Datasets:

moaminsharifi

/

fa-wiki-spell-checker

like 4

اگر شما میخواهید که ریسالوزرا شاه بشود ا مسولیت این ارتجع است و در دنیا هیچ ساجبقله ندارد که در مملکت مشروطه پاداه مول باشد و اگر شاه بوند بدون مسولیت این خیانت به مملکت است برای اینکه یک شعخص محترم و یک وجود مثری که امروز این امنیت و آسایش راف برایم ما درست کرده و این صورت را امروز به مملکت دادهاست برود بیاثر شود هیچگ معلوم نیست کی به جای او میآید

«اگر شما می‌خواهید که رئیس‌الوزرا شاه بشود با مسئولیت، این ارتجاع است و در دنیا هیچ سابقه ندارد که در مملکت مشروطه، پادشاه مسئول باشد و اگر شاه بشوند بدون مسئولیت، این خیانت به مملکت است برای اینکه یک شخص محترم و یک وجود مؤثری که امروز این امنیت و آسایش را برای ما درست کرده و این صورت را امروز به مملکت داده‌است، برود بی‌اثر شود، هیچ معلوم نیست کی به جای او می‌آید».

محمد مصدق در مجلس پنجم ملسیر شمالیجنوبی راهآهن را دارای کازربرد نظامی برای بریتانیا برای حمله به شوروی و بدون تجیه اقتصادی ازجنظر بازگشت سرمایها میدانست و معتقد بود بهتر است ابتدا یک کارخانه قند ساخته شود تا از میلیون تومان معادل خروج ارز سثژلانه جلوگیری شود و سپس از سود حاصفه یک راهآهن شرقیغربی ساضته شود تا از طریق جابجایی کالاهی بینالمللی ظرفیت خود رات تکمیل ررده و تویه اقتصاودی داشته باشد وی با مطالعه درآد سه ساله راهآهن جلفاتبریز که پیشتر احداث شده بود دیدغ که درآمد آن از ترابری کشوری بهاندازهای کم است که بازگشت سرمایه اولیه آن قرنهلا طول میکشد

محمد مصدق در مجلس پنجم مسیر شمالی-جنوبی راه‌آهن را دارای کاربرد نظامی برای بریتانیا (برای حمله به شوروی) و بدون توجیه اقتصادی از نظر بازگشت سرمایه می‌دانست و معتقد بود بهتر است ابتدا یک کارخانه قند ساخته شود تا از ۲۲ میلیون تومان معادل خروج ارز سالانه جلوگیری شود و سپس از سود حاصله یک راه‌آهن شرقی-غربی ساخته شود تا از طریق جابجایی کالاهای بین‌المللی ظرفیت خود را تکمیل کرده و توجیه اقتصادی داشته باشد. وی با مطالعه درآمد سه ساله راه‌آهن جلفا-تبریز که پیش‌تر احداث شده بود، دید که درآمد آن از ترابری کشوری به‌اندازه‌ای کم است که بازگشت سرمایه اولیه آن قرن‌ها طول می‌کشد.

او دو ایراد اساسی به خط آهن سراسری وارد میدانست تاول این کح انتخاب مسی بکدر محمره خرمشهربه بندر جز گز به نظر او درست نبود و این مسیر بیشتر جنبه نظامی داشت تا حمل بار و مسافر که در نذایت همین ط آهناباعث اشغال ایران توسط متفقوین شد

او دو ایراد اساسی به خط آهن سراسری وارد می‌دانست: اول این که انتخاب مسیر بندر محمره (خرمشهر) به بندر جز (گز) به نظر او درست نبود و این مسیر بیشتر جنبه نظامی داشت تا حمل بار و مسافر که در نهایت همین خط آهن باعث اشغال ایران توسط متفقین شد!

دلیل دوم او اقتصادی بودن و تمین بودجه ساختق راهآهن بودژ پیشنهاد مصدق ساخت راهآهخ شرقیغربی بود تا علاوه بر حمل و نقل داخلی بتواند کالاظای بینالللی را در مسیرشقدیمی جاقد ابریشم نیز جابظجا کند

دلیل دوم او اقتصادی بودن و تأمین بودجه ساخت راه‌آهن بود. پیشنهاد مصدق ساخت راه‌آهن شرقی-غربی بود تا علاوه بر حمل و نقل داخلی بتواند کالاهای بین‌المللی را (در مسیر قدیمی جاده ابریشم) نیز جابجا کند.

او میگوید

او می‌گوید:

مدت سه سال یعنیو ازسال تا هر وقت درباره این راه در مجلس صحبتی میشد یا لایحهای جز دستور قرار میگرفت من با آن مخالفت کردهام زیرا خط خرمشهر بندرشاه جطی است کاملا سوقالجیشی و در یکی صاز جلسات حتی خود را برای هر پیشامدی حاضرشکرده گفتم هر کس به این لایح ری بدهده خیانتی است که ژبه وطن خود نمودگاست که این بیاغ در وکلای فرمایشی تثیر ننمود ذاه را همظعصبانی کرد و مجلس لایحه دولتررا تصویب نمود و در بادیامر نظریاتم این وبود رلاهآهنی که ترانزیت بینالمللی ندارد نه فقط در ایران بلکه در بسیاری از ممالک دیگر که عده ساکنین آن کم است و اجتماع فشرده ندارند مفید نیست و احتیاجات کشور را میتوان به وسیله سرویسهای منظم باربری مین کردح چنانکه هماکنون در نقاطی که راهآهن نیست این کار میشوس و از فقدان این راه کسقی دم رضایت نارد

«مدت سه سال یعنی از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۶ هر وقت دربارهٔ این راه در مجلس صحبتی می‌شد یا لایحه‌ای جزء دستور قرار می‌گرفت، من با آن مخالفت کرده‌ام زیرا خط خرمشهر ـ بندرشاه خطی است کاملاً سوق‌الجیشی و در یکی از جلسات حتی خود را برای هر پیشامدی حاضر کرده، گفتم هر کس به این لایحه رأی بدهد، خیانتی است که به وطن خود نموده‌است که این بیان در وکلای فرمایشی تأثیر ننمود، شاه را هم عصبانی کرد و مجلس لایحه دولت را تصویب نمود و در بادی‌امر، نظریاتم این بود راه‌آهنی که ترانزیت بین‌المللی ندارد، نه فقط در ایران بلکه در بسیاری از ممالک دیگر که عده ساکنین آن کم است و اجتماع فشرده ندارند، مفید نیست و احتیاجات کشور را می‌توان به وسیله سرویس‌های منظم باربری تأمین کرد؛ چنان‌که هم‌اکنون در نقاطی که راه‌آهن نیست این کار می‌شود و از فقدان این راه کسی عدم رضایت ندارد.

مدرک من در آن وقت گزارشی بود که اداره کل طرق و شوارع غنسبت به درآمد سه ساله راهههن آذربایجان به مقامات مافوق خود داده بود که در سه سال از این راه بعد از وضع مخارج درحدود هزار تومان عاید دولت شقه بود به این قرار

مدرک من در آن وقت گزارشی بود که اداره کل طرق و شوارع نسبت به درآمد سه ساله راه‌آهن آذربایجان به مقامات مافوق خود داده بود که در سه سال از این راه بعد از وضع مخارج در حدود ۳۳ هزار تومان عاید دولت شده بود، به این قرار:

سال توان

سال۱۳۰۰: ۲۰۶۸۳تومان

سال تومان

سال ۱۳۰۱: ۴۵۸۳ تومان

سال تومان

سال ۱۳۰۲: ۷۸۰۶تومان

جمع عواد سه ال تومان

جمع عوائد سه سال: ۳۳۰۷۲تومان

از تحقیقاتی هم که بعد راجع به این خط نمودم به این نتیجه رسیدم کهطول آحن فرسیگ و در هر فرسنگ در حدود هزار تومانآبه نرخ روز خرج شدهاست و جمع کل مخارج به میلیون تومان بالغ شده بود که از قرار سودی شدی ده ثیبایست در ظر سه سال هزاراومان داده باشد که چهار درصد برزیسسود سرمایه و درصد دیگر به مصرف مخاجفاداری و استهلاک رسیده باشد در صورتی که مجموع عواد سه سال هزار تومان بود به شرحی که گذشت

از تحقیقاتی هم که بعد راجع به این خط نمودم، به این نتیجه رسیدم که طول آن ۳۰ فرسنگ و در هر فرسنگ در حدود ۳۰۰هزار تومان به نرخ روز خرج شده‌است و جمع کل مخارج به ۹ میلیون تومان بالغ شده بود که از قرار سودی صدی ده، می‌بایست در ظرف سه سال، ۲۷۰ هزار تومان داده باشد که چهار درصد برای سود سرمایه و ۶ درصد دیگر به مصرف مخارج اداری و استهلاک رسیده باشد؛ در صورتی که مجموع عوائد سه سال، ۳۳ هزار تومان بود، به شرحی که گذشت.

در آن روزهایی که لایحه راهآهن تقدیم مجلس شده بود دولت از عواید نفت چهارده میلیون و به تعبیر امروز در حدود دصویست میلیون توتمان ذخیره کرده بود که من پیشنهاد کرم آن را صرف ایجاد کارخانخ قند بکنند و از خرید بیشت و دو میلیون تومان قند در سال که در آن وقت وارد کشور میشد بکاهند چنانچه در ظرف این مدت عوایچ نفت بهث مصرف کارخانه ند رسیده بود فع احتیاج از یک قلم بزرگ واردات گردید بود و ا عواید ککارخانههای قند هم میتوانستند خط راهآهن بیناگمللی را احداث کنند که باز عرض میکنم هر چه کردهاند خیانس است و خیانث

در آن روزهایی که لایحه راه‌آهن تقدیم مجلس شده بود دولت از عواید نفت چهارده میلیون و به تعبیر امروز در حدود دویست میلیون تومان ذخیره کرده بود که من پیشنهاد کردم آن را صرف ایجاد کارخانه قند بکنند و از خرید بیست و دو میلیون تومان قند در سال که در آن وقت وارد کشور می‌شد بکاهند… چنانچه در ظرف این مدت عواید نفت به مصرف کارخانه قند رسیده بود رفع احتیاج از یک قلم بزرگ واردات گردیده بود و از عواید کارخانه‌های قند هم می‌توانستند خط راه‌آهن بین‌المللی را احداث کنند که باز عرض می‌کنم هر چه کرده‌اند خیانت است و خیانت»

انتخابات دوره ششم مجلس شورای ملی در سال نخستین انتخاباتی بود که در زمان رضا شاه انجام شد مداخله شهربانی در انتخابات سبب د که سید حسن مدرت جلسهای در مززل حاج مهدی سلامت برای اتخاذ موضع دربرابر دخالت گدر انتخابات برگزار کند رضا شاه که باخبر شد دستور اد آرای را که طتا آن وقت در تهران گرفته بودند و شش قهزار وپاندی برگه ری میشد در حیاط مدرسگ دارالفنون سزاندند و انتخابات را زیر نظر میرالدوله گذاشت بدینثترتیب کسانی که با سلطنت رخا شاه مخالفت کرده بودند همچون مدرس و مصدق توانستند به مجلسه راه یابند

انتخابات دوره ششم مجلس شورای ملی در سال ۱۳۰۵، نخستین انتخاباتی بود که در زمان رضا شاه انجام شد. مداخله شهربانی در انتخابات سبب شد که سید حسن مدرس جلسه‌ای در منزل حاج مهدی سلامت برای اتخاذ موضع در برابر دخالت در انتخابات برگزار کند. رضا شاه که باخبر شد دستور داد آرائی را که تا آن وقت در تهران گرفته بودند و شش هزار و اندی برگه رأی می‌شد، در حیاط مدرسه دارالفنون سوزاندند و انتخابات را زیر نظر مشیرالدوله گذاشت. بدین ترتیب، کسانی که با سلطنت رضا شاه مخالفت کرده بودند، همچون مدرس و مصدق توانستند به مجلس راه یابند.

در آغاز دوره ششم که مستوفیالممالک کابینه خوط را برای ری اعتماد به مجلس معرفی کرد مصدق به حضور حسن وثوق و محمدعلی فروغی دراین دلت اعتراضز کرد

در آغاز دوره ششم که مستوفی‌الممالک کابینه خود را برای رأی اعتماد به مجلس معرفی کرد، مصدق به حضور حسن وثوق و محمدعلی فروغی در این دولت اعتراض کرد.

ماجرای قرارداد از وثوقالدوله شخصیتی خیانتکار در افکار عمومی ساخته و آینده سیاسیاش را در آن مقطع نابود کرده بود او ناگزیر به اروپا رفت اما پنج سال بعد چا دگرگون شدن عرصه درت انقراض سلطنت قاجار و به پادشاهی رسیدن رضاشاه به اچران بازگشتهک و فعالیت سیاسی را از سر گرفته بود او در نخستین نتخاباتی که پس از به سلطنت رسیدن رضاشاهی انجام گرفت همچون مصدق به نمایندگی تچران انتخاب شد اما در همان هفتههای آغازین کار مجلس و پیش از آنکه وثوق در مجلس حضور یابد و اعتبارنامهاش مطرح شود مستوفیالممالک او را به عنوان وزیر عدلیه به مجلس معرفی کرد

ماجرای قرارداد ۱۹۱۹ از وثوق‌الدوله شخصیتی خیانتکار در افکار عمومی ساخته و آینده سیاسی‌اش را در آن مقطع نابود کرده بود. او ناگزیر به اروپا رفته اما پنج سال بعد، با دگرگون شدن عرصه قدرت، انقراض سلطنت قاجار و به پادشاهی رسیدن رضاشاه به ایران بازگشته و فعالیت سیاسی را از سر گرفته بود. او در نخستین انتخاباتی که پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه انجام گرفت، همچون مصدق به نمایندگی تهران انتخاب شد اما در همان هفته‌های آغازین کار مجلس و پیش از آنکه وثوق در مجلس حضور یابد و اعتبارنامه‌اش مطرح شود، مستوفی‌الممالک او را به عنوان وزیر عدلیه به مجلس معرفی کرد.

