— Һава, җил, чык, кырау, томан, болыт, яңгыр, кар Коры җирнең вә суның бөтен урынын бер төрле "җисем" чолгап алган. Без шул җисемне "һава" дип әйтәбез. Һава төссез, тонык, үтәдән үтә күренә торган бер нәрсәдер. Ул безнең бөтен атрафыбызны (якларыбызны) чолгап алган булса да, без аны сулап аның эчендә йөзеп йөрсәк тә, аны күзебез белән күрмибез, бары җил искән вакытта, һаваның кисәкләренең йөзебезгә килеп тигәнен генә сизәбез. Һава шулай бөтен җир өстен чолгаган булса да, һәр урында бертөрле түгелдер. Әгәр дә бер кеше тау башына менсә, ул анда һаваның түбәнгә краганда салкынрак һәм сулау өчен авыррак булганын сизә. Бу шунлыктан килә: биек җирләрдә һава түбән җирләргә караганда сыегырактыр. Сулау өчен сыек һава бик авыр була. Сыек һава кояшның кызуы белән дә бик аз гына җылына, шуңа күрә кайсыбер тауларның башларында кышлыкта гына түгел, хәтта кызу вә эссе җәй уртасында да карлар була. Җил: һава бик сирәк вакытта гына тик тора. Юкса күп чагында ул кайсы якка булса да бер тарафка исеп, кузгалып тора. Кояш җирнең бөтен урынын бертөрле җылытмый, кайсы якта кояшның җылысы күп, кайсы якта әздер. Кояшның җылысы күп булган якның һавасы җылы, җылысы әз тигән якның һавасы салкын була. Салкын һава, җылы һавага караганда куерак һәм авырырак, җылы һава сыегырак һәм җиңелерәк була. Салкын һава авыр булганга күрә, югарыга күтәрелеп киткән җылы һава урынына түбән төшәдер. Җылы һава җиңел булганлыктан, югарыга күтәрелә дә, салкын һава килгән тарафка таба агып барадыр. Кыш көнендә ишекне ачсак күрәбез: тыштан салкын һава ишекнең астыннан керә, шул ук вакытта җылы һава ишекнең өстеннән тышка чыгадыр. Бу безгә җылы һава белән салкын һаваның йөрүен бик ачык күрсәтәдер. Шулай җылы һава урынына салкын һава, салкын һава урынына җылы һава килеп, бертуктамый һава йөреп тора. Эссе яклардагы җылы һава, салкын тарафларга, салкын тарафлардагы салкын һава җылы тарафларга агып исеп барадыр. Һаваның шул йөрүенә без "җил" дибез. Чык: чынаяк тәрилкәсенә әзрәк су салып бүлмәгә яки ишек алдына куябыз: бер ике көн торганнан соң, бу тәрилкәдә су булмас, андагы бар су югалып бетәр. Бу су кайда киткән? Бу су парга "бу"га әйләнеп һавага очкан. Диңгезләр, күлләр һәм елгаларның да сулары буланып (парланып) һавага күтәреләләр. Һавада сулы пар бар. Моны яхшырак белер өчен шундый бер тәҗрибә ясыйк: җылы бүлмәгә салкын бер стакан кертеп өстәл өстенә куйсак, берничә минуттан соң бу стаканның тирәсенә су тамчылыры капланыр. Бу тамчылар кайдан килгән? Вә ничек җыелганнар? — Һавадагы сулы парлар салкын стаканның өстенә тиеп суыкланып, куеланып вак тамчыларга әйләнгәннәр. Шулай ук җирдә дә көндез күтәрелгән сулы парлар, кич белән һавага караганда салкынрак булган җиргә, үсемлекләргә тияләр дә, вак тамчыларга әйләнәләр. Менә шул тамчылырга "чык" диләр. Кырау: көз көннәрендә җир өстендәге нәрсәләр бигрәк тә суыналар, шунлыктан да һавадагы әлеге сулы парлар салкын җиргә тияләр дә карланалар. Ягни вак кар бөртекләре хасил буладыр. Бу кар бөртекләре бөтен үсемлекләрнең өстен каплыйдыр. Без шул кар бөртекләренә "кырау" дибез. Томан: сулы пар җылы һавадан салкынрак һава расына барып керсә, ул анда куеланып, вак кына су бөртекләре кебек булып күзгә күренә, без моны "томан" дибез. Болыт: әгәр дә томан югарыга күтәрелеп һавада йөзеп йөрсә, без моңа "болыт" дибез. Яңгыр: болыт белән томан икесе бер нәрсәдер. Түбәсендә болыт күренә торган тауның башына менгән кеше, тау башында үзен томан эчендә күрәдер. Әгәр дә югарыда аның эчендә болыт агып йөри торган һава салкынайса, кечкенә су бөртекләре зураеп, бер-берсебелән кушылып су тамчылары булалар. Бу су тамчылары җиңелерәк чакларында һавада йөзеп йөриләр, авыраяя төшкәчтен тамчылар җиргә төшәләр, без моңа "яңгыр" дибез. Боз: бу тамчылар җиргә төшкәндә һаваның салкынрак катлавына туры килсәләр, җәйлектә булса, туңып катып җиргә йомры боз кисәкләре, кышлыкта