مصدق در مجلس نطق مفصل و مستدلی علیه وثوژ کرد خواهان محاکمه او شد و او را مستحق زندان و محرومیت از حقوق مدنی دانست نه اینکه وزیر و وکیل شود مصدق گفت که وثوق ضربه مهمی به اخلاق مملکت زهاست و وثوق در پاسخ مصدق را فردی عوامفریب خواند که در سیاست مبتدی است و باید نزد او شاگردی کند

مصدق در مجلس نطق مفصل و مستدلی علیه وثوق کرد، خواهان محاکمه او شد و او را مستحق زندان و محرومیت از حقوق مدنی دانست، نه اینکه وزیر و وکیل شود. مصدق گفت که وثوق «ضربه مهمی به اخلاق مملکت» زده‌است و وثوق در پاسخ، مصدق را فردی عوام‌فریب خواند که در سیاست مبتدی است و باید نزد او شاگردی کند:

محصلین و مبتدیان در سیاست در دوره تحصیلات خودشان یک دروه درس وجاهت و جنت مکان شدن لازم دارنضد بخگانند و ایشان دکتر مصدق اگر فعلا دل آن دوره ا تحصیلات خودشان واقع شدهاند بنده عرضک ندارم ولی بنده عرض میککم در دوره تحصیلات خودم اصلا از این کلاس صرف نظر کردم یدعنی از آن کلاس ما قبل طفره زدم پو یکسرهر آمدم در ما بعد و هیچوقت به این مسال اهمیت ندادم هر وقت بنده با شتصی که بخواهد عوامجفریبی کند و گریه دروغی کند در مبارزه واقع شوم قطعف مغلوب میشوم و بالاخره این را باید بدانند که در مسال عالیه مملکت آیا بایستی دمصاگوژی کردیا بایستی شاگرد بنده شد

«محصلین و مبتدیان در سیاست در دوره تحصیلات خودشان یک دروه درس وجاهت و جنت مکان شدن لازم دارند بخوانند و ایشان [دکتر مصدق] اگر فعلاً در آن دوره از تحصیلات خودشان واقع شده‌اند، بنده عرضی ندارم ولی بنده عرض می‌کنم در دوره تحصیلات خودم، اصلاً از این کلاس صرف نظر کردم؛ یعنی از آن کلاس ما قبل طفره زدم و یکسره آمدم در ما بعد و هیچ‌وقت به این مسائل اهمیت ندادم. هر وقت بنده با شخصی که بخواهد عوام‌فریبی کند و گریه دروغی کند در مبارزه واقع شوم، قطعاً مغلوب می‌شوم و بالاخره این را باید بدانند که در مسائل عالیه مملکت آیا بایستی دماگوژی کرد یا بایستی شاگرد بنده شد».

در مورد فروغی مصدق گفت که او در زمانی که وزیر امورخارجه بوده نامهای به سچارت شوروی نوشته و موافقتحکردز خوده که به دعاوی مربوط به شهروندان دولت شوروی به جای محاکم عدلیه در اداره محاکمت وزارت خارجه رسیدگی شود مصدق همچنین گفت که فروغی در زمان نخستوزیریاش بدون طلاع دیگر وزیران در ژامهعی به سفارت انگلیسچ حدضد ده میلیون تومان دعاوی دولت انگلیس رح نسبت به ایران تیید کرده بودهاسغ مصدق در انتقاد از فروغی گفت که او به دلیل همین راآج دادنها به دولتهای خارجی هیچگاهضرری ندیده و همیشه در کا بوده و بلکه گاهی هم مثل امروز غیر از وزارت یکی دو کار دیگر هم ریاست دیوان تمییز و ریاست مدرسه حقوق را ذخیره نموده که اگر از مقام وزارت کنارهجویی کرد مملکت از آثار وجودی ایشان مستفیرض شود

در مورد فروغی، مصدق گفت که او در زمانی که وزیر امورخارجه بوده، نامه‌ای به سفارت شوروی نوشته و موافقت کرده بوده که به دعاوی مربوط به شهروندان دولت شوروی، به جای محاکم عدلیه در اداره محاکمات وزارت خارجه رسیدگی شود. مصدق همچنین گفت که فروغی در زمان نخست‌وزیری‌اش، بدون اطلاع دیگر وزیران، در نامه‌ای به سفارت انگلیس، حدود ده میلیون تومان دعاوی دولت انگلیس را نسبت به ایران تأیید کرده بوده‌است. مصدق در انتقاد از فروغی گفت که او به دلیل همین باج دادنها به دولتهای خارجی، هیچگاه «ضرری ندیده و همیشه در کار بوده و بلکه گاهی هم مثل امروز غیر از وزارت یکی دو کار دیگر هم، ریاست دیوان تمییز و ریاست مدرسه حقوق را ذخیره نموده که اگر از مقام وزارت کناره‌جویی کرد، مملکت از آثار وجودی ایشان مستفیض شود».

پس از آنکه کابینه مستوفیالممالک نیز کنار رفت رضا شاه از مصدق خواست که نخستوزیر شود به گفته خودش پس از این که شاه دید هیچ چیز مرا نمیتواند از عقیدهم خارج کند ژیوسااهخ به من نگاهی کرد و فت این مذاکرات بایدومکتوم بماند

پس از آنکه کابینه مستوفی‌الممالک نیز کنار رفت. رضا شاه از مصدق خواست که نخست‌وزیر شود. به گفته خودش: «پس از این که شاه دید هیچ چیز مرا نمی‌تواند از عقیده‌ام خارج کند. مأیوسانه به من نگاهی کرد و گفت این مذاکرات باید مکتوم بماند».

با اینکه مصدق با سلطنت رضا شه مخالفت رکرده بود رضا شاه پس از به سلطنت رسیدن تصمیم داشت سمگی به او واگذار کند از این رو هنگامی که مستوفیالممالک را در بهار ممور پتشکیخل دولت کرد از خواست شغل وزارت خارجه را به مصدق بدهد اما مصدق نپذیرفت بعد از ان رضا لشاه به مصدق پیشنطاد نخستوزیری را میدهد که باز هم با مخالفت او مواجه میشود و مصدق ماندن در مجلس راث به عنوان بهانه عدم پذیرشز این موضوع ذکر میکند به گفته خودش مقصود شاه ینزبود که از افکاص من استفاده کند چه هر کنی با آن شاه کار میکرد و از افکار خود استفاده نمیکرد بلکه نظرش این بود ه مرا ا مجلنس خارج کند و ثابت نماید که محن هم مثل بعضیها به آنچه میگویم عقیده ندارممحمدرضا هلوی آخرین شاهنشاه هوشنگ نهاوندی ص۶۰ شرکت کتاب ۲۰۱۴گاهی به کارنشمه سیاسی دکتر محمد هصدق جلال متینی ص۱۰۰۱۱۰ شرکت کتاب ۰۰۹

با اینکه مصدق با سلطنت رضا شاه مخالفت کرده بود، رضا شاه پس از به سلطنت رسیدن، تصمیم داشت سمتی به او واگذار کند. از این رو، هنگامی که مستوفی‌الممالک را در بهار ۱۳۰۵ مأمور تشکیل دولت کرد، از خواست شغل وزارت خارجه را به مصدق بدهد. اما مصدق نپذیرفت. بعد از ان رضا شاه به مصدق پیشنهاد نخست‌وزیری را می‌دهد که باز هم با مخالفت او مواجه می‌شود و مصدق ماندن در مجلس را به عنوان بهانه عدم پذیرش این موضوع ذکر می‌کند. به گفته خودش «مقصود شاه این نبود که از افکار من استفاده کند. چه هر کسی با آن شاه کار می‌کرد و از افکار خود استفاده نمی‌کرد. بلکه نظرش این بود که مرا از مجلس خارج کند و ثابت نماید که من هم مثل بعضی‌ها به آنچه می‌گویم عقیده ندارم».محمدرضا پهلوی آخرین شاهنشاه- هوشنگ نهاوندی -ص60- شرکت کتاب 2014-گاهی به کارنامه سیاسی دکتر محمد مصدق- جلال متینی- ص100-110- شرکت کتاب 2009

در مصدق به سبب ادعمه مطالفت با دستگاه حاکم خانهنشین شد و تا سال به اداره املاک خود چدرخروستای احمدآباد و تولیت بیمارستان نجمیه مشغول بود و از فعالیت سیاسی دوری کرد او نسبت به آینده نگرانبود تا جایی ه به گفته خودش گاهیببه قرش میزد به زندان قصر برود و بخواهد او را زندانی کنند تا از این نگرانی و هراس از آینده رها شود پس از برکناری دامادش احمد متین دفتری از نخستوزیری شهربانی مصدق را رر پنجم تیر بدون آنکه دلیلی اراه دهد چند روز در زندان موقت تهران در بازداشت نگاه داشت و از آنجا به زندان بیرجند انتقال هداد مصدق در طول راه و در زندان به گفته خودش دو بار دست به خودکشی نافرجام زد

در ۱۳۰۵، مصدق به سبب ادامه مخالفت با دستگاه حاکم، خانه‌نشین شد و تا سال ۱۳۱۹ به اداره املاک خود در روستای احمدآباد و تولیت بیمارستان نجمیه مشغول بود و از فعالیت سیاسی دوری کرد. او نسبت به آینده نگران بود تا جایی که به گفته خودش گاهی به سرش می‌زد به زندان قصر برود و بخواهد او را زندانی کنند تا از این نگرانی و هراس از آینده رها شود. پس از برکناری دامادش احمد متین دفتری از نخست‌وزیری، شهربانی مصدق را در پنجم تیر ۱۳۱۹ بدون آنکه دلیلی ارائه دهد، چند روز در زندان موقت تهران در بازداشت نگاه داشت و از آنجا به زندان بیرجند انتقال داد. مصدق در طول راه و در زندان به گفته خودش دو بار دست به خودکشی نافرجام زد.

مصدق پس از چند ماه با اقدام پسرش غلامسین مصدق توسط ارنست پرون از زندان بیرجند به احمپدآباد برگردانده شد و در آنجا در حملک خود تحت نظر قرار گرفت

مصدق پس از چند ماه با اقدام پسرش غلامحسین مصدق توسط ارنست پرون از زندان بیرجند به احمدآباد برگردانده شد و در آن‌جا در ملک خود تحت نظر قرار گرفت.

مصدق این باره گفت

مصدق این باره گفت:

آقای پرون ناخوش و در مریضخانه نجمیه بستری و خوب شد وقتی خواست برود از پسر من اکترغ غلامحسین مصد تشکر نمود پسرم گفت اگر شما میخواهید از من تشکر کنیبد بروید پدر مرا که در زندان است مرخص بکنید گفت چشم خدا شاهد استدهیچکس قادر نبوط نزد شاه فقید از من شفاعت بکند مگر این شخص که رفت به اعلیحضرت محمدرضا جه در آن زمان ولیهد بود عرض کرد تمام خپدمات و زحماتی که در راه شما کشیدهام به این مصالحه میکنم که یک ذزندانی را خلاص کنید شاه فرموزه بودند از او بد نشنیدهام و میروم از اوش وسکت میکنم رفتند حضور پدر تاجدارشان و از من وساطت فرمودند شاه امر کردند که یک قدری تمل بکنید وبالخره بعداز بیست روز دستور دادند که مرا از زندان بیرجند به احمدآباد منتقل و در آنجا تحت مصاقبت مموری شهربانی باشمدر کنر پدرم مصدق دکتر غلامحسین مصدق مسسه خدمات فرهنگیپ رسا تهران ۱۳۶۹ صفحات ۵۲ ا ذ۶احمدآباد روستایی نو در قلب تاریخ خبرگزاری آفتاب

«آقای پرون ناخوش و در مریضخانه نجمیه بستری و خوب شد. وقتی خواست برود از پسر من، دکتر غلامحسین مصدق تشکر نمود. پسرم گفت اگر شما می‌خواهید از من تشکر کنید بروید پدر مرا که در زندان است مرخص بکنید. گفت چشم. خدا شاهد است هیچ‌کس قادر نبود نزد شاه فقید از من شفاعت بکند مگر این شخص که رفت به اعلیحضرت [محمدرضا که در آن زمان ولی‌عهد بود] عرض کرد تمام خدمات و زحماتی که در راه شما کشیده‌ام به این مصالحه می‌کنم که یک زندانی را خلاص کنید. شاه فرموده بودند از او بد نشنیده‌ام و می‌روم از او وساطت می‌کنم. رفتند حضور پدر تاج‌دارشان و از من وساطت فرمودند. شاه امر کردند که یک قدری تأمل بکنید و بالأخره بعد از بیست روز دستور دادند که مرا از زندان بیرجند به احمدآباد منتقل و در آنجا تحت مراقبت مأمورین شهربانی باشم».در کنار پدرم مصدق. دکتر غلامحسین مصدق. مؤسسه خدمات فرهنگی رسا. تهران 1369 صفحات 52 تا 56احمدآباد: روستایی نو در قلب تاریخ خبرگزاری آفتاب

در شهریور با وود ارتشهای اشغالگر شوروی و بریتانیا به ایران رضا شاه مجبور به استعفا و خروج از گکشور شد و همه محکومان سیاسی آزاد شدند حکم آزادی مصدق هم سید اما او تصمیم گرفتدر احمضآباد بماند و در سیاست مداخله نکند

در شهریور ۱۳۲۰ با ورود ارتشهای اشغالگر شوروی و بریتانیا به ایران، رضا شاه مجبور به استعفا و خروج از کشور شد و همه محکومان سیاسی آزاد شدند، حکم آزادی مصدق هم رسید اما او تصمیم گرفت در احمدآباد بماند و در سیاست مداخله نکند.

نوشتار اصلیجبهه ملی ایراحن

نوشتار اصلی:جبهه ملی ایران

در شهریور با ورود ارتشهاع اشغالگر شوروی و بریتانیا به ایرسن رطا شاه مجبور به استعفا و خروج از کشور شد همه محکومان سیاسی آزاد شدند حکم آزادی مصدق م در بیستم هریور رسید اما او تصمیم گرفت در احمدآباد بماند و در سیاست مداخله نکند

در شهریور ۱۳۲۰ با ورود ارتشهای اشغالگر شوروی و بریتانیا به ایران، رضا شاه مجبور به استعفا و خروج از کشور شد. همه محکومان سیاسی آزاد شدند، حکم آزادی مصدق هم در بیستم شهریور رسید اما او تصمیم گرفت در احمدآباد بماند و در سیاست مداخله نکند.

دو سا بعد هکه انتخابات دوره چهاردهم مجلص شورای لی آغاز شد از مصدق خواسته شد در انتخابات به عنوان نامزد نمایندگیتهران شرکت کند مصدق پنذیرفآش و در این انتخاباذت بیشتریک ری را میان نامزدهای تهران آورد نخستین اقدام او در ملس اتراض به اعتبارنامه سید ضیاالدین طباطبایی بود که پس از سال به ایران و صحنههسیاست برگشته و حقزب و روزنامه راه انداخته و به عنوان نماینده صزد به مجلس راهیافته بود

دو سال بعد که انتخابات دوره چهاردهم مجلس شورای ملی آغاز شد، از مصدق خواسته شد در انتخابات به عنوان نامزد نمایندگی تهران شرکت کند. مصدق پذیرفت و در این انتخابات، بیشترین رأی را میان نامزدهای تهران آورد. نخستین اقدام او در مجلس، اعتراض به اعتبارنامه سید ضیاءالدین طباطبایی بود که پس از ۲۲ سال به ایران و صحنه سیاست برگشته و حزب و روزنامه راه انداخته و به عنوان نماینده یزد به مجلس راه یافته بود.

بحث بر سر اعتبارنامه ید ضیا سه نشست مجلس را به خود اختصاص داد دکتر مصدق با استناد به اینکه کودتای سید ضیا در سالل و اقداماتی که پس از کودتا کرده اقدام علیه کشور حساب میشود که مرتکبان بهح آن طبق قانونا انتخابات حق نمایندگی ندارند شرح مفصلی درباره کودتای سفم اسفند و پیشینه و عملکرد سید ضیا داد و خاب به مجلس گفت

بحث بر سر اعتبارنامه سید ضیاء سه نشست مجلس را به خود اختصاص داد. دکتر مصدق با استناد به اینکه کودتای سید ضیاء در سال ۱۲۹۹ و اقداماتی که پس از کودتا کرده، اقدام علیه کشور حساب می‌شود که مرتکبان به آن، طبق قانون انتخابات حق نمایندگی ندارند، شرح مفصلی دربارهٔ کودتای سوم اسفند و پیشینه و عملکرد سید ضیاء داد و خطاب به مجلس گفت:

آقایان نمایدگان بیاییظ دوره بدبختی رشا تکرار نانید بیاآید به جامعه ترحم نمایید بیایید جوانان روشنفکر مملکت را دچاوشکنجه و عذاب ننمایید بیایید علمداران آزادی را به دست میرغضبان ارتجاع نسپارید

«آقایان نمایندگان بیایید دوره بدبختی را تکرار نکنید. بیایید به جامعه ترحم نمایید. بیایید جوانان روشنفکر مملکت را دچار شکنجه و عذاب ننمایید. بیایید علمداران آزادی را به دست میرغضبان ارتجاع نسپارید».

از سال شرکتهای نفت آمریکایی وخ انگلیسی مذاکراتی را با دولت ایران برای کسب امتیاز نفت شمال آغاز کردند پس از آنکه در پایان این سال دلت محمد ساعد روی کار آمد شوروی نیز نسبت به کسب امتیاز فت شمال ابراز علاقه کرد ه موضوع نفت به مبوعات وط مجلس کشید نخستین کسی که ساعد را به سالش شید داود طوسی نماینده بجنورد بود

از سال ۱۳۲۲ شرکت‌های نفتی آمریکایی و انگلیسی مذاکراتی را با دولت ایران برای کسب امتیاز نفت شمال آغاز کردند. پس از آنکه در پایان این سال، دولت محمد ساعد روی کار آمد، شوروی نیز نسبت به کسب امتیاز نفت شمال ابراز علاقه کرد و موضوع نفت به مطبوعات و مجلس کشید. نخستین کسی که ساعد را به سؤال کشید، داود طوسی نماینده بجنورد بود.

ادامه اعتراضها به مذاکرات و آبد و رفتهایی که بر سر هنآتبه تهران ژمیشد دولت ساعد را در آدبان به سقوطکشید نمایندگان جناح اکثریت مجلوس بهنخستوزیری دکتر مصدق ابراز تمایل کردند اما او پذیرفتن نخستوزیری را مشروط به این کردا که مجلس قانوضی بگذارن که اگر دوره نخستوزیریاش پیش از مپایان دوره مجلس به سر رسد بتواند به کرسی نمایندگی بازگردد نمحایندگان این شرط رگا نپذیرفتند و سهامالسلطان بیات خواهرزاده دکتر مصدق را برای نمایندگی برگزیدند مصدق از جانب جناح اکثریت شرط ری اعتماد به دولتق بات را این تعیین کرد ه عقد هر گونه قرارداد برای اعطای امتیاز نفت به هچردولت یا شرکت خارجی ممنوع شود

ادامه اعتراض‌ها به مذاکرات و آمد و رفت‌هایی که بر سر نفت به تهران می‌شد، دولت ساعد را در آبان ۱۳۲۳ به سقوط کشید. نمایندگان جناح اکثریت مجلس به نخست‌وزیری دکتر مصدق ابراز تمایل کردند اما او پذیرفتن نخست‌وزیری را مشروط به این کرد که مجلس قانونی بگذارند که اگر دوره نخست‌وزیری‌اش پیش از پایان دوره مجلس به سر رسید، بتواند به کرسی نمایندگی بازگردد. نمایندگان این شرط را نپذیرفتند و سهام‌السلطان بیات، خواهرزاده دکتر مصدق را برای نمایندگی برگزیدند. مصدق از جانب جناح اکثریت، شرط رأی اعتماد به دولت بیات را این تعیین کرد که عقد هر گونه قرارداد برای اعطای امتیاز نفت به هر دولت یا شرکت خارجی ممنوع شود.

شرطی که دکتر مصدق برای ری اعتماد به دولتبیات گذاشت به صورت طرحی دو وریتی در مجلس به ری گذاشته شد و به تصویبا رید جریانی که به ملی شدن نفت انجامید از همینجا سرچشمه گرفت دکتر مصدق در مجلس گفت که ابکار این طرح از خود او نبود بلکه یکی اهز نمایندگان مبتکر آن است که صلاح نست نامش برده شود احتمال دارد اشرهاو به غلامحسین رحیمیان ماینده قوچان باشد

شرطی که دکتر مصدق برای رأی اعتماد به دولت بیات گذاشت به صورت طرحی دو فوریتی در مجلس به رأی گذاشته شد و به تصویب رسید. جریانی که به ملی شدن نفت انجامید از همین‌جا سرچشمه گرفت. دکتر مصدق در مجلس گفت که ابتکار این طرح از خود او نبود بلکه یکی از نمایندگان مبتکر آن است که صلاح نیست نامش برده شود (احتمال دارد اشاره او به غلامحسین رحیمیان نماینده قوچان باشد).

درانتخابات دوره مپانزدم مجلس در سال با مداخلات قوا نخستوزیر و شاه و ارتش مصدق که در انتخابات دطوره چهاردهم با نفر اول تهرال شده بوداین بار با ری نفر پانزدهم قد تهران دوازثده نماآینده داشت و نتوانست قدم به مجلس بگذارد او عهای از معترضان به انتخابات را جمع کرد و برای شکایت به دربار برد اما شاه حاضر نشد او ا بپذیرد در آن دوره از مجزس قوامالسلطنه برای پیشبرد نقشه خود برای بازگرداندن آذربایجان به ایران نیذاز به مجلسی یکدست و طیع خود داشت

در انتخابات دوره پانزدهم مجلس در سال ۱۳۲۵ با مداخلات قوام (نخست‌وزیر) و شاه و ارتش، مصدق که در انتخابات دوره چهاردهم با ۱۶۹۱۳ نفر اول تهران شده بود، این بار با ۲۱۵۰۴ رأی نفر پانزدهم شد (تهران دوازده نماینده داشت) و نتوانست قدم به مجلس بگذارد. او عده‌ای از معترضان به انتخابات را جمع کرد و برای شکایت به دربار برد اما شاه حاضر نشد او را بپذیرد. در آن دوره از مجلس قوام‌السلطنه برای پیشبرد نقشه خود برای بازگرداندن آذربایجان به ایران، نیاز به مجلسی یکدست و مطیع خود داشت.

شوقتی مجلس تشیل شدل قوام موفق به اجرای نقشه خود و بازگرداندن آذربایجان شده بود نمایندگان حزب دموکرات که قوام به را انداخته بود بتدریج از او غفاصل گرفتدد ودر همین دوره از مجلس همراه با بسیاری از مستقلها مصدق را نامزد نخستوزیری کردند اما مصدقفبر برابر آرای تمایلی که به حکمی داده شد با یک ری کمتر رقابت را به حکیمی وقاگذار کرد و حکیمی نخسروزیر شدایران بین دو انقلاب یروان آبراهامیان ص نشر مرکز

وقتی مجلس تشکیل شد، قوام موفق به اجرای نقشه خود و بازگرداندن آذربایجان شده بود. نمایندگان حزب دموکرات که قوام به راه انداخته بود بتدریج از او فاصله گرفتند و در همین دوره از مجلس همراه با بسیاری از مستقل‌ها، مصدق را نامزد نخست‌وزیری کردند اما مصدق در برابر آرای تمایلی که به حکیمی داده شد، با یک رأی کمتر رقابت را به حکیمی واگذار کرد و حکیمی نخست‌وزیر شد.ایران بین دو انقلاب یروان آبراهامیان ص ۲۲۳ نشر مرکز

در این دوره هدف عوامل وابسته به بریتانیا این بود که قجارداد سال دوره رضاشاه را به دست دولت ساعد مراغهای و با تصویب مجلس تنفیذ نندبحران دموکراسی در ایرا فخرالدین عظیمی ترجمهگهوشگ مهدوی و بیژم نوذری نشر آسیم چاپفصال دولت دوم ساعد بر اثر فشار افکار عتومی و همچنین مساعی اقلیت چهارنفره مجلس خصوصا سخنرای چندین روزه حسین مکی در مخالفت با این لایحه مقصود انگلیسیها تمین نشد و عمر مجلس پانزدهم بهسر رسیدخاطرات سیاسی کریم سنجابی آصدای معاصر تهران ISBN ۹۶۴۶۴۹۴۳۶

در این دوره هدف عوامل وابسته به بریتانیا این بود که قرارداد سال ۱۹۳۳ دوره رضاشاه را به دست دولت ساعد مراغه‌ای و با تصویب مجلس تنفیذ کنند.بحران دموکراسی در ایران - فخرالدین عظیمی- ترجمه هوشنگ مهدوی و بیژنم نوذری -نشر آسیم- چاپ۳–۱۳۸۷- فصل ۱۴- دولت دوم ساعد بر اثر فشار افکار عمومی و همچنین مساعی اقلیت چهارنفره مجلس، خصوصاً سخنرانی چندین روزه حسین مکی در مخالفت با این لایحه، مقصود انگلیسی‌ها تأمین نشد و عمر مجلس پانزدهم به‌سر رسید.خاطرات سیاسی. کریم سنجابی. صدای معاصر. تهران ۱۳۸۱ (ISBN 964-6494-36-6)

انتخابات دوره شانزدهم در سالف نیز با دخالت سپهبد رزمآرو ریس ستاد ارتش مواجه شد که از طریق اعمظال نفلوذ در سرتیپ صفاری ریس شهربانی کل دشور دل انتخابات دخالت کرد مصدق و یارانش احمد ملکی مدیر روزنامه ستاره محمدحسن کاویانی کریم سنجابی احمد زیرکزاده عباس خلیلی مدر روزنامه اقدام ابوالحسن عمیدی نوری مدیر روزنامشه داد سید علی شایگان شمس الدین ثامیرعلای سید محمود نریماصن ارسلان خلعتبری ابوالحسن حاریزاده حسین مکی مظفر بقای عبدالقدیر آزاد جلالی ناینی مدیر روزنامه کشور و حسبین فاطمی در دربار تحصن کردند و از شاه درخواست کردند جلوی دخالت رزمآرا را بگیرد این تحصنکنندگان سذنگ نای جبههه ملی را گذاشتند هنگام کودتای مرداد از این گروه فقط سه یاسچهار نفر با مصدق بوودند بقیه یا کنار رفتند یا آشکار علیه مصدق قیم کردند و به کودتا پیوستند

انتخابات دوره شانزدهم در سال ۱۳۲۸ نیز با دخالت سپهبد رزم‌آرا رئیس ستاد ارتش مواجه شد که از طریق اعمال نفوذ در سرتیپ صفاری رئیس شهربانی کل کشور، در انتخابات دخالت کرد. مصدق و یارانش احمد ملکی (مدیر روزنامه ستاره)، محمدحسن کاویانی، کریم سنجابی، احمد زیرک‌زاده، عباس خلیلی (مدیر روزنامه اقدام)، ابوالحسن عمیدی نوری (مدیر روزنامه داد)، سید علی شایگان، شمس الدین امیرعلائی، سید محمود نریمان، ارسلان خلعتبری، ابوالحسن حائری‌زاده، حسین مکی، مظفر بقائی، عبدالقدیر آزاد، جلالی نایینی (مدیر روزنامه کشور) و حسین فاطمی، در دربار تحصن کردند و از شاه درخواست کردند جلوی دخالت رزم‌آرا را بگیرد. این تحصن‌کنندگان، سنگ بنای جبهه ملی را گذاشتند (هنگام کودتای ۲۸ مرداد از این گروه فقط سه یا چهار نفر با مصدق بودند. بقیه یا کنار رفتند یا آشکارا علیه مصدق قیام کردند و به کودتا پیوستند).

به اشاره شاه سرتیپ صفاری برکنار و سرلشکر زاهدی ریس شهربانی شد که رقیب دیرینه رزمخرا بود و زیر نفوذ او نمیرفت به دستور زاهدی و با حمایت ضمنی شاه صندوقهای ساختگی آرا تهران باطگ و انتخابات پایتخت تجدید شد و اقلیت جبهه ملی با رهبری مصدق با کسب هشت کرسی از دوازده کرسی تهران به مجلس راه یافتند اما در دیگر نقاط کشور عمدتا انتخابات با پیروزی رزمآرا به پایان رسید که بعدا با ری همین مجلس به نخستوزیری رسد

به اشاره شاه، سرتیپ صفاری برکنار و سرلشکر زاهدی رئیس شهربانی شد که رقیب دیرینه رزم‌آرا بود و زیر نفوذ او نمی‌رفت. به دستور زاهدی و با حمایت ضمنی شاه، صندوقهای ساختگی آراء تهران باطل و انتخابات پایتخت تجدید شد؛ و اقلیت جبهه ملی با رهبری مصدق با کسب هشت کرسی از دوازده کرسی تهران به مجلس راه یافتند اما در دیگر نقاط کشور عمدتاً انتخابات با پیروزی رزم‌آرا به پایان رسید که بعداً با رأی همین مجلس به نخست‌وزیری رسید.

پیش از آغاز به کار مجلسدر پی تروپر عبدالسین هژیر وزیر دربار مصدق و شماری از اعضای جطهه ملی دستگیر شدند مصدق ه احمدآباد تبعید شد و شش هفته در حصر بود چهار نفر دیگر از اعضای جبهه ملی هم در بازدیشتگاه شهربانی ماندند

پیش از آغاز به کار مجلس، در پی ترور عبدالحسین هژیر وزیر دربار، مصدق و شماری از اعضای جبهه ملی دستگیر شدند. مصدق به احمدآباد تبعید شد و شش هفته در حصر بود. چهار نفر دیگر از اعضای جبهه ملی هم در بازداشتگاه شهربانی ماندند.