булса – төрле матур рәвешләрдә йомшак кар булып төшәләр. §19—Әклим (климат) Кояш бөтен Җир йөзен һәр көнне яктырта һәм җылыта. Яктылык, җылылык үсемлекләр, хайваннар, кешеләр өчен иң кирәкле нәрсәләрдәндер. Әгәр дә җир йөзе һәрвакыт салкын һәм караңгы булса, җансыз чүл хәлендә күренер иде. Диккать белән каралса, күрелер иде: кояш никадәр югары булса, шулкадәр аның эсселеге, кызулыгы күп була. Җәй көне, башка вакытларга караганда кояш югарырак күренәдер. Шунлыктан җәйлектә җир өсте башка вакытларга караганда кызуырак була. Кышлыкта хәтта көн уртасында да кояш бик түбән күренә, шуңа күрә җир өсте кыш көне әз җылына һәм суык була. Җир йөзендә кояшның нәкъ түбә өстендә генә тора торган урыннары да бар, мондый җирләрдә кыш бөтенләй булмый, бөтен ел әйләнәсендә анда көннәр кызу, эссе була. Бу якларга "эссе як[7]" диләр. Моның киресенчә, көн уртасында кояш күккә күтәрелми торган урыннар да бар. Мондый җирләрдә ел әйләнәсендә көннәр салкын була. Бу җирләргә "салкын як[8]" диләр. Кайсы бер җирләрдә көннәр артык җылы да салкын да булмый, уртача гына була. Мәсәлән бездә кояш җирне уртача гына җылыта, шуңа күрә безнең якны "һавасы әклими[9]" , "уртача як" диләр. Кояшның эсселеге җирне генә түгел, һаваны да җылыта, эссе җирләрдә һаваның җылынуы күбрәк, салкын, суык урыннарда әзрәк була. Диңгезләргә якынрак урыннарның һавасы, аңарда сулы пар күбрәк булганга күрә юеш, диңгезләрдән, зур елгалардан ерак урыннарның һавасы, анда сулы пар аз булганга күрә коры була. Һаваның җылылык, салкынлык, юешлек хасиятләренә "әклим[10]" диелә. Җылылыкның дәрәҗәсенә карап әклим: җылы, эссе, уртача, салкын, юеш, коры була. §20— Күрраи мүҗәссәмә, күрраи мүсәттахә (глобус) Җирне борынгы заманда кешеләр яссы, тигез, чиге-кырые бар дип уйлаганнар. Аларның уйларынча, әгәр дә бер кеше кайсы тарафка булса да бер якка таба китсә, бара торгачтын ул бик зур бер диңгезгә барып җитә,әгәр дә диңгездә дә шул бара торган ягына таба китсә, берникадәр баргач диңгезнең читенә барып җитә. Аның ул як чите төпсез бер урын; анда бөтен дөньядагы диңгезләрнең сулары бөтерелеп, төпкә агып төшеп китәдер. Борынгы халыклар, диңгезнең шул төпсез җиренә барып төшербез диеп, диңгезләрдә бик күп сәяхәт итмәгән. Ләкин соңыннан галимнәр тикшереп белгәннәр: җир борынгылар уйлаганча яссы түгел икән, бәлки резинка туп кебек түгәрәк ул; һәрбер түгәрәк нәрсәнең чите-кырые булмаган кебек, җирнең дә чите-кырые юктыр. Җирнең чынлап та ничек икәнен белү өчен, корыда да, суда да сәяхәт итеп, бөтен җирне әйләнеп йөреп, үзләренең башта чыгып киткән урыннарына кире әйләнеп кайталар. Кайтканда башта чыгып киткән якларыннан түгел, икенче тарафтан: кояш батышына таба киткән кеше, кояш чыгышы ягыннан әйләнеп кайтмыштыр. Менә шуннан соң җирнең түгәрәк булуында һичберәүнең шөбһәсе калмаган. Бу көндә инде дөнҗяны әйләнеп кайту гади бер эштер. Җирнең әйләнәсенең ераклыгы бик дөрес итеп үлчәнгән. Җирнең әйләнәсе 37000 чакрым икәне мәгълүмдыр (билгеледер). Җирнең рәвешен күрсәтер өчен кәгазьдән яки агачтан ясалган түгәрәк шарны "күрраи мүҗәссәмә"[11] диләр. Бөтен җирне ике түгәрәк сызык эчендә күрсәтә торган кәгазьгә "күрраи мүсәттахә"[12] диләр. Йомры, түгәрәк нәрсәнең һәръягын берьюлы күреп булмый. Шарның яртысы гына күренә; шунлыктан җирнең бөтен харитасын сызганда, ике түгәрәк сызык эчендә төшерәләр. Түгәрәк сызыкның берсе эчендә җир шарының бер ягын, сызыкның икенчесе эчендә – шарның икенче ягын күрәбез. §21— Коры җирнең вә суларның бүленүләре Күрраи мүҗәссәмәгә яки күрраи мүсәттахәгә карасак, җир өстендә коры җиргә караганда суларның күбрәк булганын күрәбез. Су җир өстенең дүрт өлештән өч өлеше чаклыдыр. Бөтен җирнең дүрт өлешеннән бары бер генә өлеше коры җирдер. Калганы сулар белән каплангандыр. Коры җир судан өч зур кисәк булып чыгып тора, шул зур кисәкләргә "коры җир"[13] диләр. Иң зур коры җир кояш чыгышындагысы