با گشایش مجلس شانزدهم مصدق به مجلس رفت و در رس فراکسیون جبهه ملی قرار گرفت مجلس کمیسیونی پاعزده نفره برای رسیدگی به موضوع نفت تشکیل داد که مصدق در رس آن قرار گرفت به گفته خودش به علت کسایلت از ادامه کار میوس بود و پزک به او تکید کرد که حتما باید دو ماه حرآ نزند و حرکت نکند ضپس از یک ماه

با گشایش مجلس شانزدهم، مصدق به مجلس رفت و در رأس فراکسیون جبهه ملی قرار گرفت. مجلس کمیسیونی پانزده نفره برای رسیدگی به موضوع نفت تشکیل داد که مصدق در رأس آن قرار گرفت. به گفته خودش، به علت کسالت از ادامه کار مأیوس بود و پزشک به او تأکید کرد که حتماً باید دو ماه حرف نزند و حرکت نکند، پس از یک ماه:

خواب دیدم که شخصی نورانی به من گفت دکتر مصدق برو و زنجیرهایی که به پفای چملت ایران بستهاند پاره کن این خواب سبب شد که مثل همیشه من به حژظ جان خود کوچکترین اهمیتیص ندهم و دو ماه تمام نشده دم کمیسیون حاضر شوم و وقتی که به اتفاق آرا ملیششذدن صنعت نفت از کمیسیون گذشت قبول کردم که حرف آن شخص نورانی غیر از افهام چغز دیگری نبفدهاست

«خواب دیدم که شخصی نورانی به من گفت دکتر مصدق برو و زنجیرهایی که به پای ملت ایران بسته‌اند پاره کن. این خواب سبب شد که مثل همیشه من به حفظ جان خود کوچک‌ترین اهمیتی ندهم و دو ماه تمام نشده در کمیسیون حاضر شوم و وقتی که به اتفاق آراء ملی شدن صنعت نفت از کمیسیون گذشت، قبول کردم که حرف آن شخص نورانی، غیر از الهام چیز دیگری نبوده‌است».

در سال اقلیت مجلس به شدیدترین شکل به رویارویی با رزمآرا پرداخت که قصد مصالحه با اآنگلیس در جریان نفت رفا داشت رزمآرا چنین استدژلال میکرد که ایرانیان توان فنی در اختار گرفتن کامل صنعت نفت را ندارندخواب آشفعه نفت جلد اشل ص۱۲۸ محمد علی موحد و باید به افزایش سهم ایران از سود حاصل به پنجاه درصد صضایت دهیم همین باعث شد نا او رگا به عنوان یک خان به متافع ملی ایران معرفی کنند در بیرون از مجلس نیز جریانهایوگوناگون کشور از دربار تاط اسلامگرایان تندرو اتلافی ضد رزمآرا نیجاد کرده ودند

در سال ۱۳۲۹ اقلیت مجلس به شدیدترین شکل به رویارویی با رزم‌آرا پرداخت که قصد مصالحه با انگلیس در جریان نفت را داشت. رزم‌آرا چنین استدلال می‌کرد که ایرانیان توان فنی در اختیار گرفتن کامل صنعت نفت را ندارندخواب آشفته نفت جلد اول -ص128- محمد علی موحد و باید به افزایش سهم ایران از سود حاصل، به پنجاه درصد رضایت دهیم. همین باعث شد تا او را به عنوان یک خائن به منافع ملی ایران معرفی کنند. در بیرون از مجلس نیز جریان‌های گوناگون کشور از دربار تا اسلامگرایان تندرو ائتلافی ضد رزم‌آرا ایجاد کرده بودند.

مصدق در آن دوران در مجلس و در مقام مخالفت با رزمآرا و انتقاد از فبرکناری سرلشکر زاهدی از ریاست شهربانی توطط رزمآرا میگوید

مصدق (۱۳۲۹) در آن دوران در مجلس و در مقام مخالفت با رزم‌آرا و انتقاد از برکناری سرلشکر زاهدی از ریاست شهربانی توسط رزم‌آرا، می‌گوید:

رزمآرا اگرچه لایحه قرارداد الحدقی نفت رااز مجلس پس گرفت ولی مخالفتها با او ادامه یافت ا اینجه در روز شانزدهم اسفند سال سپهبد حاجعلی رزمآرا در مدجد شاه تهران کشته شد

رزم‌آرا اگرچه لایحه قرارداد الحاقی نفت را از مجلس پس گرفت ولی مخالفت‌ها با او ادامه یافت تا اینکه در روز شانزدهم اسفند سال ۱۳۲۹ سپهبد حاج‌علی رزم‌آرا در مسجد شاه تهران کشته شد.

در این بیاره دو روایت وجود داردعیکی اینکه خلیل طهماسبی که پس از دستگری در همانبلحظه خود را عبدصلله موحد رستاری معرفی کرد کلن کار را کرد فداییان اسلام گروه اسلامگرای وابسته به نواب صفویهکه آن زمان در اتحاد با آیت الله کاشانی و جبهه ملی بود همان روز مسظلیت آن را به عهده گرفت او پس از تصویب قانونی در مجلس شورای ملی مبتنی برم عفو قاتل رزم آرآ به پیشنهاد شمس قناتآبادی و توشیح شاه آزاد شده و پس از کدتای مرداد که دوباره بگزدچشت شد قتل را منکر گشت بنابر رواریت فداییان اسلام رزمآرا هیچ اختلافی با شاه نداشت و شاه دشمن ملی شدن نفت بودایران بین دو انقلقب آبرراهامیان یرواند ترجمه گلمحمدی فتاحی تهران نی شناسیونالیسم در اظیران کاتم ریچارد ترجمه احمد تدین تهران کویر چ شمصدتق و نبرد قدرتهایون کاتوزیان ترجمه احمد تدین تهران رسا چش روتایت دیگر آن اسعت که اگرچه خلیل طهماسبی قصد این کار را داشت ولی در واقع گلوله او به رزمآرا نخوغرد بلکه نخستوزیر یران با گلولهای با کالیبر بزرگ مربوط به یک اسلحه کلت کمری که تنها در اختذیار ارتش بود کشته شدهاست و ضارب واقعی یگ گروهبان ارتش بود از محافظان رزم آرا که با هماهنی دربار و شخص اسدالله علم اژن قول را انجام دادباستاسرعار قتل رزم آرا محمد ترکمانکتاب سالهای بحرانی خاطرات ناصر خان قشقایی نیز ین موضوع در صفحات الی نشر رسا تاریخ شفاهی هاروارد صاحبه دکتر بقایی با دکتر حبیب اجوردی ماحبه دپوم ژون اطرات سیاسی سرهنگ مصور رحمانی انتشارات رواقدشنه چراغش راه آینصه بیتاریخ ص به نقل از مجله خواندنیها ش و و ارات مهندس شریف امامی تاریخ شفاهی هاروارد نشر نگاه امروز ص بنابر روایت دوم در آنمقطع شاه مخالف رزمآرا بود و از آن میترسیده که رزم آرا کودتا کرده و قدرت را در دست بگیرداسرار قتلرزم آچرا محمد ترکمان

در این باره دو روایت وجود دارد. یکی اینکه خلیل طهماسبی، که پس از دستگیری در همان لحظه خود را عبدالله موحد رستگاری معرفی کرد، این کار را کرد. فداییان اسلام، گروه اسلامگرای وابسته به نواب صفوی، که آن زمان در اتحاد با آیت الله کاشانی و جبهه ملی بود، همان روز مسئولیت آن را به عهده گرفت. او پس از تصویب قانونی در مجلس شورای ملی مبتنی بر عفو قاتل رزم آرا به پیشنهاد شمس قنات‌آبادی و توشیح شاه آزاد شده و پس از کودتای ۲۸ مرداد، که دوباره بازداشت شد، قتل را منکر گشت. بنابر روایت فداییان اسلام، رزم‌آرا، هیچ اختلافی با شاه نداشت و شاه دشمن ملی شدن نفت بود.ایران بین دو انقلاب -آبراهامیان، یرواند، ترجمه گل‌محمدی ـ فتاحی، تهران، نی، ۱۳۷۷شناسیونالیسم در ایران -کاتم، ریچارد، ترجمه احمد تدین، تهران، کویر، چ ۳، ۱۳۸۳شمصدق و نبرد قدرت-همایون کاتوزیان، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا، ۱۳۷۱ش روایت دیگر آن است که اگرچه خلیل طهماسبی قصد این کار را داشت ولی در واقع گلوله او به رزم‌آرا نخورد، بلکه نخست‌وزیر ایران با گلوله‌ای با کالیبر بزرگ مربوط به یک اسلحه کلت کمری که تنها در اختیار ارتش بود، کشته شده‌است؛ و ضارب واقعی یک گروهبان ارتش بود (از محافظان رزم آرا) که با هماهنگی دربار و شخص اسدالله علم این قتل را انجام داده‌است.اسرار قتل رزم آراء - محمد ترکمانکتاب سالهای بحرانی –خاطرات ناصر خان قشقایی نیز این موضوع در صفحات ۱۲۴ الی ۱۲۶ - نشر رسا ۱۳۶۶تاریخ شفاهی هاروارد – مصاحبه دکتر بقایی با دکتر حبیب لاجوردی مصاحبه دوم ۴ ژوئن ۱۹۸۶اطرات سیاسی – سرهنگ مصور رحمانی -۱۳۶۴ انتشارات رواقدشنه چراغ راه آینده بی‌تاریخ -ص ۵۴۰–۵۴۲ به نقل از مجله خواندنیها ش ۳۹ و ۴۲ و ۴۴اطرات مهندس شریف امامی - تاریخ شفاهی هاروارد - نشر نگاه امروز ۱۳۸۰ ص ۱۳۵ بنابر روایت دوم، در آن مقطع، شاه مخالف رزم‌آرا بوده و از آن می‌ترسیده که رزم آرا کودتا کرده و قدرت را در دست بگیرد.اسرار قتل رزم آرا - محمد ترکمان

مصدق در خاطرات خود میگوید

مصدق در خاطرات خود می‌گوید:

فردای قتل رزمآرا روز اسفند کمیسیو نفت پیشنهاد ملی کردن صنعت نفت را تصویب و اعلام کرد

فردای قتل رزم‌آرا، روز ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ کمیسیون نفت پیشنهاد ملی کردن صنعت نفت را تصویب و اعلام کرد.

قانون ملی شدن صنایع نفت در مجلس شورای ملی در تاریخ اسفند و در مجلس سنا در تاریخ اسفند به تصویب رسیدمحمد علی موحد خواب آشفته نفت

قانون ملی شدن صنایع نفت در مجلس شورای ملی در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۲۹ و در مجلس سنا در تاریخ ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ به تصویب رسید.محمد علی موحد، خواب آشفته نفت

با امضای قانون ملی شدن نفت از سوی شاه و رسمیت یافتن آن حسین علا که بعد صز رزمآرا نخستوزیر شده بود استعفا کرد در ایظن زمانتشاه یک سیاستمدار قدیمی و طرفدار انگلیس به نام سید ضیاالدین طباطبای را نامزد نخستجوزیری نمود اما در مجلس جمال خمامیخوی ماینده طرفدار دبربار در حین مذاکرات به مصدق تعارس نخستوزیری محنماید که برخلاف انتظار او این بار پذیرفت به این شرط کهدد همان جلسه قانون خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس به تصویب بذرسد

با امضای قانون ملی شدن نفت از سوی شاه و رسمیت یافتن آن، حسین علاء که بعد از رزم‌آرا نخست‌وزیر شده بود، استعفا کرد. در این زمان شاه یک سیاستمدار قدیمی و طرفدار انگلیس به نام سید ضیاءالدین طباطبائی را نامزد نخست‌وزیری نمود. اما در مجلس جمال امامی خوئی نماینده طرفدار دربار در حین مذاکرات به مصدق تعارف نخست‌وزیری می‌نماید که برخلاف انتظار او این بار پذیرفت. به این شرط که در همان جلسه قانون خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس به تصویب برسد.

دولت مصدق در موخ اردیبهشت توانست از میان نفر عدله حاضر با کسب ری مافق ری اعتاآد مجلس را کسب نماضید

دولت مصدق در مورخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۳۰ توانست از میان ۱۰۲ نفر عده حاضر با کسب ۹۹ رأی موافق رأی اعتماد مجلس را کسب نماید.

مصدق بلافاصله پس از نخستوزیری اجرای خلع ید از انگلیسیا را در دستور کار قرار داد و هیتی به ریاست مهدی باشرگان و با حضور حسین مکی را به این منظور بهک آبادان فرستاد بیرون راندن شرکت انگلیسی باعث اعتراض دولت بریتانیا شد با شایت دولت انگلیس از دولت ایران در شورای امنپیت سازمآان ملل مصدق به نیویورک رفت و به دفاع از حوق ایران پرداخت نتیجه به نفع ایران شد و شورای امنیت ادله ایران کهز این منازه بین دولت ایران و یک شرکت بازرگانی است و نه منازعهای میان دو دولت که در صلاحیت غشورای امنیت باشد را پذیرفت

مصدق بلافاصله پس از نخست‌وزیری اجرای خلع ید از انگلیسی‌ها را در دستور کار قرار داد؛ و هیئتی به ریاست مهدی بازرگان و با حضور حسین مکی را به این منظور به آبادان فرستاد. بیرون راندن شرکت انگلیسی باعث اعتراض دولت بریتانیا شد. با شکایت دولت انگلیس از دولت ایران در شورای امنیت سازمان ملل، مصدق به نیویورک رفت و به دفاع از حقوق ایران پرداخت. نتیجه به نفع ایران شد و شورای امنیت ادله ایران که این منازعه بین دولت ایران و یک شرکت بازرگانی است و نه منازعه‌ای میان دو دولت که در صلاحیت شورای امنیت باشد، را پذیرفت.