булып, Яврупа, Азия, Африка исемнәрендә өчкә бүленәдер. Икенчесе кояш баешы ягындагы кара җир яки Яңа дөнья булып Америка исемендәдер. Өченче коры җир дөньяның бишенче кисәге, моңа җәнүби (көньяк) коры җир, яки иң яңа дөнья дип әйтәләр. Менә шулай бөтен җир биш кисәккә бүленә: Яврупа, Азия, Африка, Америка, Австралия. Бу кисәкләрнең иң зурысы Азия булып, Яврупадан дүрт өлеш зурдыр. §22— Сулар да коры җир кебек биш кисәккә бүленәләр: Җир ничаклы зур булса да, аның өстенең һәр җиренә кешеләр таралган. Җир йөзендә барысы 1,500 мильон кадәр кеше хисап ителә. Бөтен җир йөзендәге кешеләр тәннәренең төсләренә, йөзләренең сурәт вә кыяфәтләренә, сөйләшә торган телләренә күрә бик күп төрле җенес вә кавемнәргә аерылалар. Олуг мохит диңгезе (Тын океан, Азия белән Америка арасында) зурлыкта иң беренчедер. Бу диңгез бөтен коры җирдән бер ярым кадәр зурдыр. Атласи диңгезе (Атлантик океан, Аурупа белән Африка, Америка арасында). Һинд диңгезе (Азия җәнүбендә, Азия, Африка, Австралия арасындадыр). Шимәли боз диңгезе (Төньяк боз океаны, Аурупа, Азия, Америка арасында). Җәнүби боз диңгезе (Көньяк океан, Африка, Америка кыйтгаларының җәнүбендә). §23— Кешеләрнең нәселләре Җир ничаклы зур булса да, аның өстенең һәр җиренә кешеләр таралган. Җир йөзендә барысы 1,500 мильон кадәр кеше хисап ителә. Бөтен җир йөзендәге кешеләр тәннәренең төсләренә, йөзләренең сурәт вә кыяфәтләренә, сөйләшә торган телләренә күрә бик күп төрле җенес вә кавемнәргә аерылалар. Ак җенес: (кавказ ыругы) боларның тәннәре вә йөзләре ак; күзләре кара, зәңгәр; чәчләре йомшак. Борынгыдан бирле Яврупада, Азиянең җәнүб гаребендә (көньяк көнбатышында), Африканың шәмәл шәркысендә (төньяк көнчыгышында) яшиләр. Бу нәселнең халкы бик күп булып, берничә олы, кечкенә кавемнәргә аерылалар: руслар, немецлар, англичаннар, итальяннар, французлар, испаниялылар, гәрәпләр, яһүдиләр, әрмәннәр. Сары җенес: боларның төсләре сары; маңгайлары киң; яңак сөякләре чыгынты; күзләре кечкенә, кысык; борыннары яссы; чәчләре калын вә каты. Кытайлар, японнар, финнар, татарлар, башкортлар, кыргызлар бу нәселдәндер. Кызыл җенес: боларның төсләре бакыр сымак кызыл. Болар Америкада яшиләр, нәселләре әзәеп бетеп бара. Кара җенес: боларның тәннәренең төсләре кара; чәчләре кара һәм бөтеренке; иреннәре калын; күзләре зур. Болар Африкада, Австралиядә яшиләр. §24— Мәдәнилек , бәдәвилек, вәхшилек Җир йөзендәге кешеләр, үзләренең дөньяда көн күрүләре белән, мәдәни, бәдәви, вәхши дип аталалар. Шәһәрләр төзеп, иген игеп, хайван асрап, һөнәр сынагат, сәүдә илә көн күрә торган кешеләргә "мәдәниләр" диләр. Бер урыннан икенче урынга күчеп, хайван асрап кына тереклек итә торган халыкларга "бәдәвиләр" диләр. Билгеле бер кәсеп вә эшләре булмаган, тау тишекләрендә, агач араларында яшәп, ни туры килсә шуны ашап, кыр хайваннары кебек яши торган кешеләргә "вәхшиләр" диләр. §25— Диннәр Бөтен җир йөзендәге кешеләр нинди генә булса да бер динне тоталар. Дин буенча кешеләр насара (христиан), мөселман, мусави, будди, мәҗүси дип әйтеләләр. Насаралар: Аллаһы Тәгаләне бар диеп, Гайсә гәләйһи сәләмгә ышанып, Инҗил белән гамәл итүче халыклардыр. Мөселманнар: Аллаһы Тәгаләнең барлыгына, Мөхәммәд галәйһи сәләмнең хак пәйгамбәр булуына ышанып, Коръән буенча гамәл итүчеләрдер. Мусавилар: Аллаһы Тәгаләне бар диеп, Муса галәйһи сәләмгә инананып, Таурат буенча гамәл итүчеләрдер. Буддилар: Будда исемле бер хакимнең васыятләре буенча гамәл итүче халыклардыр. Мәҗүсиләр: үзләренең куллары белән ясаган потларына, елан, бака кебек төрле хәшәрәтләргә, күк күкрәү вә яшен кебек табигый нәрсәләргә гыйбәдәт итүче кешеләрдер. [1] Бәхр мухит – океан [2] Долины. [3] Остров (җәзира) [4] Прилив [5] Отлив [6] Морское течение [7] Мәнтыка хәрра (гар) эссе урын [8] Мантыка бәридә – салкын урын [9] Мәнтыка мүгтәдилә – уртача урын [10] Климат [11] Җир шары, глобус [12] Полушария [13] Материк