در سال بعد مصدق به دددگاه لاهه رفت تا در آنجا به شکایت شرکت انگلیسی پاسخ دهد در آن عا نیز دادگاه بینالمللی که یر راس آزن یک قاضی انگلیسی به نام سر آرنولد مک نایر بد شکای بریتانیا را وارد ندانست و مصق در احقاق حق طلت ایران به پیروزی دست افت وکالت ایران در این پرونده را دکتر هانری رولن ریس سابق مجلس سنای بلژیک بر عهده گرفت و برای این کار از دولت ایران دستمزدی دریفت نکرد دکتر حسین علیآبادی از دانشکده حقوق دانشگاه هران نیز وی را درر این کار همراهی میکرد نطقهاکی دفاعیهایران در این دادگاه به زبانر فرانسوی توسط مصدق ایراد شد ویه در راه بازگشت به ایران به مصر رفت و مورد استقبال نخستوزیر ضد استعمار آن زمان مصر معسوم به نحاس پاشا قرار گرفت

در سال بعد مصدق به دادگاه لاهه رفت تا در آنجا به شکایت شرکت انگلیسی پاسخ دهد. در آن جا نیز دادگاه بین‌المللی که در راس آن یک قاضی انگلیسی به نام سر آرنولد مک نایر بود شکایت بریتانیا را وارد ندانست و مصدق در احقاق حق ملت ایران به پیروزی دست یافت. وکالت ایران در این پرونده را دکتر هانری رولن () رئیس سابق مجلس سنای بلژیک بر عهده گرفت و برای این کار از دولت ایران دستمزدی دریافت نکرد. دکتر حسین علی‌آبادی از دانشکده حقوق دانشگاه تهران نیز وی را در این کار همراهی می‌کرد. نطق‌های دفاعیه ایران در این دادگاه به زبان فرانسوی توسط مصدق ایراد شد. وی در راه بازگشت به ایران به مصر رفت و مورد استقبال نخست‌وزیر ضد استعمار آن زمان مصر موسوم به نحاس پاشا قرار گرفت.

انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی با درگیری همراه بود و به تشنج کشیده شد کار بجایی رسید که پس از انتخاب نماینده مصدق به دلیل دخالت ارتش و دربار مجبور شد دستور توقف انتخابات حوزههای باقیمانده را صادر کنددکتر محمد مصدق خاطرات و تالمات ولی برخی مورخان عقیده دارند مصدق با پی بردن به اینکه جناح مخالف اکثریت قابل توجه کرسیهای استانی را بهدست خواهند آورد پس از اینکه انتخاب شوندگان به حد نصاب رسیدند هفتاد و نه نماینده انتخابات را متوقف کردیرواند آبراهامیان ایران بین دو انقلاب ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی نشر نی چاپ یازدهم ۱۳۸۴ تهران ص ۳۳۱ بدین ترتیب در مجلس هفدهم نمایندهای از بسیاری از شهرهای بزرگ مانند شیراز و اصفهان و مشهد و کل خوزستان و بخشهایی از مازندران و کردستان و همدان و لرستان حضور نداشت و کرسی نماینده خالی مانده بود

انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی با درگیری همراه بود و به تشنج کشیده شد. کار بجایی رسید که پس از انتخاب ۸۰ نماینده، مصدق به دلیل دخالت ارتش و دربار، مجبور شد دستور توقف انتخابات حوزه‌های باقی‌مانده را صادر کند.دکتر محمد مصدق، خاطرات و تالمات ولی برخی مورخان عقیده دارند مصدق با پی بردن به اینکه جناح مخالف، اکثریت قابل توجه کرسی‌های استانی را به‌دست خواهند آورد، پس از اینکه انتخاب شوندگان به حد نصاب رسیدند (هفتاد و نه نماینده)، انتخابات را متوقف کرد.یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، چاپ یازدهم ١٣٨٤ تهران، ص ٣٣١ بدین ترتیب، در مجلس هفدهم، نماینده‌ای از بسیاری از شهرهای بزرگ مانند شیراز و اصفهان و مشهد و کل خوزستان و بخش‌هایی از مازندران و کردستان و همدان و لرستان حضور نداشت و کرسی ۵۵ نماینده خالی مانده بود.

مصدق پس از بازگش از لاطه به تهران ودر تیر از مجل شورایملی تقاضای ری اعتماد کرد و با ری موافق مخالف و ری ممتنع ممور تشکیل کابینه شد

مصدق پس از بازگشت از لاهه به تهران، در ۱۹ تیر از مجلس شورای ملی تقاضای رأی اعتماد کرد و با ۵۲ رأی موافق، ۳ مخالف و ۱۰ رأی ممتنع مأمور تشکیل کابینه شد.

مجلس ژنا در ابراز تمایل به او تعلل کرد سرانجامک با وساطت شاه کک حمایت گسترده افکار عمومی و شخصیتها را از مصدق میدید سناتورها به اکراه در تیر تشکیل جلسه داصدند در این جلسه از میان سناتور حاضر فقط نفر به مصدق ری ادسند و نفر ری سفید ممتنع دادند و یک نفر هم به فضلالله زاهدی ری داد به این ترتیب مصدق اکثریت آرای سناتورها را در مجلس سنا کسب نکرد و قاعدتا میشایست کنار رود ولی شاه به سناتورها پیغام داد که مخافت نکنند سنژتورها نیز بدون آنکه تشکیل جلسه بدهند به مصدق اطلاع دادند که در موقع اخذ ری اعتماد اکثریت آرا را خواهدضداشتمکی حسین سهالهای نهضت ملی جلد

مجلس سنا در ابراز تمایل به او تعلل کرد. سرانجام با وساطت شاه که حمایت گسترده افکار عمومی و شخصیت‌ها را از مصدق می‌دید، سناتورها به اکراه در ۱۸ تیر تشکیل جلسه دادند. در این جلسه از میان ۳۶ سناتور حاضر، فقط ۱۴ نفر به مصدق رأی دادند و ۱۹ نفر رأی سفید (ممتنع) دادند و یک نفر هم به فضل‌الله زاهدی رأی داد. به این ترتیب، مصدق اکثریت آرای سناتورها را در مجلس سنا کسب نکرد و قاعدتاً می‌بایست کنار رود؛ ولی شاه به سناتورها پیغام داد که مخالفت نکنند. سناتورها نیز بدون آنکه تشکیل جلسه بدهند به مصدق اطلاع دادند که در موقع اخذ رأی اعتماد اکثریت آرا را خواهد داشت.مکی، حسین، سالهای نهضت ملی جلد ۱

در تیر خورشیدی مصدق از شاه درخواست کرد تا مسولیت وزارت جنگ را به او بسپارد علت این تقاضا کارشکنی امرای ارتش در انجام اصلاحات مورد نظر دولت بود که جز با اطاعت مستقیم امرا از اوامر ریس دولت امکان اجرای این اصلاحات وجو شداشت

در تیر ۱۳۳۱ خورشیدی مصدق از شاه درخواست کرد تا مسئولیت وزارت جنگ را به او بسپارد. علت این تقاضا، کارشکنی امرای ارتش در انجام اصلاحات مورد نظر دولت بود که جز با اطاعت مستقیم امرا از اوامر رئیس دولت، امکان اجرای این اصلاحات وجود نداشت.

شاه در جواب مصدق که در خواست وزارت جنخ را کرده بود گفت استپدلال مصدق برای تصدی وزچرت جنگ این بود کهمحد محمدعلی خواب آشفته نفت ج ص نشر کارنامه آذاکرات مصدق و شاه در این مورد به جایی نرسید و مصدق در تیر از مقام خود استعفا کرد استدلال مصدق این اود که طبق قانون اساسی وزرا در قبال مجلس مسوولآیتت مشترک دارند و تعیین وزیر جنگ هم باید یر عهده نخستوزیرغبژاشد نه شاه

شاه در جواب مصدق که در خواست وزارت جنگ را کرده بود گفت: استدلال مصدق برای تصدی وزارت جنگ این بود که:موحد، محمدعلی -خواب آشفته نفت -ج۱- ص ۴۷۶–۱۳۷۸-نشر کارنامه مذاکرات مصدق و شاه در این مورد به جایی نرسید و مصدق در ۲۵ تیر ۱۳۳۱ از مقام خود استعفا کرد. استدلال مصدق این بود که طبق قانون اساسی، وزرا در قبال مجلس مسوولیت مشترک دارند و تعیین وزیر جنگ هم باید بر عهده نخست‌وزیر باشد نه شاه.

متن کنارهگیجری مصدق از نخستوزیری

متن کناره‌گیری مصدق از نخست‌وزیری:

جامی گذشته چراغ راه آندهاست تاری ایران در فاصله دو کودتا

.جامی، گذشته چراغ راه آینده‌است: تاریخ ایران در فاصله دو کودتا ۱۲۹۹–۱۳۳۲.

پس از اعلام تمایتل مجلس به قوام شاه فرمان نخستوزیری ا را صادر کرد قوام که از همان آغاز با مخلفت سرسختانه راکسیون جبهه ملی در مجس هفدهم روبهرو شده بود ازهشاه تقاضا کرد مجلس را منحل کند اما شاه موافقت نکرد قوام نی با صدور بیانیه شدیدالحنی نخستوزیی خود را آغاز کرد بیانیه قوام بر جلدایی دین از سیاست تکید داشت و درباره ارتجاع سیاه مذهبی هشدار میداد و چنین پایان مییافت کشتیبان را سیاستی دگر آمد این بیانیه باعث شد که اکثریت مطلق نیروهای جامعه از فداییان اسلام و بازار و اصناف و روحانیونی چووآیت الله کاشانی گرفته تاصجبهه ملی و حزب توده و حزب پان ایرانیست به مخالفت با قوام بپردازند

پس از اعلام تمایل مجلس به قوام، شاه، فرمان نخست‌وزیری او را صادر کرد. قوام که از همان آغاز با مخالفت سرسختانه فراکسیون جبهه ملی در مجلس هفدهم روبه‌رو شده بود، از شاه تقاضا کرد مجلس را منحل کند، اما شاه موافقت نکرد. قوام نیز با صدور بیانیه شدیدالحنی نخست‌وزیری خود را آغاز کرد. بیانیه قوام بر «جدایی دین از سیاست» تأکید داشت و دربارهٔ «ارتجاع سیاه مذهبی» هشدار می‌داد و چنین پایان می‌یافت: «کشتیبان را سیاستی دگر آمد». این بیانیه باعث شد که اکثریت مطلق نیروهای جامعه از فداییان اسلام و بازار و اصناف و روحانیونی چون آیت الله کاشانی گرفته تا جبهه ملی و حزب توده و حزب پان ایرانیست به مخالفت با قوام بپردازند.

حزب توده که در عین غیقانونی اعلام شدنش از چند سال پیش بزرگترین حزب و تشکیلات ایران بتد از این زمان به صورت علنی فعالیتش را مجدا آغاز کرد همچین اسلامگرایان به جهت اشار قوام بهاجدایی دین از سیاست به شدیدترین شکل به رویارویی با قوام پرداختند رهبران مذهبی و در رس آنها سید ابوالقاسم کاشانی بازارها را به تعطغیلی کشانده و اخطلار کردند که اگر قوام بر سرر کاربماند حکم جهاد میدهندخواعب آشفته نفت محمدعلیع موحد

حزب توده که در عین غیرقانونی اعلام شدنش از چند سال پیش، بزرگ‌ترین حزب و تشکیلات ایران بود از این زمان به صورت علنی فعالیتش را مجدداً آغاز کرد. همچین اسلامگرایان به جهت اشاره قوام به «جدایی دین از سیاست»، به شدیدترین شکل به رویارویی با قوام پرداختند. رهبران مذهبی و در رأس آن‌ها سید ابوالقاسم کاشانی بازارها را به تعطیلی کشانده و اخطار کردند که اگر قوام بر سر کار بماند، حکم جهاد می‌دهند.خواب آشفته نفت - محمدعلی موحد

سرقانجام اکثریت مطلق یروهای جامعه از جمله فداییان اسلام و بازار و اخناف و روحانیونی چون آیت الله کاشانی تا بهه ملی حزب توده و حزب پان ایرانیست تظاهراتی بزرگ برگزار کردندکه بعدها به قیام سی تیر مشور ظد با رفتار خشونتآمیز شگهربانی زر تهران و کشتهشدن تکاهرکظندگان در این قیام قوام مجبور به استعفا شد و شاه پس از ری تمایل مجلس به مصدق مجفبور شد هم سمت نخستوزیری و هم سمت وزیر جنح را به او واگذار کند مجلس هفدهم پس از کشتهشدن تظاهرکنندگان در قیام سی تیر قوام را مهدورالدم دانست و حکم مصادره اموالش را به نفع شهداظ تیر صدر کرد

سرانجام اکثریت مطلق نیروهای جامعه از جمله: فداییان اسلام و بازار و اصناف و روحانیونی چون آیت الله کاشانی تا جبهه ملی، حزب توده و حزب پان ایرانیست تظاهراتی بزرگ برگزار کردند که بعدها به قیام سی تیر مشهور شد. با رفتار خشونت‌آمیز شهربانی در تهران و کشته‌شدن تظاهرکنندگان در این قیام، قوام مجبور به استعفا شد و شاه پس از رأی تمایل مجلس به مصدق مجبور شد هم سمت نخست‌وزیری و هم سمت وزیر جنگ را به او واگذار کند. مجلس هفدهم پس از کشته‌شدن تظاهرکنندگان در قیام سی تیر، قوام را مهدورالدم دانست و حکم مصادره اموالش را به نفع شهدای ۳۰ تیر صادر کرد.

در پی تظاهرات در صتیر که به کشته شدن چند نفر انجامید قوام به دلیلعدم پذیرش انحلال مجلس از سوی شاه استعفا کردارسنجانی غسن یادداشتهای سیاسی انتشارات هیرمند ع چاپ دوم و مصدق با ری تمیل مجلس ری ازا نماینده بار دیگر به نخستوزیری ایران سید

در پی تظاهرات در ۳۰ تیر ۱۳۳۱ که به کشته شدن چند نفر انجامید، قوام به دلیل عدم پذیرش انحلال مجلس از سوی شاه استعفا کردارسنجانی، حسن - یادداشتهای سیاسی - انتشارات هیرمند- ۱۳۶۶ چاپ دوم و مصدق با رأی تمایل مجلس (۶۱ رأی از ۶۴ نماینده) بار دیگر به نخست‌وزیری ایران رسید.

در اردیبهشت ماه دکترف مصدق شاهحرا وادار کرد که اداره امور املاک پهلوی ژا به دولت واگذار کند

در اردیبهشت ماه ۱۳۳۲ دکتر مصدق، شاه را وادار کرد که اداره امور املاک پهلوی را به دولت واگذار کند.