<urn:uuid:1d0f64e1-c2e2-4984-9dad-9b85f4c4d31b>

CC-MAIN-2020-34

http://giylem.tatar/archives/891

2020-08-09T11:14:33Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2020-34/segments/1596439738552.17/warc/CC-MAIN-20200809102845-20200809132845-00425.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.0000050067901611}

giylem.tatar

Без башка тере организмнарның гамәлләрен күзәткәндә, үзебездә дә шул ук гамәлләрне башкару өчен җаваплы нейрон төркемнәре активлаша. Аларны көзге нейроннары дип йөртәләр. Түбәндә шушы күренеш турында 7 төп факт китерелгән. 1 Әлеге феномен 1990 нчы еллар башында хайваннарның нейрон активлыгын теркәү буенча тәҗрибәләр үткәргәндә ачыкланды. Әйтик, Риззолатти (Giacomo Rizzolatti) дигән галимнең эш төркемендә әлеге активлык маймылларда күзәтелде. Бу тикшеренүчеләрне хайваннарда әфлисун яисә алма кебек объектлар алган вакытта ничек һәм нинди нейроннар активлашканы кызыксындырган. Нейроннарны баш миенең мотор кабыгында теркәгәннәр. Әлбәттә, мантыйк буенча уйлап карасаң, хайван кулын сузып ниндидер ашамлык алган вакытта, бу эшне эшләү белән бәйле нейроннар активлашырга тиеш. Rizzolatti, G., Sinigaglia, C. 2008 Mirrors in the Brain: How Our Minds Share Actions, Emotions, and Experience. Oxford University Press, USA. 2 Моның чыннан да шулай булуы ачыкланган. Ләкин маймылга бу әйберне күрсәтеп тә, аны кулга алырга мөмкинлек бирмәсәң, мотор кабыкта бу гамәлне башкарганда активлашкан нейроннар төркеме активлаша. Андый нейроннарның мотор кабыкта табылуы, һәм кабыкның гади гамәлләр эшләтү өчен җайланма булуы турында карашлар тәҗрибәләр барышында тупланган мәгълүмат белән ярашмый иде. 3 Тикшеренүләр күрсәткәнчә, әгәр тәҗрибәче әфлисунны маймылның күз алдында кулына алса, маймылда ул үзе бу гамәлне башкарганда активлашкан нейроннар төркеме активлаша. Без (һәм башка җан ияләре дә) күзебез белән күргән гамәлләрне башыбызда «уйнатабыз» булып чыга. Соңрак ачыкланганча, бу төркемнең тәҗрибәләрендә әлеге гамәлне башкару өчен ашамлыкны күрсәтергә дә кирәкми икән. Мәсәлән, тәҗрибәчеләр алма һәм әфлисунны өстәлгә куеп, пәрдә белән каплыйлар, әмма маймыл җимешнең пәрдә артында икәнен белә. Тәҗрибәче килеп, җимешне алып китә. Бу мизгелдә маймыл үзе бу гамәлне башкарган вакытта активлашкан нейроннар белән бәйле нейроннар активлаша. 4 Үз нейроннарыңда башка затларның гамәлләре көзгедәге сыман чагылганга, бу нейроннарны көзге нейроннары дип атаганнар. Соңрак мондый нейроннарның тагын да күбрәк булуы ачыкланды. Галимнәр фикеренчә, без эшли белгән барлык нәрсәләр белән бәйле нейроннар без шундый ук эшләрне башкаларда күргәндә активлаша; ә без предметны кулга алудан башка да бик күп төрле хәрәкәтләр үти беләбез. 5 Кешеләрдә күзәтеп торган чит гамәлләрне үзләре башкарган вакытта килеп чыга алган активлашуга охшаган кызыклы мускул активлашулары күренеше ачыкланды: мәсәлән, музыка коралларында уйнау, бию, бигрәк тә сыналучылар әлеге биюләр белән таныш булсалар. Мондый тәҗрибәләрдә нейрон активлыгын теркәү үз сәгате сукканын көтә: кешеләрдә нейрон активлыгын теркәү мөмкинлеге гел булып тормый. Кешеләрдә моңа охшаш көзге сыман системалар барлыгы турында сөйләргә мөмкинлек бирүче кайбер күренешләр турында язылган, әмма, шулай булса да, аерым нейроннар дәрәҗәсендә бу феномен әлегә күрсәтелмәде. Calvo-Merino B. et al. 2004 Action observation and acquired motor skills: an FMRI study with expert dancers. Cerebral Cortex, 15, 1243-1249. 6 Ми активлыгын магнитлы-резонанс томографиясе яисә позитрон-эмиссионлы томография ярдәмендә теркәп тә тәҗрибәләр уздырырга мөмкин. Бу очракта башка затларның гамәлләрен күзәткәндә активлашу паттерны кеше бу гамәлне үзе башкарган вакытта барлыкка килгән активлашу паттернын хәтерләтә. Аутизмның кайбер формаларында ми активлыгын кабатлау феномены юк булып чыккан. Аутистларның кемнеңдер кайгы-хәсрәтен уртаклашу, бүтән кешеләрнең ниятләрен аңлау, әлеге вакытта башка җан ияләре белән нәрсә булганын куз алдына китерү мөмкинлеге көзге сыман нейроннар феноменына нигезләнә. Cossu G, et al 2012 Motor representation of actions in children with autism. PLoS One, 7(9):e44779. 7 Әлбәттә, барлык нейроннарның да чынлыкта көзге сыман була алуы турында без җитәрлек белмибез әле. Көзге нейроннары хасил булсын өчен махсус нейрон төркемнәрен булдыру кирәкме, әллә инде болар без онтогенезның башлангыч этапларында башкаларның гамәлләрен үтәгән кебек кыланганда барлыкка килгән нейрон төркемнәренең бер кисәге генәме? Моннан тыш, көзге сыман нейроннар күренеше башкаларның хәрәкәтләрен кабатлап нидер өйрәнү мөмкинлегенең нигезендә ята дигән фараз бар. Ольга Сварник, психология фәннәре кандидаты, РФА Психология институтының В.Б. Швыркова ис. Психофизиология лабораториясенең өлкән мөхәррире. Алмаз Биккол тәрҗемәсе, асылчыганак Постнаука, тәрҗемәне Римма Фәррахова мөхәррирләде фото: readandgetrich.com

<urn:uuid:a423592b-568a-4e09-9ac6-d915bdc1387a>

CC-MAIN-2021-04

http://giylem.tatar/archives/1854

2021-01-27T23:36:29Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-04/segments/1610704833804.93/warc/CC-MAIN-20210127214413-20210128004413-00301.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999819993972778}

giylem.tatar

Карабаш байрагы |Карабаш байрагы| |Нигезләнү датасы||2012| |Дәүләт||Россия| |Юрисдикциягә карый||Карабаш| Байрак 2012 елның 15 ноябрендә «Карабаш шәһәр тибындагы бистә» муниципаль берәмлеге советының 3 нче номерлы карары белән расланган һәм 2012 елның 26 декабрендә 8031 теркәү номеры белән Россия Федерациясе дәүләт геральдик регистрына кертелә[1]. Тасвирлама[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Киңлеге озынлыгына 2:3 булган, «Карабаш шәһәр тибындагы бистә» муниципаль берәмлеге гербыннан сары, ак, соры һәм кара төстәге фигуралар булган турыпочмаклы ике яклы яшел тукыма[2]. Фигуралар югарыда — кәкрәйтелгән яклы кара өчпочмак; үзәктә — кара башлы һәм канатлары белән һавага күтәрелгән ике сары һәм борылып торган лачын; аста — кисәкләрдән җыелган ак тар буй булып тора. Символика нигезләмәсе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Карабаш бистәсе байрагы вексиллология кагыйдәләре нигезендә төзелгән һәм тарихи, мәдәни, социаль-икътисади, милли һәм башка җирле традицияләрне чагылдыра. Төрки телле «Карабаш» исеме ике сүзнең кушылмасы булып тора — «кара» һәм «баш». Бистәнең исеме Кара башлы лачын рәсеме аша аллегорик рәвештә күрсәтелгән. Лачынчылар Карабашның тарихи үткәнен ассызыклыйлар: җирле риваятьләр буенча, тау башына Идел буе Болгарының көньяк-көнчыгыш чикләрен саклау өчен ныгытма була, ә XVIII гасыр башында биредә казак гаиләләре барлыкка килә. Лачыннар үз җирләрен күзәтәләр һәм саклыйлар. Карабашның тарихи үзенчәлекләре якты ташлардан төзелгән тар ак буй белән күрсәтелгән. Карабаш элек-электән сәүдә һәм хәрби юллар кисешкән урында урнашкан, алар XVIII гасыр башында танылган Оренбург трактының бер өлеше була, аның төзелеше авылны үстерүне тизләтә. Нефть фонтанын хәтерләтүче кара өчпочмак бүгенге бистә икътисадының төп тармагын — нефть чыгаруны символлаштыра. Кара төс — мәңгелек, зирәклек, тыйнаклык символы. Яшел төс җирле җирнең табигый байлыгын аллегорик рәвештә күрсәтә. Сары төс (алтын) — байлык, тотрыклылык, хөрмәт һәм акыл символы. Ак төс (көмеш) — чисталык, ачыклык, татулык символы. Авторлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Байракны эшләү Татарстан Республикасы Президенты каршындагы геральдика советының һәм Россия геральдистлар берлегенең иҗади төркеме тарафыннан башкарылган: Рамил Равил улы Хәйретдинов, Радик Рим улы Салихов, Илнур Рафаэль улы Миңнуллин, Григорий Моисеевич Бушканец, Константин Федорович Моченов, Ольга Салова; Антон Михайлов, Әнисә Самученкова, Гүзәл Фазуллина һәм Нурия Заһидуллина катнашында.

<urn:uuid:54b27089-e1e5-429b-9cf6-f23a9cf4a96a>

CC-MAIN-2021-49

https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D1%80%D0%B0%D0%B3%D1%8B

2021-11-29T15:55:14Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2021-49/segments/1637964358774.44/warc/CC-MAIN-20211129134323-20211129164323-00188.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9998754262924194}

tt.wikipedia.org

Татар мәгарифе порталы "2010 елдан Россиянең иң яхшы мең укытучысына 200 мең күләмендә премия бирергә, - дип хәбәр итә Россия Федерациясе Президенты Дмитрий Медведев. Бу турыда Россия Федерациясенең Мәгариф һәм фән министрлыгы рәсми сайтында мәгълүмат урнаштырылган. "Мөгаллимнең укыту һәм тәрбия эшчәнлегенә, иҗади һәм һөнәри үсүенә стимул булырга тиеш", дип саный Президент. Искә төшерик, моңа кадәр "Мәгариф" илкүләм өстенлекле проекты кысаларында педагогик эшчәнлектә зур уңышларга ирешкән мөгаллимнәргә бирелгән премия күләме ике тапкыр кечерәк иде. Бәйгедә катнашу кагыйдәләре, таләпләре белән беркетелгән файлда танышырга мөмкин, файл Россия Мәгариф һәм фән министрлыгы рәсми сайтыннан алынды. Хәзер online: 0 кулланучы