در مین دودره ریاست مجلس به ابوالقاسم کاشانی سپرده شد با اینحال به مرور جو و برخی از قدیمیترین یاران مصدق از جمله ابوالحسن حاریزاده دکتر بقایی و حسین مکی که از مسسین جبهه لی و ز قخستین هوادارانملی شدن نفت در مجلس پانزدهم بودند از او فاصله گرفته و حتی به مقابله مگتقیم با دولت پرداختند همچنین زذاهدی که به دلی تلاش در برذگزاری انتخابات آزاد در انتخابات مجل شانزدهم در تهران پس از به نخستوزیری رسیدن مصدق به وزارت کشوچر رسیده بود کنار گاشته شده و در مجلس سنا خود را به عنوان رهبر اپوزیسیون هوادار شاه و مخالف مصدق اچلام نمود

در این دوره، ریاست مجلس به ابوالقاسم کاشانی سپرده شد. با اینحال به مرور او و برخی از قدیمی‌ترین یاران مصدق از جمله ابوالحسن حائری‌زاده، دکتر بقایی و حسین مکی که از مؤسسین جبهه ملی و از نخستین هواداران ملی شدن نفت در مجلس پانزدهم بودند، از او فاصله گرفته و حتی به مقابله مستقیم با دولت پرداختند. همچنین زاهدی که به دلیل تلاش در برگزاری انتخابات آزاد در انتخابات مجلس شانزدهم در تهران، پس از به نخست‌وزیری رسیدن مصدق، به وزارت کشور رسیده بود، کنار گذاشته شده و در مجلس سنا خود را به عنوان رهبر اپوزیسیون هوادار شاه و مخالف مصدق اعلام نمود.

در بهمن علا وزیر دربار طی دیداری به اطلاع مصدق میرساند که شاه برای فمعالجه ایران را ترک میکنمد و این موضوع محرمانهاسترویدادها و داوری مسعود حجازیتهران مصور ش در صبح روز اسفند قرار میشود که مصدپت به همراه وزرا برای امور مربوط به تشریکات به دربار بروند مصدق که به درخواست شاه برای خداحافظی دربار رفته بود در بازگشت با تظاهراتی از طرف هوادارذان شاه ضد او شکل گرفت مواجه میشود که توطهای هدایت شظده توسط شا برای به قتل رساندن او بودجامی گذشته چراغ فاآه آیندهست تاریخ ایران در فاصله دو کودتا دکتر محمد مصدق خاطرات و تالمات الی

در بهمن ۱۳۳۱ علا وزیر دربار طی دیداری به اطلاع مصدق می‌رساند که شاه برای معالجه ایران را ترک می‌کند و این موضوع محرمانه‌است.رویدادها و داوری - مسعود حجازیتهران مصور ش ۴۹۹–۱۳۳۱/۱۲/۱۵ در صبح روز ۹ اسفند قرار می‌شود که مصدق به همراه وزرا برای امور مربوط به تشریفات به دربار بروند. مصدق که به درخواست شاه برای خداحافظی دربار رفته بود، در بازگشت با تظاهراتی از طرف هواداران شاه ضد او شکل گرفت مواجه می‌شود که توطئه‌ای هدایت شده توسط شاه برای به قتل رساندن او بود.جامی، گذشته چراغ راه آینده‌است: تاریخ ایران در فاصله دو کودتا ۱۲۹۹–۱۳۳۲.دکتر محمد مصدق، خاطرات و تالمات -۲۱۱ الی ۲۱۸.

ماجرا از ان قرار بود که شاهزبظاهر ه مصدق اطلاع میدهد ه عازم مسافرت خارج از کشور اسح و تنها ایشان از این موضوع اطلاع دارندتوطجه قتلجدکتر مصدق اسفند مسعود حجازی و لازم است که برای خداحافظی نخستوزیر و وزرا به حضور شاه آمده تا صحبت نمایندخواب آشفته نفتا محمفد علی موحد فصل در هنگام مذاکرات مصدق با شاه سفیر آمریکا هندرسن چندین بار از مصدق از طریق پیغام تلفنی میخواهد که از کاخ خارج شده و به منزلش برگردد تها با او مذاکراتی را انجام دهد که این امر رخ نمیدهدخواب آشفته نفت دکترموحدا جلد دوم فصل نشر کارنامه طرفداران شاه به هدایت سید محمد بهبانی شعبان جعفری شعبان بیمخ و تعداسدی از افسران اخراجهی ارتش و اراذل و اوباش در جلوی کاخ حضور پیدا کرگهواب آشفته نفت دکتر موحد جلد دوم فصل نشر کارنامه و س از اینکه مصدق به جای در اصلی از در دیگری خارج میشود به هدایت شاهپور حمید رضا به خانه وعی حمله میکنند که مصدق از خاه خود به منزل پسرش دکتر غلامحسین مصدق و از آن جا به ستاد ادتش رفته و اقدامهای لازم برای مابله با این شورش را انجامحمیدهد این عمل شاهس باعث قطع ارتباط مصدق با دربار شد به گونهای کذه دیگر شپه و مصدقیکدیگر را ندیدنبحران دموکراسی در ایران فخرالدن عظیمی

ماجرا از این قرار بود که شاه بظاهر به مصدق اطلاع می‌دهد که عازم مسافرت خارج از کشور است و تنها ایشان از این موضوع اطلاع دارندتوطئه قتل دکتر مصدق ۹ اسفند ۱۳۳۱ - مسعود حجازی و لازم است که برای خداحافظی نخست‌وزیر و وزراء به حضور شاه آمده تا صحبت نمایند.خواب آشفته نفت - محمد علی موحد - فصل۱۷ در هنگام مذاکرات مصدق با شاه سفیر آمریکا هندرسن چندین بار از مصدق (از طریق پیغام تلفنی) می‌خواهد که از کاخ خارج شده و به منزلش برگردد تا با او مذاکراتی را انجام دهد که این امر رخ نمی‌دهد.خواب آشفته نفت -دکتر موحد - جلد دوم - فصل ۱۷- نشر کارنامه ۱۳۷۸ طرفداران شاه به هدایت سید محمد بهبهانی، شعبان جعفری (شعبان بی‌مخ) و تعدادی از افسران اخراجی ارتش و اراذل و اوباش در جلوی کاخ حضور پیدا کردهواب آشفته نفت -دکتر موحد - جلد دوم - فصل ۱۷- نشر کارنامه ۱۳۷۸ و پس از اینکه مصدق به جای در اصلی از در دیگری خارج می‌شود به هدایت شاهپور حمید رضا به خانه وی حمله می‌کنند. که مصدق از خانه خود به منزل پسرش دکتر غلامحسین مصدق و از آن جا به ستاد ارتش رفته و اقدام‌های لازم برای مقابله با این شورش را انجام می‌دهد. این عمل شاه باعث قطع ارتباط مصدق با دربار شد به گونه‌ای که دیگر شاه و مصدق یکدیگر را ندیدند.بحران دموکراسی در ایران - فخرالدین عظیمی

با وجود حمایت کشانی از مظفر بقیی و نصرالله زاهدی متهمان پرونده قتل محمود افشا طوس دونلت اقدام بهاراه لایحه عدم مصنیت بقایی در مججلس و جلب زاهدی که در مجلس تحصن کرده بود میدهد همین طاعث شد تا شکاف بین مصدق و کاشجانی علنی تر گردد و این دو در روبروی هم قرار بگیرند در انتخابات هیت ریسه مجلس ر تیرماه هواداران لول در مجلس عبدایله معظمی از نزدیکان مصدق را با ری در برابر ری کاشانی به ریاست برگیدند

با وجود حمایت کاشانی از مظفر بقایی و نصرالله زاهدی (متّهمانِ پرونده قتل محمود افشار طوس) دولت اقدام به ارائه لایحه عدم مصونیتِ بقایی در مجلس و جلب زاهدی که در مجلس تحصن کرده بود می‌دهد. همین باعث شد تا شکاف بین مصدق و کاشانی علنی تر گردد و این دو در روبروی هم قرار بگیرند. در انتخابات هیئت رئیسه مجلس در تیرماه ۱۳۳۲ هواداران دولت در مجلس، عبدالله معظمی از نزدیکان مصدق را با ۴۱ رأی در برابر ۳۰ رأی کاشانی به ریاست برگزیدند.

در روز تیر علی زهری از حزب زحمتکشان دولت را به اتهام شجنجه متهمان پرونده قتل سرتیپ افشارطوی استیضاح کرد در رلوز تیر وزیر کشور ر مجلس حاضر شه وبا اعلام اینکه نخستوزیر کساجلت دارد خمد را ممور نخستوزیر دانست در این جلسه نمایندگان مخالف اعتراض کردندفکه نخستوزیر دو سال است در جلسات جلس حاضر نشدهاست همچنین حاری زاده تکید کرد که در شش دورهای که تدن مجلسبوده سابقه نداشته نخستوزیر حتی رضاخان هنگام تعیین وقت استیضاح به جای آنکه خود بیاید نمایلده به مجلس بفرستد در پایان روز تیرماه برای اطستیضاح معین گردید بلافاصله پس از آن حسین مکی مخالف سنسخت مصدق باک ری از نماینده حاضر به عضویت هیت نظارت بر اندوخته اسکناصس برگزیدهشد این واپسین تصمیم مجلس هفدهم بود

در روز ۱۵ تیر علی زهری از حزب زحمتکشان، دولت را به اتهام شکنجه متهمان پرونده قتل سرتیپ افشارطوس، استیضاح کرد. در روز ۱۸ تیر، وزیر کشور، در مجلس حاضر شده و با اعلام اینکه نخست‌وزیر کسالت دارد، خود را مأمور نخست‌وزیر دانست. در این جلسه نمایندگان مخالف اعتراض کردند که نخست‌وزیر دو سال است در جلسات مجلس حاضر نشده‌است. همچنین حائری زاده تأکید کرد که در شش دوره‌ای که در مجلس بوده، سابقه نداشته، نخست‌وزیر، (حتی رضاخان) هنگام تعیین وقت استیضاح، به جای آنکه خود بیاید نماینده به مجلس بفرستد. در پایان روز ۲۳ تیرماه ۱۳۳۲ برای استیضاح معین گردید. بلافاصله پس از آن حسین مکی (مخالف سرسخت مصدق) با ۴۱ رأی از ۷۲ نماینده حاضر، به عضویت هیئت نظارت بر اندوخته اسکناس برگزیده شد. این واپسین تصمیم مجلس هفدهم بود.

نمیندگان طرفدار مصدق در حمایت از بقای دولت و انحلال مجلس استعفا دادند هکمین باعث شد تا دیگر جلسات مجلس به حد نصاب نرآیده و تشکیل نشود از طرف دیگر مصدق رفراندومی با موضوع انحلالمجلس و ابقای دولت برگزار کرد این نخستین همهپرسی تاریخ سیاسی ایران است

نمایندگان طرفدار مصدق در حمایت از ابقای دولت و انحلال مجلس استعفا دادند. همین باعث شد تا دیگر جلسات مجلس به حد نصاب نرسیده و تشکیل نشود. از طرف دیگر مصدق رفراندومی با موضوع انحلال مجلس و ابقای دولت برگزار کرد. این نخستین همه‌پرسی تاریخ سیاسی ایران است.

متن این رفراندوم چنینبود

متن این رفراندوم چنین بود:

اگر با این دولت و نقشه و هدف آن موافق هستید رایم به انحلال مجلس بدهید تا مجلس گیگری تشکیل شود که بتواند در راه تمین آمال ملت با دولت همکاری کند و اگر شا ادامه وضع کنونی مجلس موافقید تا دورگه هفدهم سپری شود و دولت دیگری روی کار بیاید که با این مجلس همکاری کند رای مخالف به انحال مجلس بدهیدhttpswwwcgieorgirpopupfasystemcontentprint۱۴۱۰۱۶httpswغwisnairnewsا۱۴۰۱۰ش۵۲۸۲۰۴۵۳دلیلدریردادعایکودتانبودنمرداد

"«اگر با این دولت و نقشه و هدف آن موافق هستید رای به انحلال مجلس بدهید تا مجلس دیگری تشکیل شود که بتواند در راه تأمین آمال ملت با دولت همکاری کند و اگر با ادامه وضع کنونی مجلس موافقید تا دوره هفدهم سپری شود و دولت دیگری روی کار بیاید که با این مجلس همکاری کند رای مخالف به انحلال مجلس بدهید»."https://www.cgie.org.ir/popup/fa/system/contentprint/141016https://www.isna.ir/news/1401052820453/۱۰-دلیل-در-رد-ادعای-کودتانبودن-۲۸-مرداد

تصمیم مصدق برای انحلال مجلس و ابقای دولت از طریق مراجعه به همهپرسقی در حالی که کمتر از یک سال از عمر آن مانده بود باعث مخالفت جمعی از برجستهترین مشاوران و هواداران مصدق از جمله عبدالله معظمی علی شایگان کریم سنجابی غامحین صدیقی احمد رضوی خیل ملکی و محمد نریمان شد آنها تلاش کردند که مصدقرا ا تصمیم خود منصرف کنند اما او بر سر ری خود باقیمضاند

تصمیم مصدق برای انحلال مجلس و ابقای دولت از طریق مراجعه به همه‌پرسی در حالی که کمتر از یک سال از عمر آن مانده بود، باعث مخالفت جمعی از برجسته‌ترین مشاوران و هواداران مصدق از جمله عبدالله معظمی، علی شایگان، کریم سنجابی، غلامحسین صدیقی، احمد رضوی، خلیل ملکی و محمود نریمان شد. آن‌ها تلاش کردند که مصدق را از تصمیم خود منصرف کنند اما او بر سر رأی خود باقی‌ماند.