<urn:uuid:83be79fd-9a46-43d2-9efd-86b84563fc0a>

CC-MAIN-2022-49

https://belem.ru/node/2380

2022-12-10T06:08:38Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-49/segments/1669446711712.26/warc/CC-MAIN-20221210042021-20221210072021-00055.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999620914459229}

belem.ru

Тормышта безгә бик еш бәхәсләшергә туры килә. Ә инде хәзерге заманында дискуссияләр – интернет-мәдәниятнең аерылгысыз өлеше. Әмма без бәхәсләшә беләбезме? Гади әйбер кебек тоелса да, чынлыкта, бәхәс – ул сәнгать. 1923 елда исә Сергей Поварнин исемле атаклы рус мантыйкчысы шушы мәсьәләгә багышлап махсус китап чыгара. Анда ул дөрес итеп бәхәсләшергә өйрәтә. «Гыйлем» татарча да матур һәм мантыйклы итеп дискуссияләр оештырырга теләүчеләр өчен бу китаптан бер бүлекне тәрҗемә итте. Тезис нәрсә ул Бәхәс һәм аның үзенчәлекләре турында сөйләгәнче, иң элек, бик тирәнгә кереп китмичә, дәлилләр турында әйтеп китәргә кирәк. Килешәсездер, тормыш дәлилләрдән, исбатлаулардан тора бит: берәү теге яисә бу фикернең дөрес булуын исбатлый, ә икенче берәү — аның хак булмавын. Исбатлау тезисы ул — дөрес булу-булмавы дәлилләр белән аңлатылган фикер. Ул — безнең эшебезнең турыдан-туры нәтиҗәсе. Тезисны шахмат уенындагы патша фигурасы белән чагыштырып була; ә оста шахматчы, нинди генә карар кылса да, һәрвакыт патшаны истә тота. Бәхәстә катнашучы да шундый ук сыйфатка ия булырга тиеш: үз фикерен исбатлаганда, ни генә сөйләмәсен, нинди генә аргументлар китермәсен, аның төп максаты — тезис, тезисны яклау яисә кире кагу. Менә ни өчен җитди бәхәскә керәсе кеше бәхәс темасын, ягъни тезисны, тулысынча ачыкларга тиеш. Бүтәнчә әйткәндә, тезисның бар яклап та ачыклануы, аңлаешлы булуы зарур. Тезисны ачыклау Ә тезисны ачыклау өчен нишләргә кирәк соң? Моның өчен нибары 3 сорауга җавап бирергә кирәк. Беренчедән, тезисның барлык сүзләре, ул үз эченә алган төшенчәләр безгә аңлашыламы? Ягъни, тезисның мәгънәсен аңладыкмы? Аңлашыла ки, әгәр безгә «Бүгенге көндә җирне социальләштерергә кирәк» дигән тезисны якларга яисә кире кагырга кирәк икән, без «җирне социальләштерү» нең ни икәнен төгәл белергә тиешбез. Белмәсәк, исбатлау, сүз көрәштерү түгел, ә гадәти «сүз куерту» килеп чыгачак. Кагыйдә буларак, нәкъ менә шушы беренче пункттан ук бәхәс һәм дәлилләү «кыек юлга» китә дә инде. Тезисның сүзләре үк аңлашылмаса, нишләргә соң? Әлбәттә, аңлашылмаган сүзне ачыкларга кирәк. Мәсәлән, «җирне социальләштерү» дигән төшенчәне алыйк. Бүтән сүз белән әйткәндә, бу төшенчә «җирне шәхси милек түгел, ә халык милке дип игълан итү»гә тәңгәл. Әгәр моннан соң да, аңлашылмаса, тагын һәм тагын ачыклык кертергә тырышырга кирәк. Бер сүз белән әйткәндә, тезисны «энәсе-җебенә» кадәр аңлап бетермичә, киләсе пунктка тотынырга кирәкми. Төшенчәгә аңлатма бирү Төшенчәгә аңлатма бирү өчен, 2 ысул кулланыла: 1) үз көчең белән аңларга тырышу, әмма күп очракта бу ысул уңышсыз булып чыга, һәм мөмкин дә булмавы бар; 2) әзер аңлатмалар куллану. Әгәр төшенчә гомумкулланылышта булмаса, безнең өчен ят булса, бу очракта, икенче ысул, әлбәттә, уңайлырак. Төшенчәгә аңлатма бирү, гадәттә, бик авыр эш, ә бәхәс вакытында бигрәк тә авыр, аның өчен бөтен булган белемеңне, күнекмәләрне оста итеп кулланырга кирәк, өстәвенә,бу вакытны да ала. Тәнкыйть аша үткән, белгечләр тарафыннан махсус бирелгән аңлатманы куллану, берсүзсез, яхшырак һәм ышанычлырак. Бу уңайдан берәр җитди һәм дәрәҗәле фәнни китапка мөрәҗәгать итәргә кирәк. Монысы аңлашыла инде. Ә кул астында яхшы фәнни китап булмаса, сүзлектән карау яхшы. Күп очракта бер үк төшенчәгә төрле китаплар төрле, аңлатма бирә. Моны, әлбәттә, истә тотарга кирәк, югыйсә, бәхәс вакытында аңлашылмаучанлык килеп чыгарга мөмкин. Безгә кирәкле аңлатма — берәү, ә төшенчәнең аннан башка тагын бихисап мәгънәсе булырга мөмкин. Без бәхәстә кулланачак төшенчәләрнең аңлатмаларын мөмкин кадәр төгәл итеп ятларга кирәк, әмма коры ятлау белән чикләнмичә, мәгънәсенә дә тулысынча төшенергә кирәк. Мәсәлән, бүгенге көндә инфляция, оптимизация, кризис, инновацияләр, модернизация һ.