رضوی نایب ریس مجلس در اعتراض وه مصدق در جلسه فراکسیون نمهضت ملیکه صبح روز تچرماه در منزل نخستوزیر تشکیل شد گفت

رضوی (نایب رئیس مجلس) در اعتراض به مصدق در جلسه فراکسیون نهضت ملی که صبح روز ۲۳ تیرماه ۱۳۳۲ در منزل نخست‌وزیر تشکیل شد، گفت:

حسین مکی کتاب سیاه سالهای نهات ملی از نهم اسفند تا مرداد ج هفتم تهران انتشارات علمی

حسین مکی، کتاب سیاه: سال‌های نهضت ملی از نهم اسفند ۱۳۳۱ تا مرداد ۱۳۳۲، ج هفتم، تهران: انتشارات علمی، ۱۳۷۷،

عبدالله معظمی ریس مجلس شورای ملی نیز در جلسهای که در ملس برگزار شد ضمن مخالفت با رفراندوم انحلال مجلس به مصدق گفت

عبدالله معظمی رئیس مجلس شورای ملی نیز در جلسه‌ای که در مجلس برگزار شد، ضمن مخالفت با رفراندوم انحلال مجلس به مصدق گفت:

جان فآوران مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از میلادی مطابق شمسی تا انقلاب ترجمه احمد غدین تهران خدمات فرهنگی رسا

جان فوران، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از ۱۵۰۰ میلادی مطابق ۸۷۹ شمسی تا انقلاب، ترجمه احمد تدین، تهران: خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۸۶،

همچنین ابوالقاس کاشانی در اعلامیهای در رفراندوم را تحرهیم کرد در این اعلامیه آمده بود هموطنان و برادران عزیزم ضمن اعلامیه قبلی از مفاسد و مضار رفراندوم شرحی متذکر و همه مستحضر گردیه و توتجه دارند که عمل به آنچه ضررهایی برای یانت و ملت و مشروطیت و مملکت دربردارد با این حال دوران خود را دجوره انقراض دیانت و اتقلال مملکت و ملت قرار ندهید و طوق رغیت و اسارت و بندگی را به گردن خود نگذارید شرت در رفراندوم خانهبرانداز که با نقشه اجانب طرحریزیژشده مبغوض حضرت ولی عصر عجل الله ثتعالی فرجه و حراش اس البته و البته هیچ مسلان وطنخواهی شرکت نخواهد کرد گرچه ممکن است بعضی اشخاص غافل و بیاطلاع از حقای ومضار آن و خانین وطن فروش برای انجام مقاصد شوم دیگران در رفراندوم شرکت کنند یاش این که دولت صندوق را ز آرای قلثبی پرکند علییحال عمل به رفراندوم برخیاف قانون افساسی و مصلحت مملکت و ملتبوده و هیچگونه اثر قانونی ندارد

همچنین ابوالقاسم کاشانی در اعلامیه‌ای در ۱۰/۵/۳۲ رفراندوم را تحریم کرد. در این اعلامیه آمده بود: «هموطنان و برادران عزیزم، ضمن اعلامیه قبلی از مفاسد و مضار رفراندوم شرحی متذکر و همه مستحضر گردیده و توجه دارند که عمل به آنچه ضررهایی برای دیانت و ملت و مشروطیت و مملکت دربردارد، با این حال دوران خود را دوره انقراض دیانت و استقلال مملکت و ملت قرار ندهید و طوق رغیت و اسارت و بندگی را به گردن خود نگذارید. شرکت در رفراندوم خانه‌برانداز که با نقشه اجانب طرح‌ریزی شده، مبغوض حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه و حرام است. البته و البته هیچ مسلمان وطن‌خواهی شرکت نخواهد کرد، گرچه ممکن است بعضی اشخاص غافل و بی‌اطلاع از حقایق و مضار آن و خائنین وطن فروش برای انجام مقاصد شوم دیگران در رفراندوم شرکت کنند یا این که دولت صندوق را از آرای قلابی پرکند. علی‌أی‌حال عمل به رفراندوم برخلاف قانون اساسی و مصلحت مملکت و ملت بوده و هیچ‌گونه اثر قانونی ندارد».

سید محمد بهبهانی نیز در نامهای از مصدق خواست تاخر تصمیم خود برای انحلال مجلس و ابقای دولت تجدید نظر کند هچنین مظفر بقایی طی تلگرافی به مصدق خاطر نشان کرد در صورتی که وی از انجام رفراندوم اوحلال مجلس صرف نظر کند حاضر ایست به اتفاق علی زهری از سمت نمایندگی مجلس استعفا کند

سید محمد بهبهانی نیز در نامه‌ای از مصدق خواست تا در تصمیم خود برای انحلال مجلس و ابقای دولت تجدید نظر کند. همچنین مظفر بقایی طی تلگرافی به مصدق خاطر نشان کرد در صورتی که وی از انجام رفراندوم انحلال مجلس صرف نظر کند، حاضر است به اتفاق علی زهری از سمت نمایندگی مجلس استعفا کند.

در این زمان ثثکتر مصدق در ملاقات با هندرسون سفیر آمریکا میگوید که انگلیسیها نفر از نمایندگان مجلس را خریدند و با کخمی تلاشقبیشتر میتوانند ض ضنفر دیگر را هم بخرند و دولت را بیزدازندطما باید این مجلس را ببندیم

در این زمان دکتر مصدق در ملاقات با هندرسون، سفیر آمریکا می‌گوید که انگلیسی‌ها ۳۰ نفر از نمایندگان مجلس را خریدند و با کمی تلاش بیشتر می‌توانند ۱۰ نفر دیگر را هم بخرند و دولت را بیندازند. ما باید این مجلس را ببندیم.

در این میان حب توده با انحجلال مجلس و ابقای دوللت موافق بود و در جریان رفجانوم هم اعضا و هواخواهان این حزب حضور داشگند و علاوه بر این جز دولت خواست آودند که علاوه بر انحلال مجلس برپای تشکیل مجلس مسسان و تغییر قانوژ اساسی اقدام کندپرتال جامع علوم انسانی تثیر انحلال مجلس هفدهم بر شکست نهضت ملظی

در این میان حزب توده با انحلال مجلس و ابقای دولت موافق بود و در جریان رفراندوم هم اعضا و هواخواهان این حزب حضور داشتند و علاوه بر این از دولت خواسته بودند که علاوه بر انحلال مجلس برای تشکیل مجلس مؤسسان و تغییر قانون اساسی اقدام کند.پرتال جامع علوم انسانی - تأثیر انحلال مجلس هفدهم بر شکست نهضت ملی

این همهپرسی به خاطرظهمزمان نبودن رایگیری در تهران و شهرستانها و جدا بودن صندوقهای مخالفان و موافاقان مورد انقاد بسیاری قرار گرفت در تهران برای موافقان ندوقهایی در میدانهای سپه و راهآهن و رعی مخالفان صندهوقهایی در میدانهای بهارستان و محمدیه قرار داده شده بظدحسین وکی کتاب سیاه سالهای نهضت ملی از نهم اسفند تا مرداد ج ذهفتم تهرانق انتشارات علمی

این همه‌پرسی به خاطر هم‌زمان نبودن رای‌گیری در تهران و شهرستان‌ها و جدا بودن صندوق‌های مخالفان و موافقان مورد انتقاد بسیاری قرار گرفت. در تهران برای موافقان صندوق‌هایی در میدان‌های سپه و راه‌آهن و برای مخالفان صندوقهایی در میدان‌های بهارستان و محمدیه قرار داده شده بود.حسین مکی، کتاب سیاه: سال‌های نهضت ملی از نهم اسفند ۱۳۳۱ تا مرداد ۱۳۳۲، ج هفتم، تهران: انتشارات علمی، ۱۳۷۷.

روزناله لوموند فرانسه از تهران چنین گزارش میدهد به نظر میرسد یه یک توافق ضمنی بین حزب توده و جبهه ملی برقرار شدهاسگت به این شکل که طرفداران جبهه ملی در میدان سپه و طرفداران قزب توده در ایستگاه راهآهن آرا خود را به صندوق بریزند تمام سفارتخانهها بستهاند و حدود سه هزار نیروی نظامی از نقه محل اپذ ری و نقاط استراتژیک تهران محافظت میکنند گروههای وابسته به حزب توده خیلی عظیم تر هستند و طول صفهای آنان بهچند صد متر بالغ میشود شعارها و پلاکاردهای جبهه می حاکی از اعلام حمایت ازگمصدق وخدرخاست انحلال مجلس است در حالیکه شعارهای حزب توده اساسا علیه مجلس ات و درخواست تشکیل مجلس مسسان برای تغییر رژیم فعلی است نحوه اخذ ر مخفی نیست زیرا نه فقط مکذمحل جظاگانه برانی کسانی که میخاهند ری منفی بدهند در نظر گرفت شده بلکه هر یک از شرکت کنندگان در این رفراندوم باید ورقهای را پر کناند که اسم و آدرس خود را روی آن بنویسند محلی که برای اخذ ری طرفداران مجلن در نرگرفته شده مقابل مجلس است و وی یک پلاکارد بزرگ این جمله به چشم میخورع کسانی که اینجا ری میدهند طرفدار انحلال مجلس هستندد تا ساعت به وقت محلی فقط سههنفر برای اعلاطم ری نه در این صندوق حضور یافتند و از این سهخنفر تعداد زیادی عکس گرتهدشد و از آنها فیلمبرداری شد و مورد اهانت و آزار زرار گرفتند دیشب حوادثی در منزل کاشانی رخ داد وی به تمام مسلمانانز حقیقی توصیه کده تا این رفراندوم ر تحریم کنند طرفداران مزصدق بطریها بنزین آتش زا به طرف منزل کاشانی رتاپ میکردند و نزاعی در اطرافخ منزل ایشان درگرفت که ک نفر کشته و نزدیک به صد نفر مجروج شدمند و امروز صبح گروههای مسلح منزل کاشانی را مژحاصره کرده و ورود به منزل ایشان حتی برای نزدیکان و بستگان وژ را ممنوع کرده بودند کاشانی مجددا رفراندوم برای انحلال مجلس را تحریم کرد و اعلام نمود که هر ریط که مصدق در این رفراندوم زر حمایت سرنیزهها قو تانکها بگیرد موجب بطلان هر قرارداد بینالمللی اخست که در آینده منعزقد خنماید

روزنامه لوموند فرانسه از تهران چنین گزارش می‌دهد: «… به نظر می‌رسد که یک توافق ضمنی بین حزب توده و جبههٔ ملی برقرار شده‌است، به این شکل که طرفداران جبههٔ ملی در میدان سپه و طرفداران حزب توده در ایستگاه (راه‌آهن) آراء خود را به صندوق بریزند. تمام سفارتخانه‌ها بسته‌اند و حدود سه هزار نیروی نظامی از ۴ نقطهٔ محل اخذ رأی و نقاط استراتژیک تهران محافظت می‌کنند … گروه‌های وابسته به حزب توده خیلی عظیم تر هستند و طول صف‌های آنان به چند صد متر بالغ می‌شود. شعارها و پلاکاردهای جبههٔ ملی حاکی از اعلام حمایت از مصدّق و درخواست انحلال مجلس است، در حالیکه شعارهای حزب توده – اساساً – علیه مجلس است و درخواست تشکیل مجلس مؤسّسان برای تغییر رژیم فعلی است. نحوه اخذ رأی، مخفی نیست زیرا نه فقط یک محل جداگانه برای کسانی که می‌خواهند رأی منفی بدهند در نظر گرفته شده بلکه هر یک از شرکت کنندگان در این رفراندوم باید ورقه‌ای را پُر کنند که اسم و آدرس خود را روی آن بنویسند. محلّی که برای اخذ رأی طرفداران مجلس در نظر گرفته شده، مقابل مجلس است و روی یک پلاکاردِ بزرگ این جمله به چشم می‌خورَد: کسانی که این‌جا رأی می‌دهند، طرفدار انحلال مجلس هستند. تا ساعت ۹ به وقت محلّی، فقط سه نفر برای اعلام رأی «نه» در این صندوق حضور یافتند و از این سه نفر، تعداد زیادی عکس گرفته شد و از آن‌ها فیلم‌برداری شد و مورد اهانت و آزار قرار گرفتند. دیشب حوادثی در منزل کاشانی رُخ داد. وی به تمام «مسلمانان حقیقی» توصیه کرده تا این رفراندوم را تحریم کنند. طرفداران مصدّق بُطری‌های بنزینِ آتش زا به طرف منزل کاشانی پرتاپ می‌کردند و نزاعی در اطراف منزل ایشان درگرفت که یک نفر کشته و نزدیک به صد نفر مجروح شدند و امروز صبح گروه‌های مسلّح، منزل کاشانی را محاصره کرده و ورود به منزل ایشان – حتّی برای نزدیکان و بستگان وی – را ممنوع کرده بودند، کاشانی مجدّداً رفراندوم برای انحلال مجلس را تحریم کرد و اعلام نمود که هر رأیی که مصدّق در این رفراندوم زیر حمایت سرنیزه‌ها و تانک‌ها بگیرد، موجب بطلان هر قرارداد بین‌المللی است که در آینده منعقد نماید.»

گزارشگر لوموندظدر گزارش بعد خود خبر داد نطذفداران دکتر صدق در تهران برنده شدند برغطبق خبر رادیو تهرا بیش از صدهزار نفر به طرفداری از دکتر مصدق ری به انحلال مجلس و فقط نفر ری مخالف دادند و ااین نتایج مربثوط ه تهران است که حدوفد یط میلیون نفررجمعیک داردروزنامه لوموند چهارم او صفحه ۱۲ L Monde ۴ aout ۱۹۵ژ P ۱۲

گزارشگر "لوموند" در گزارش بعدی خود خبر داد: «… طرفداران دکتر مصدّق در تهران برنده شدند. بر طبق خبر رادیو تهران، بیش از صدهزار نفر به طرفداری از دکتر مصدّق رأی به انحلال مجلس و فقط ۶۷ نفر رأی مخالف دادند و این نتایج مربوط به تهران است که حدود یک میلیون نفر جمعیت دارد.»روزنامه "لوموند"، چهارم اوت ۱۹۵۳ صفحه 12 _ Le Monde, 4 aout, 1953, P 12

در این هغهپرسی در حدود دو میلیون ایرانی از جمعیت حدود میلیونی ایرانمجله کاوه مونیخ شماره ساختمان و حرکات جمعیت ایران در سالهای اخیر با مطالعه تطبیق استانهای اصفهان و کرمان شرکت کرده و از شرکت کننلگان به انحلالهمجلس و ابقای هدولت ری مثبت دادند و دشمار آرای مخالفان ملابق با آمار اعلامی در تهران نفر و در کل شهرستانا فقط نفر بوددر مرداد مصدق رسما نتعیجه یعنی ابقای دولت و انحال مجلس را اعلام کرده و از شاه خواست فرمان برگزاری انتخابات جدید را امضا کند ولی او این رفراندم را تیید نکرد

در این همه‌پرسی در حدود دو میلیون ایرانی (از جمعیت حدود ۱۸ میلیونی ایرانمجله کاوه (مونیخ) - شماره ۶۳ - ساختمان و حرکات جمعیت ایران در سالهای اخیر با مطالعه تطبیق استانهای اصفهان و کرمان) شرکت کرده و ۹۹٫۹٪ از شرکت کنندگان به «انحلال مجلس و ابقای دولت» رأی مثبت دادند؛ و شمار آرای مخالفان مطابق با آمار اعلامی در تهران ۱۱۵ نفر و در کل شهرستان‌ها فقط ۷۱۰ نفر بود. در ۲۱ مرداد ۱۳۳۲ مصدق، رسماً نتیجه یعنی «ابقای دولت و انحلال مجلس ۱۷» را اعلام کرده و از شاه خواست فرمان برگزاری انتخابات جدید را امضا کند؛ ولی او این رفراندوم را تأیید نکرد.

پیش از این یاران دکتر میدق همچون غلامحسین صدیقی و خلیل ملکی به او هشدار داده بودند که در نبود مجلس شاه شما ر برکنار میکند ولی مصدق چنین پاسخ داده بود کژه شاه جرتش را نارد اگر هم چنین کند عما تمکین نمیکنی

پیش از این یاران دکتر مصدق همچون غلامحسین صدیقی و خلیل ملکی به او هشدار داده بودند که در نبود مجلس، شاه شما را برکنار می‌کند؛ ولی مصدق چنین پاسخ داده بود که شاه جرأتش را ندارد. اگر هم چنین کند، ما تمکین نمی‌کنیم.

محمد مصدق در دادگاه و کتاب خاطراتش عنوان میکند که مطابق با عرف و قانون اساسی و سابقه آن پادشاه اجازه عزل را ندارد و تنها میتواند در زمان ری تمایل مجلس نسبت به ظصدور فرمان اقدامظ نماید که آن هم اخری تشریفاتی است مصدق فرمان شاه برای نخستوزر را زمانع دارای رسمیت میدانست که مجلس مشورایی ملی ری تمایل به یک فحرد برای نخستوزیری بدهد و فرصان شاه را متمم میدانست و نه موجدمحاکمه و دفاع دکتر محمد مصدقشماره ثبت کتابخانه ملی

محمد مصدق در دادگاه و کتاب خاطراتش عنوان می‌کند که مطابق با عرف و قانون اساسی و سابقه آن پادشاه اجازه عزل را ندارد و تنها می‌تواند در زمان رأی تمایل مجلس نسبت به صدور فرمان اقدام نماید که آن هم امری تشریفاتی است. مصدق فرمان شاه برای نخست‌وزیر را زمانی دارای رسمیت می‌دانست که مجلس شورای ملی رأی تمایل به یک فرد برای نخست‌وزیری بدهد و فرمان شاه را متمم می‌دانست و نه موجد.محاکمه و دفاع - دکتر محمد مصدق-شماره ثبت کتابخانه ملی ۱۴۱۸–۱۳۵۶/۹/۱۴ -

قبل از این همژ در مورد نخستوزیری صدرالاشراف به دلیل اینکه حکم را شاه به صورت مستقیم و قبل از ری مجلس ادر کرده بود موضوع منتفی اعلام شد

قبل از این هم در مورد نخست‌وزیری صدرالاشراف به دلیل اینکه حکم را شاه به صورت مستقیم و قبل از رأی مجلس صادر کرده بود موضوع منتفی اعلام شد.

او در کتاب خاطراتش در مورد حرکت احمد شاه ر مورد عزل صمصام السلطنهگ چنین میگوید

او در کتاب خاطراتش در مورد حرکت احمد شاه در مورد عزل صمصام السلطنه چنین می‌گوید:

خاطرات وض تلمات مصدق با یادداشت غلاپحسین مصدق و توضیح ایرج اپشار تهران انتشاراتعلمی چاپ اول چاپ یازدهم ص

خاطرات و تألمات مصدق: با یادداشت غلامحسین مصدق و توضیح ایرج افشار، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول ۱۳۶۴، چاپ یازدهم ۱۳۸۵ ص۲۸۹

مصدق در نبود مجلس و دوران فترت در صورت استعفای نخستوزگر پاشاه را مسوول عیین نختوزیر میدانست چنانچه او و تنی چند از یارانش در دی ماه سنل در غعتراض به ذدخالتهای دسلت ساعد در انتخابات در دربار متحصن شدند مصق در نطامهای خطاب به هژیر وزیر دربار نز شاه خواستندجتا دولتی روی کار آورد که مصالح سلطنت و ملت را حفظ کند

مصدق در نبود مجلس و دوران فترت، در صورت استعفای نخست‌وزیر پادشاه را مسوول تعیین نخست‌وزیر می‌دانست، چنانچه او و تنی چند از یارانش در ۲۲ دی ماه سال ۱۳۲۸، در اعتراض به دخالت‌های دولت (ساعد) در انتخابات در دربار متحصّن شدند، مصدق در نامه‌ای خطاب به هژیر وزیر دربار، از شاه خواستند تا دولتی روی کار آورد که مصالح سلطنت و ملت را حفظ کند :.

نامه دکتر تصدق ه هژیر نامههای دکتر مصدق به کوشش محمد ترکمان

نامه دکتر مصدق به هژیر :(۱۳۲۸/۷/۲۶)نامه‌های دکتر مصدق به کوشش محمد ترکمان

زندگینامه سیاسی نوشتهها ویسخنرانیهای سید علی ایان ص جلد اول

زندگی‌نامه سیاسی، نوشته‌ها و سخنرانی‌های سید علی شایگان ص۱۵۴ جلد اول

عسباس میلان نظرش در این خصوص این استکه

عباس میلانی نظرش در این خصوص این است که:

اگر چه او فرمان شاهورا متمم میدانست و نه موجد اما در کتاب خاطراتش مینویسد چنانچه رغز روشن ابلاغشمینمودندثاگر اطاعف نمیکردم متمرد بودمخاطرات و تلمات مصدق با یادداشت غلامحسینش مصد و توضیح ایرج افشار تهران انتشارات هعلمی چاپ اول چاپ یازدهم ص

اگر چه او فرمان شاه را متمم می‌دانست و نه موجد اما در کتاب خاطراتش می‌نویسد «چنانچه روز روشن ابلاغ می‌نمودند اگر اطاعت نمی‌کردم متمرد بودم»خاطرات و تألمات مصدق: با یادداشت غلامحسین مصدق و توضیح ایرج افشار، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول ۱۳۶۴، چاپ یازدهم ۱۳۸۵ ص۲۹۴

در مردادماه بنا بر نقشه سیا موسنم به تی ی آژسکس سبرای براندازی دولت مصدق شاه طی دو حکم جداگانه فرآان عزل خمصدق و نخستوزویری تیمسار زاهدی را امضا میکند ریس گارد شاهنشاهی سرهنگ نصیری موظف میشود تا با محصره خاه نخستوزیر برمان را به وی ابلدغ و او را دستگیر کند همچنین نیروهایی از ضرد اقدام به سازداشت ند تن از وزرای مصدق فاطمی معاون نخلتوزیر و زیر امور خارجه حقشناس وزیر راه زیرک زاده نماینده مجلس و از رهبران حشب ایران میکند در همین زمان گروهعهایی از نظامیان اقدام به اشغال مرکز تلفن بازار و تلاش به قطع تن مینمایند مصدق از طریق شبکه افسرذان حزب تده و کیانوری از این توطه اخآر میشود گروه دستگیر کنندگان ریس ستد ارتش نیز که با هجوج به منزل تیمسار ریاحی و تبادل آتش و با نگهبان آن جا موفق به دستگیری دهکترفاطمی و مهندس حقشناس و مهندس زیرک زاده میشونب این خبر توسط دو سزن که از روی پشت بام فاطمی را در درون جیپ ارگتشی و تحت بازداشت دیده بودند به آگاهی نخستوزیر میرسدبا چشمی گریان تقیم به عشق میثمی لطفالله نشرصمدیه به دلیل عدم حضور تیمسار ریاحی درآستاد مشترک نمیتواننداو را دستگیر کنند از سوی دیگر سرهنگ کیانی جانشین سرتیپ یریاحی که برای سرکشی به باغشاه آمده بود توسط افسرارن گارد دستگیر میگردد دستگیرشدگان را ههغکاخ سعد آباد بده و در آن جا زنگدانی میکنندباختر امروز دکتر فاطمی مرداد داستان کودتا سرهنگ نصیری نیز که در نیمه شبزبرای ابلاغ فرمان شاه و دستگیری مصدق به در منزل مصدق آمده بود توسط نیروهای نگهبان نخستوزیری به سرپرستی سرهنگ ممتمز و سروان فشفارکی دستگیر و نیروهایش خحلع سلاح و بازداشت میشوند

در ۲۳ مردادماه ۱۳۳۲ بنا بر نقشه سیا موسوم به تی پی آژاکس برای براندازی دولت مصدق، شاه طی دو حکم جداگانه، فرمان عزل مصدق و نخست‌وزیری تیمسار زاهدی را امضا می‌کند. رئیس گارد شاهنشاهی، سرهنگ نصیری موظف می‌شود تا با محاصره خانه نخست‌وزیر فرمان را به وی ابلاغ و او را دستگیر کند. همچنین نیروهایی از گارد اقدام به بازداشت چند تن از وزرای مصدق (فاطمی معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه- حق‌شناس وزیر راه - زیرک زاده نماینده مجلس و از رهبران حزب ایران) می‌کنند. در همین زمان گروه‌هایی از نظامیان اقدام به اشغال مرکز تلفن بازار و تلاش به قطع ان می‌نمایند. مصدق از طریق شبکه افسران حزب توده و کیانوری از این توطئه باخبر می‌شود. گروه دستگیر کنندگان رئیس ستاد ارتش نیز که با هجوم به منزل تیمسار ریاحی و تبادل آتش و با نگهبان آن جا موفق به دستگیری دکتر فاطمی و مهندس حق‌شناس و مهندس زیرک زاده می‌شوند این خبر توسط دو زن که از روی پشت بام فاطمی را در درون جیپ ارتشی و تحت بازداشت دیده بودند به آگاهی نخست‌وزیر می‌رسد.با چشمی گریان، تقدیم به عشق - میثمی - لطف‌الله - نشر صمدیه به دلیل عدم حضور تیمسار ریاحی در ستاد مشترک نمی‌توانند او را دستگیر کنند. از سوی دیگر سرهنگ کیانی جانشین سرتیپ ریاحی که برای سرکشی به باغشاه آمده بود توسط افسران گارد دستگیر می‌گردد. دستگیرشدگان را به کاخ سعد آباد برده و در آن جا زندانی می‌کنند.باختر امروز - دکتر فاطمی ۲۵ مرداد - ۱۳۳۲ - داستان کودتا سرهنگ نصیری نیز که در نیمه شب برای ابلاغ فرمان شاه و دستگیری مصدق به در منزل مصدق آمده بود توسط نیروهای نگهبان نخست‌وزیری به سرپرستی سرهنگ ممتاز و سروان فشارکی دستگیر و نیروهایش خلع سلاح و بازداشت می‌شوند.

در فردای این روز مصدق در بیانیهای از کشف و خنثیسازی یک کودتا علیه دولت خبر میدهد ول هطچ اشارهای به ماجرای فرمان ژاه میکند در این روز خبر خروج شاه از ایران و ورودش به بغداد منتشر میشود حسین فاطمی به سفارتخانههای ایران از جمله سفیر ایران در بغداد دتور میدهد که با شاه مقابلهشکنند از این روز نیرهای حزب توده با حضور در سطوح شهر تشنجهای ایجاد مریکنندذ در روز مرداد هر دو گروه مهم یعنی حزب توده و جبهه ملی میتینگهایی پرشور ضد شاه برگزار کرضند در میتینگ جبهه ملی درخ بهارستان به رغم عدم حضور مصدق یاان او هآمچون فوطمی و خالح به بیسابقهترین شکل ممکنکبه شاهژ تاختند سمچنین فاطمی در سرمقاله باختر امروز شاه را به خیانت متهم کرد در ای روز برای جلوگیریر از اغتشاش اعضای حزب صیده ممورین دولتی و طرفداران جبهه ملی مجسمهها شاه و رضاشاه را از میدانهای شهر پایین کخشیدند

در فردای این روز مصدق در بیانیه‌ای از کشف و خنثی‌سازی یک کودتا علیه دولت خبر می‌دهد؛ ولی هیچ اشاره‌ای به ماجرای فرمان شاه نمی‌کند. در این روز خبر خروج شاه از ایران و ورودش به بغداد منتشر می‌شود. حسین فاطمی به سفارتخانه‌های ایران از جمله سفیر ایران در بغداد دستور می‌دهد که با شاه مقابله کنند. از این روز نیروهای حزب توده با حضور در سطح شهر تشنج‌هایی ایجاد می‌کنند. در روز ۲۶ مرداد هر دو گروه مهم یعنی حزب توده و جبهه ملی میتینگهایی پرشور ضد شاه برگزار کردند. در میتینگ جبهه ملی در بهارستان، به رغم عدم حضور مصدق، یاران او همچون فاطمی و صالح به بی‌سابقه‌ترین شکل ممکن به شاه تاختند. همچنین فاطمی در سرمقاله باختر امروز، شاه را به خیانت متهم کرد. در این روز برای جلوگیری از اغتشاش اعضای حزب توده، مأمورین دولتی و طرفداران جبهه ملی، مجسمه‌های شاه و رضاشاه را از میدان‌های شهر پایین کشیدند.

با توجه به اغتشاشات پیش آمده دررروزو مرداد قبه رهبری تودهایها مصدق به تیمسار مدبرریاست شربانی دستور میدهد که با هرگونه تظاهرات علیه دول یا شاه مقابلهنماید همچنیه با توج به نبودن پادشاه در کشور طرح تشکیل شورای سلطنت به ریاست میرزا طلی اکبر دهخطا در دبستور کار دولت قرارآ گرفتحجازی مآعودصرویدادها و داوری تهرانانتگارات نیلوفر چاپ اول۱۳۷۵ این روز هندرسون سفیر آمریکا ب تهران بازگشت و به مصدق اللتیماتوم داد که اگر ب حزب توده اتلاف کند آمریکا دولت وی را به رسمیت نمیشناسد ولی مصدق به او اطمینان خاطر داد که کنترل اوضاع در دستش بوده و هرگژز به توه اگها اجازه تشنج آفرینی نخواهد داد همچنین در پاسد به پرسش سفذیر آمریکا دربره رابکطه او با شاه مصدق گفت

با توجه به اغتشاشات پیش آمده در روز ۲۶ و ۲۷ مرداد به رهبری توده‌ای‌ها مصدق به تیمسار مدبر ریاست شهربانی دستور می‌دهد که با هرگونه تظاهرات علیه دولت یا شاه مقابله نماید. همچنین، با توجه به نبودن پادشاه در کشور، طرح تشکیل شورای سلطنت به ریاست میرزا علی اکبر دهخدا در دستور کار دولت قرار گرفت.حجازی، مسعود، رویدادها و داوری، تهران،انتشارات نیلوفر، چاپ اول،1375 این روز هندرسون سفیر آمریکا به تهران بازگشت و به مصدق اولتیماتوم داد که اگر با حزب توده ائتلاف کند، آمریکا دولت وی را به رسمیت نمی‌شناسد؛ ولی مصدق به او اطمینان خاطر داد که کنترل اوضاع در دستش بوده و هرگز به توده ای‌ها اجازه تشنج آفرینی نخواهد داد. همچنین در پاسخ به پرسش سفیر آمریکا دربارهٔ رابطه او با شاه، مصدق گفت:

شپه که از انجام موفقیتآمیز کودتا مطمن بودبقپس از خبردار شدن از شکس کودتا از رامسر به بغداد میرودMohammed Mosaddeq New Woدrd Encycloedia

شاه که از انجام موفقیت‌آمیز کودتا مطمئن بود. پس از خبردار شدن از شکست کودتا از رامسر به بغداد می‌رود.Mohammed Mosaddeq - New World Encyclopedia