б. сүзләр бәхәсләрдә бик еш кулланыла. Шулай да бик еш күп кешенең әлеге сүзләрнең ни, аңлатканын белмәүләренә шаһит булырга туры килә. Мәсәлән, инновация ни ул, дип сорыйбыз, ә әңгәмәдәш я җавап бирми, я җыен юк-бар сөйләргә тотына. Ә бит шулай оста итеп сөйли! Мәгънәсез бәхәсләрне булдырмас өчен һәм тутый кошка әйләнмәс өчен, әйткәнемчә, төшенчәләрне мәгънәсен, аңлап ятларга кирәк. «Ә-ә, кайчандыр укыган идем бу турыда, истә бугай», — дип кенә калдыру дөрес түгел. Укыйсың, онытасың, ә аннары кирәгеннән арттырып алдыйсың да. Димәк, барысы да баш миендә дөрес «киштәләрдә» булырга тиеш. Тезисның «күләме» Тезисны ачыклау буенча 2нче пунктны болайрак аңлатып була. Тезис, сайланылган тема, фикер буларак, үз эченә билгеле бер әйберне яисә бер үк төркемгә караучы бөтен яисә берничә әйберне ала. Һәм, буталчык килеп чыкмасын өчен, төгәл ачыкларга кирәк: сүз бер генә предмет турында барамы, әллә инде бу предмет караган төркем турында гомумәнме? Бик күп очракта нәкъ менә шул аңлашылмый да инде. Мисал китерәм. Берәү әйтә: «Кешеләр — начар». Әмма аның фикере, аңлашылмый бит! Гомумән барлык кешеләрне дә күз алдында тотамы ул яисә күпчелек кешеләрнеме? Моны белмичә, мәсәлән, әлеге тезисны кире кагырга ярамый, чөнки кире кагу юллары да төрле — тагын «сафсата» килеп чыгачак. Тагын мөһим әйбер: предметка бирелгән теге яисә бу сыйфат аңа һәрвакыт хасмы яисә кайвакыт кынамы? Ансыз тезис аңлашылмый. Мәсәлән, берәү әйтә: «Кояш болытлар артына качтымы — иртәгә яңгыр көт». Сорау туа: һәрвакыт шулаймы, әллә күп очрактамы? Тезисны ачыклауның әлеге пункты — «күләм» буенча ачыклау дип атала. «Күләм» билгеле булмаса, мәсәлән, «кешеләр — начар» дигән тезистагы кебек, бу очракта тезис күләм ягыннан билгесез дип санала. «Модальлек» дәрәҗәсе Шуннан соң безгә билгеләргә кирәк: тезисны тулысынча дөрес, тулысынча ялган, өлешчә дөрес яисә өлешчә ялган дип санаргамы? Кайбер очракта бик субъектив тезисны яклау-кире кагу аеруча авыр. Кешеләр тезисның өлешчә яки тулысынча дөрес яки ялган булуы турында (мантыйк фәне аны «модальлек дәрәҗәсе» дип атый) бик сирәк уйлый. Гадәти фикер йөртүчегә әлбәттә, нинди генә фикер әйтмә, ул аны я тулысынча дөрес, я тулысынча ялган итеп кабул итә, «уртасын» күрми. Дөресрәге, ул аның турында уйланып та тормый. Әгәр билгеле бер фикернең тулысынча яисә өлешчә дөрес булуына зур игътибар бирүче кеше табыла икән, димәк, ул төптән уйлый торган, һәр нечкәлекне исәпкә ала торган кеше. Кызганычка каршы, мондый кешеләр бик сирәк очрый. Мәсәлән, «Ходай бар» дигән фикер әйттеләр, ди. Күпләр турыдан-туры аның бармы-юкмы икәнлеген исбатларга керешәчәк. Яисә «Марста җан ияләре бар» диләр. Әлбәттә, бәхәсләшүче яклар әлеге планетада җан ияләренең булу-булмауларын исбатлыйлар. Ә белемле галимнәр, астрономнар әлеге фикернең, беренче чиратта, ни дәрәҗәдә(!) дөрес яисә ялган булуын искәртәчәк. Ә гадәти фикер йөртүчегә бу барыбер. Фикерне ачыклауның мөһимлеге Шулай итеп, тезисны ачыклаганда исәпкә алырга кирәк булган 3 пункт: 1) тезис үз эченә алган барлык, аңлашылмаган сүзләрне, төшенчәләрне ачыклау; 2) тезис үз эченә алган предметның «күләмен» ассызыклау; 3) модальлек дәрәҗәсен исәпкә алу. Тезисны ачыклау бик зур вакыт таләп итә, һәм бу артык эш, дип тә уйларга мөмкин кайберәүләр. Әмма мондый караш — дөрес түгел. Беренчедән, тезисны ачуга чагыштырмача бик күп вакыт китми. Бик авыр очраклар да бар, әмма җиңелләре дә, нибары 2–3 секунд таләп итүчеләре дә бар бит. Истә тотарга кирәк: тезисны тиз ачыклау гадәткә керсә, нәтиҗәсе дә күбрәк булыр. Бу беренчедән иде. Икенчедән, тезиска ачыклык кертүгә сарыф ителгән вакыт, һичшиксез, үзен аклаячак! Йөз кат, мең кат! Ничек алай? Чөнки, тезис 100% аңлашылса, бәхәс темасы да ап-ачык, ә аргументлар китерү җиңел була, башка сүз белән әйткәндә, «бәхәс кыры» тулысынча «яктыртыла». Өстәвенә, артык булган, мәгънәсез исбатлауларга урын калмый. Ә кайвакыт мондый кызык хәлләр дә була: тезисны ачыклап бетерүгә бәхәсләшүдән мәгънә юклыгы ачыклана, мәсәлән, бәхәсләшүче яклар бер-берсе белән бәхәс башланганчы ук килешәләр. Әмма тезис ачыкланганчыга кадәр, алар бер төрле уйлауларын сизмәскә дә мөмкиннәр иде бит. Бәхәс алдыннан тезисны ачыклауга бифштекс ашаганчы, кулга чәнечке тотарга күнеккән кебек күнегергә кирәк. С. Поварнинның « Искусство спора: о теории и практике спора» китабыннан Эльза Гыйздәтова тәрҗемәсе Текстны актуальләштерү максатыннан кайбер мисалларга үзгәртүләр кертелде. Фото metro.co.uk сайтыннан

<urn:uuid:8cf2cc09-1d8c-467a-aa38-51b1ae4a08c7>

CC-MAIN-2022-40

https://giylem.tatar/archives/165

2022-10-01T18:40:09Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2022-40/segments/1664030336880.89/warc/CC-MAIN-20221001163826-20221001193826-00490.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 1.000000238418579}

giylem.tatar

Татар мәгарифе порталы Сез монда Бүген Сәйдәшев исемендәге Зур концертлар залында Татарстанның халык артисты, Россиянең атказанган сәнгать эшлеклесе Мирсәет Яруллинның 75 еллыгына багышланган музыкаль кичә була. Искә алу кичәсендә Татарстанның мәшһүр коллективлары һәм солистлары - Ринат Халитов җитәкчелегендәге «Татарика» халык уен кораллары оркестры, Анна Гөлишәмбәрова җитәкчелегендәге «Яңа музыка» оркестры, Виталий Харисов җитәкчелегендәге «Маятник» заманча музыка ансамбле, Зилә Сөнгатуллина, Шамил Монасыйпов, Айрат Имашев, Идрис Газиев, Гөлнара Рәхимова катнаша. Билгеле булганча, Мирсәет Яруллинның сәнгать эшлеклеләре, язучылар, шагыйрьләр арасында күп кенә якын дуслары бар иде. Тынгысыз көйязар бик күп сәхнә әсәрләренә музыка иҗат иткән. И.Юзиев, Г.Мөхәммәтшин, М.Шабаев, Т.Миңнуллин һәм шактый драматургларның әсәрләрен үзенең музыкасы белән бизәде. М.Яруллин 1977-1989 елларда Татарстан Композиторлар берлеген җитәкләде, ә Казан дәүләт консерваториясенең татар музыка сәнгате факультеты деканы вазифасын соңгы көннәренә кадәр башкарды. Композитор М.Яруллин, шулай ук, күләмле әсәрләр дә иҗат итте. Шагыйрь Ринат Харис белән алар иҗади дуслар иде. Ә инде бергә язган «Кеше» ораториясе өчен алар 1972 елда Муса Җәлил премиясенә лаек булдылар. Ринат әфәнденең бик күп җырларына композитор көйләр язды. Алар бүген дә халык тарафыннан яратып кабул ителә. Мирсәет ага тормышта бик кызыксынучан кеше иде. Ул фотографиягә төшерергә яратты. Яраткан каласы - Казан пейзажларын аеруча оста эләктереп ала торган иде. Олугъ композитор белән үткәрелгән соңгы әнгәмәдә Intertat.ru газета укучыларына ул эч серләрен дә сөйләде. «Кече Сонда безнең нигез юк инде. Авылга кайткач, мине шул пар каен гына каршы ала, алма бакчаларыбыз да мал-туар тоягы астында кадерсезләнеп ята... Музей торгызу хакында күпме генә сүзләр алып барсам да, җитәкчеләр тарафыннан ышандырулар гына ишеттем. Төзелә башлаган бинаның да кирпечләрен ташып бетерделәр инде. Үзем исән чакта кайда ниләр булганын сөйләп-күрсәтеп калыр идем дә, мөгаен, музей эшен башкарып чыга алмам инде...», - дип уфтанып сөйләгән иде ул. Бүгенге көндә Мирсәет Яруллинның күпсанлы шәкертләре калды. Остазның моңнары татар милләтенә әле байтак еллар хезмәт итәр. Чыганак: http://www.intertat.ru/tt

<urn:uuid:31cd5bf6-3787-40de-bcad-226ac747c987>

CC-MAIN-2019-35

http://belem.ru/node/4714

2019-08-22T05:50:12Z

s3://commoncrawl/crawl-data/CC-MAIN-2019-35/segments/1566027316783.70/warc/CC-MAIN-20190822042502-20190822064502-00037.warc.gz

tat

Cyrl

{"tat_Cyrl_score": 0.9999690055847168}

belem.ru